Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 27]

De kleuter en de kinderboekenweek
Marijke van Raephorst

Nu ik dit opschrift tik (de redactie heeft erom gevraagd) is het plotseling of er drie mensen op mijn stoel zitten. De eerste roept ‘stiefkind!’ en denkt aan de plaats die de kleuter tijdens de kinderboekenweek en eigenlijk in de hele jeugdliteratuur inneemt. De tweede herinnert zich mooie en ware kreten uit enkele vakboeken. Een kleuterboek:

-	opent een weg naar het jeugdboek
-	is een hulpmiddel bij de ontwikkeling van de kinderlijke waarneming, ook optisch
-	activeert de spraak - en taalontwikkeling
-	bevordert de fantasie en de communicatie met de volwassene
-	vormt de ethische zin

en nog een heleboel meer. Want denk ook aan de structuren die in lijnenfiguren worden uitgebeeld door Drop in zijn boek Indringend lezen 2, analyse van verhalend proza. En dat gaat gewoon over het beoordelen van kleuterboeken, waarbij ervan uitgegaan wordt dat er geen principieel verschil bestaat tussen het componeren van een literaire tekst voor volwassenen en het schrijven van een goed kleuterboek. ‘In beide gevallen beschikt de auteur over hetzelfde instrument en staan hem, in principe, dezelfde (hulp) middelen tendienste’.

De derde op deze stoel lapt al die mooie leuzen aan haar schoen en wordt geheel in beslag genomen door een visioen: honderden kindertjes, blanke en bruine, in de overvolle steden en op het platteland van Nederland. Die nooit iets van al dat mooie in hun handjes krijgen. Er zijn er die, zònder boek, iedere dag meer dan een uur op de stoep zitten te wachten, omdat het schooltje dicht en moeder nog niet thuis is van haar werk. Of die nooit iets anders hebben gezien dan de krant, Story, de Sterreclame en het kinderprogramma op de tv. Kleuters wier ouders wel mooie kleertjes kopen en hen overal mee naartoe nemen in de auto, maar kinderboeken ontzettend duur vinden!

Ik wil dat visioen kwijt. Het is hier toch geen Egyptische soek of een hongergebied in India? Nederland heeft goed kleuteronderwijs, stampvolle boekhandels en bibliotheken, ijverige schrijvers en tekenaars... Maar toch valt een grote groep kleuters tussen wal en schip, alle artistieke prentenboeken ten spijt. Voor grotere kinderen schrijven is ook makkelijker dan voor deze groep.

En de kleuterleidster?

Het hangt voor een groot deel af van haar eigen jeugd en van de opleiding of zij in de kleuterklas werkelijk met boeken zal werken: voorlezen, uitspelen, tekenen en schilderen, poppekastvertoningen, een boekenhoekje maken. Wie in een vormingscentrum een lezing houdt en materiaal meeneemt voor bijna-afgestudeerde kleuterleidsters uit verschillende plaatsen, kan het overkomen dat naast ambitieuze en goed-onderlegde leidsters meisjes zitten die in hun jeugd nooit een prenten- of kleuterboek hebben gehad en er nu ook het nut niet van inzien.

Wie als gecommitteerde het eindexamen van de hoofd-kleuterleidsters bijwoont stuit op dezelfde verschillen. Er zijn opleidingsscholen waar alleen in het laatste schooljaar iets aan jeugdliteratuur gedaan wordt. Een heel enkele keer vindt een neerlandicus dat het, gedurende de hele opleiding van drie of vier jaar, een wezenlijk onderdeel van de literatuur is. En er bestaat een experimentele school waar men volstaat met enkele stencils, het sprookje totaal afwijst, en propageert dat het kleuterboek eigenlijk een overbodige luxe is. De eigen taal (lees: dialect) van het kind moet worden ingeblikt, diè begrijpt het.

Deze toestanden zullen wel voortduren zolang jeugdliteratuur geen examenvak is op de pedagogische academies. Want dan wordt de grond gelegd voor ieder kind op de basisschool. Maar dan zullen er ook docenten moeten zijn. In ieder geval wordt er links en rechts voor geijverd in ons landje, verschijnen er steeds meer vakboekjes waarin het kleuterboek een plaats heeft en is de Rijksuniversiteit in Leiden de eerste waar, in een bijzonder lectoraat, Kinder- en Jeugdliteratuur vanuit pedagogisch perspectief gedoceerd wordt. Er zijn evenveel letteren- als pedagogiekstudenten, zelfs buitenlanders.

Ouders voorop!

