Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 50]

Het kinderboek in Zweden
Corly Verlooghen

De geschiedenis van het kinderboek in Zweden speelt zich af over een periode van bijna 400 jaar: Het eerste Zweedse kinderboek verscheen in het jaar 1591. De grote kinderboekenexpert dr. Göte Klingberg komt de eer toe dit ‘oerkinderboek’ aan de vergetelheid te hebben ontrukt. Het heet Een sköön och härligh jungfrw speghel (Een mooie en heerlijke maagdenspiegel) en is geschreven door de Duitse priester Conrad Porta.

Dr. Göte Klingberg is de eerste (Zweed) die in Zweden promoveerde op het onderwerp kinderliteratuur: In 1964 behaalde hij de graad van doctor in de pedagogiek met zijn sindsdien druk geciteerde Svensk barn- och ungdomslitteratur 1591-1839 (Zweedse kinder- en jeugdliteratuur 1591-1839).

Voor het gemak bedien ik mij in dit artikel het meest van de term kinderboek. Bedoeld wordt natuurlijk zowel het kinder- als het jeugdboek. Evenals in Nederland onderscheidt men het kinderboek (barnbok ) en het jeugdboek (ungdomsbok).

Speciaal instituut

Er wordt in Zweden enorm veel gedaan aan dokumentatie op het gebied van het kinderboek: Het aantal kinderboeken is hier zo omvangrijk en de berg literatuur over het kinderboek zo kolossaal, dat men aan een heel leven waarschijnlijk nauwelijks genoeg heeft om zich door de materie heen te worstelen. Wie op een snelle, gedegen oriëntatie uit is, zou bv. de volgende standaardwerken kunnen raadplegen: Fran Snövit till Snobben van de Deense auteur Vibeke Stybe (bewerkt naar de Zweedse situatie), en Barnboken i Sverige 1750-1950 (Het Kinderboek in Zweden 1750-1950) van de journaliste Eva von Zweigbergk.

De belangstelling voor het kinderboek is in dit 8 miljoen inwoners tellende Skandinavische land, dat ongeveer 13 maal zo groot is als Nederland, stijgende: er wordt enorm veel geschreven, gelezen, onderzocht, bewerkt en gedebateerd. Universiteiten en onderwijzersopleidingen organiseren kursussen. Radio en film, en niet te vergeten televisie laten zich niet onbetuigd.

Er is, sinds 7 december 1965, zelfs een speciale centrale organisatie die zich uitsluitend bezighoudt met alles wat te maken heeft met het kinderboek: Svenska Barnboksinstitutet (Het Zweedse Kinderboekeninstituut), Het is gevestigd op dit adres: Tjärhovsgaten 39, S-116 21 Stockholm, tel. [phone].

Volgens de opgave die ik van de bibliothekaresse mevrouw Lena Törnqvist van bovengenoemd instituut kreeg, beschikt men daar over 23.000 boeken en 3700 handboeken.

Het is de meest komplete verzameling in Zweden en een van de grootste in West-Europa. Jaarlijks krijgt het instituut bezoek van ongeveer 2000 personen, onder wie vele researchers en andere deskundigen op het gebied van het kinderboek.

Meer dan 500 auteurs

Was er in 1591 in Zweden slechts één kinderboekauteur, tegenwoordig zijn er hier meer dan 500 kinderboekenschrijvers en circa 50.000 amateurs die zich op de een of andere manier bezighouden met het produceren van geschriften voor kinderen. Het aantal kinderboeken dat Zweden jaarlijks uitgeeft schommelt om de 500. Het aantal ‘volwassenenboeken’ haalt vaak meer dan het dubbele. De bekende kinderboekenauteur Hans Peterson (geb. 1922, meer dan 50 kinderboeken, novellen en romans op zijn naam en vertaald in 15 talen) heeft hierover een zeer leerrijk boek geschreven: Barn, Barnbok, Barnboksförfattare (Kinderen, Kinderboek, Kinderboekenschrijvers).

Speciale overzichten betreffende in een bepaald tijdsbestek uitgegeven kinderboeken worden door de daartoe geëigende service-organisatie voor het bibliotheekwezen, Bibliotektjänst, gepubliceerd in handzame boekjes, zoals 10 Ars bästa barnböcker 1965-1974 (10 jaar beste kinderboeken 1965-1974). Hierin zijn 650 titels ondergebracht met gegevens over auteurs, illustrators, uitgeverijen, jaar van uitgave, enz. enz.

Het adres van Bibliotektjänst is: 221 01 Lund, Zweden.

In een ander boekje van Bibliotektjänst, Intresseregister över barnböcker för förskola och lägstadium (Intresseregister van kinderboeken voor kleuterschool en de eerste drie klassen van de lagere school) vindt men niet minder dan 700 titels behandeld, verdeeld over een vijftigtal rubrieken.

Vooraanstaande namen

Een zeer instruktieve oriëntatie krijgt men ook van twee bekende uitgaven van Bibliotektjänst, nl. De skriver för barn (Ze schrijven voor kinderen) en De skriver för ungdom (Ze schrijven voor de jeugd). Deze boeken bieden geschreven portretten plus foto's van vooraanstaande Zweedse kinder- en jeugdboekenauteurs en - schrijfsters. Ook in Nederland zijn diverse van de in bovengenoemde boeken behandelde schrijvers(sters) bekend. In eerstgenoemd boek komt men de volgende namen tegen: Inga Borg, Maria Gripe, Britt G. Hallqvist, Lennart Hellsing, Astrid Lindgren, Maria Lindqvist, Ulf Löfgren, Hans Peterson, het echtpaar Inger en Lasse Sandberg, Ingrid Sjöstrand

[p. 51]

en Gunnilla Wolde.

In het andere boek: Gunnel Beckman, Inger Brattström, Bo Carpelan, Stig Ericson, Hans-Eric Hellberg, Ake Holmberg, Guit Idestam-Almquist, Tove Jansson, Harry Kullman, Gunnel Linde, Barbro Lindgren en Max Lundgren.

Van de aan het begin van dit artikel genoemde kinderboekenexpert dr. Göte Klingberg zijn ook heel interessant Barn- och ungdomslitteratur (Kinder- en Jeugdliteratuur), 1970, en Barnlitteraturforskning - en introduktion - (Kinderliteratuuronderzoek - een introduktie -), 1972.

Vrouwen schrijven meer

Tijdens mijn studie van de geschiedenis van het moderne Zweedse kinderboek kreeg ik de indruk dat vrouwen het meest voor heel jonge, en mannen het meest voor oudere kinderen schrijven.

Materiaal dat deze indruk wetenschappelijk staaft, ben ik niet tegengekomen. Wel trof ik een kleine indikatie aan, die in dit opzicht enig houvast kan bieden. In haar boek Utgivning av barn- och ungdomslitteratur i Sverige 1966-1972 (De uitgave van kinder- en jeugdliteratuur in Zweden 1966-1972) schrijft Christina Tellgren namelijk: ‘Het blijkt dat vrouwen meer dan 50% méér kinderboeken schrijven dan mannen; het cijfer geldt originele Zweedse uitgaven van 1966-1970.’ Waarom schrijft men kinderboeken?

De bekende hedendaagse Zweedse kinderboekenauteur Lennart Hellsing gaat hierop uitvoerig in en komt in zijn boek Tankar om barnlitteraturen (Gedachten over de kinderliteratuur) tot interessante, zij het voor sommige pedagogen aanvechtbare konklusies. Een veel geciteerde uitspraak van Hellsing in zijn zojuist vermelde boek luidt: ‘Alle pedagogische kunst is slechte kunst, en alle goede kunst is pedagogisch’. Ik ben het er niet mee eens, alhoewel ik mij wel kan voorstellen dat men in een bepaalde periode van de ontwikkeling van het denken over de funktie van ‘het kinderboek’ (wat dat nou wezen mag) zo'n gevleugeld woord als algemeen geldend zou kunnen accepteren.

Hellsing stelt zich op als Zweed, wanneer hij zich in zijn boek het volgende afvraagt: Wil men het kind tot een goed kristen maken? Of tot een goede Zweed? Een goede wereldburger? Een plichtsgetrouw ambtenaar, of tot een individualist? Tot een vrij en zelfstandig mens, of tot een genotsmens?

In deze opeenhoping van vragen komt naar mijn smaak de rigoureuze werking van bijna een halve eeuw Zweeds socialisme zeer duidelijk om de hoek gluren. Deze indruk wordt versterkt door Hellsings volgende opmerking: ‘Elke auteur heeft een bepaald oogmerk, een soort ideaal mens of ideale samenleving. Maar men moet er nauwkeurig op toezien doel en middel niet met elkaar te verwarren.’ Ik ga mij hier niet bezighouden met de twee grote politieke blokken waarin het land uiteenvalt. Het is echter nuttig te weten, dat ook op het gebied van kinderboeken de politiek in Zweden een grote rol speelt.

Barnbiblioteket saga

Geen enkel overzicht van de geschiedenis van het kinderboek in Zweden is kompleet zonder een beschrijving van de rol die Barnbiblioteket Saga (De Kinderbibliotheek Saga) heeft gespeeld met betrekking tot de vernieuwing van de visie op en de produktie van jeugdliteratuur in Zweden. Barnbiblioteket Saga is in 1899 opgericht door Svensk Lärartidnings Förlag (Uitgeverij van Zwedens Lerarentijdschrift) en werd dus volledig gerund door beroepspedagogen. Doel van de organisatie: Massaverspreiding van goede en goedkope kinderboeken over heel Zweden.

Ook in dit geval merkt men dat de oorspronkelijke ideeën uit het buitenland kwamen: uit Duitsland, wat de nieuwe visie op de funktie van het kinderboek betreft, en uit Denemarken, wat de organisatorische opzet van Barnbiblioteket Saga betreft. De invloed van vooral de Duitse pedagogen Carl Kühner en Heinrich Wolgast is in die tijd in Zweden heel sterk werkzaam geweest.

Barnbiblioteket Saga is vanaf haar oprichting een groot sukses geweest. Enkele cijfers: op 1 februari 1899 had men van een oplage van 30.000 boekjes reeds 11.000 abonnementen geboekt, na op 14 januari van hetzelfde jaar te zijn gestart met het eerste boek Svenska Folksagor (Zweedse volkssprookjes). Op 8 februari d.v.v. noteerde B. Saga een oplage van 14.000, op 22 februari 20.000 en op 1 juni 23.000.

Men kan dit sukses natuurlijk relativeren door op te merken dat er in Zweden toen 750.000 schoolkinderen waren. Maar nooit eerder hebben zoveel kinderen zoveel boeken zo goedkoop kunnen aanschaffen.

Doorbreking van taboe

We maken nu een grote sprong naar de situatie van vandaag: evenals de Nederlandse komt de Zweedse jeugdliteratuur duidelijk uit de pedagogische hoek, die het doorbreken van taboes centraal stelt. Op realistische wijze worden onderwerpen aangesneden als politiek, dood, sex en echtscheidingen. Men bespaart de kinderen niets.

Ook in dit opzicht worden de voorstanders van ‘de nieuwe oriëntatie van het kinderboek’ gekonfronteerd met zowel voor- als tegenstanders. De voorstanders zijn van mening dat de maatschappij in haar totaliteit aan het kind moet worden aangeboden en het kind niet moet isoleren van verschijnselen waarmee het toch dagelijks te maken heeft. De tegenstanders stellen zich op het standpunt dat kinderen allicht gefrustreerd raken door hun ‘eigen lectuur’ de ‘grote-mensen-problemen’ in al hun naaktheid voorgeschoteld te krijgen. Wie er gelijk heeft? Het debat hierover is nog steeds, in al zijn felheid gaande.

Mijn persoonlijke indruk is, dat deze moderne, kompromisloze konfrontatie met ‘de naakte waarheid’ over de struktuur van de maatschappij en de mislukking van het vermogen van de mens om voor zichzelf en zijn nakomelingen optimaal geluk te scheppen,door vele auteurs van kinderboeken gebruikt wordt om gewoonweg ‘in’ te zijn, populair te worden en hun bankrekeningen niet onaanzienlijk aan te vullen.

Ik heb gesprekken met moderne kinderboekenauteurs gevoerd die in wezen konservatief denken, maar toch zogenaamde progressieve boeken publiceren, waarin Marx, Lenin en Mao-Tse-Toeng bij wijze van spreken achter elke zin verdekt opgesteld zijn.

Er is zelfs een auteur, die Jezus in zijn jeugdboek ‘Kameraad Jezus’ beschrijft als een revolutionaire guerrillasoldaat die nogal van een glaasje houdt tezamen met zijn medestrijders, en met het meisje slaapt dat hem in een bepaalde situatie het beste aanstaat.

De nieuwe visie: moet men jongens per se met poppen laten spelen en meisjes met electrische treintjes en tinnen soldaten?

Is het, voorts, wel helemaal in orde, de meeste

[p. 52]

nadruk te leggen op ‘de emancipatie van de vrouw’, en te vergeten dat er ook zoiets kan bestaan als ‘de emancipatie van de man’? Of is er nog een middenweg: De emancipatie van de mens?

Pas wanneer men zich met dit laatste zal gaan bezighouden, zullen kinderboeken, in welke maatschappij ze ook worden geschreven, onze toekomstige volwassenen meer kunnen bevrijden van de vooroordelen waarmee wij, de gaande generatie, zijn opgegroeid.