Voor en tijdens de kleuterschool kunnen ouders in de jaren die, volgens de psychologen, tot de belangrijkste in het kinderleven behoren, veel doen. Als zij geduld, inlevingsvermogen en wat inventiviteit bezitten, nemen zij vaak kind èn prentenboek op schoot en ontdekken al gauw dat heldere bonte kleuren het meest aanspreken. Om de kleuren te onderscheiden zijn er zeker tien uitgaven, waarvan de Bruna-boekjes (b.v. Mijn hemd is wit)- A. Crée: Ik ken de kleuren en Tom en de kleuren - Lionni: Blauwtje en Geeltje en Een kleur van zichzelf- en de Gouden Boekjes: vier deeltjes over De vier kleurpotloden en De Kladderkatjes m.i. de aardigste zijn.

Nederland en zes andere Europese landen hebben in 1971 aandacht geschonken aan bepaalde onderwerpen in kleuterboeken, zoals: vrede, tolerantie, goedheid, liefde (voor dieren, de ander), zelfs leven en dood. De laatste staan centraal in o.a. Dat is heel wat voor een kat door Viorst en P. Delsol: Het visje dat groter werd. Overigens geen nieuw aspect. Het eerste boekje voor jonge kinderen dat in Amerika gedrukt werd in 1682 was gericht op het sterven!

Er zijn gelukkig prentenboeken waarin verschillende van de genoemde idealen tegelijkertijd verwerkt zijn. Ik denk aan De reus en het reuzenrad door W. Kreye en A. Wurtz, het lievelingsboek van heel veel kleuters. Hier de vriendschap tussen een arme visser en een enorme, eenzame reus. Als zij samen rondtrekken blijkt de positieve en vredelievende instelling van de reus. Hij laat zich niet exploiteren door een circus, de spoorwegen of het leger, maar gaat (om een kind te helpen dat zijn vlieger in de lucht zag verdwijnen) een reuzenrad bouwen waarvan de schommels mèt de kindertjes hemelhoog rondvliegen. Grote vreugde alom en op de duur

[p. 28]

in veel plaatsen zo'n rad. Zo is er meer. De invloed van zulke verhalen is op jonge kinderen verbazend groot. Juist in die jaren ontdekken ze dat zij niet alleen bemind wòrden, maar ook zelf iets te geven hebben: een tekening maken, bij karweitjes helpen. Het is dan niet meer ‘ik houd van je omdat ik je nodig heb’ maar ‘ik heb je nodig omdat ik van je houd’. Wat echter ontbreekt is dat dergelijke boeken er niet in een zeer goedkope uitgave zijn.

Ouders zouden ze moeten vinden naast de Libelle en het weekromannnet je in de kiosk. De kleuterklas zou een aantal exemplaren kunnen bezitten en eventueel uicdelen. Stripverhalen zijn meestal internationaal geproduceerd, dus goedkoop. Maar als een aantal Nederlandse uitgevers de handen ineen zou slaan mèt de hulp van de C.P.N.B.?

Van Haneboek tot Letterberg

Bijna iedere generatie heeft zijn eigen alfabetboekjes of planken gehad, die tevens een karakteristiek beeld geven van de tijd waarin ze ontstaan zijn. Vergelijk de Haneboeken met Aap-Noot-Mies en leg er dan de analytisch/synthetische systeemmethode Letterstad (Wolters/Noordhoff) eens naast. Wie zijn kleuters plezierige plaatjesboeken met het A B C wil geven kan terecht bij Het A B C van de hondjes en Het A B C van de poesjes (uit het Engels vertaald) waarbij nu (uit het Frans nog is verschenen A B C van de kuikentjes (Harderwijk). Intussen is er ook een 60 jaar oud abc-boek, in de oude spelling, met grote bladzijden waarop allerlei voor de kleuter duidelijk herkenbare dingen, in een heruitgave: A B C Wie van de kindertjes leest er mee? (Thomas Rap). Geïllustreerd door J. Wiegman. En eigenlijk vind ik nog steeds een van de beste A is een Aapje, met de prachtige moderne tekeningen van Max Velthuijs (Van Goor). Of ‘A B C de hond gaat mee de kat blijft thuis piep zei de muis in het voorhuis’ met de beroemde silhouetjes van Nelly Bodenheim. (Sijthoff).

Hoe is dit alles begonnen? De meesten weten niet beter of in het midden van de 15e eeuw ontstonden de Blokboeken. Iedere bladzijde werd op een massief blok hout gedrukt, waarin de tekst en de bijbehorende prent waren uitgesneden. Denk eens aan de tijd en de energie die nodig waren om één zo'n boek te maken! Je zou van puur genot een boekhandel binnenrennen en er niet meer uit willen, bij zóveel boek zó goedkoop.

En dan dertig jaar later de uitvinding van de boekdrukkunst. Het doet er eigenlijk niet zoveel toe of dat Johannes Gutenberg uit Mainz is geweest (1400-1468) of onze Laurens Janszoon Coster in Haarlem (1400-1450?). Er kon nu een boek in honderden exemplaren gemaakt worden, wat toch nog zeer ver afstond van onze huidige massaproductie.

Maar voordat er Blokboeken en Haneboeken waren (die begonnen met de afbeelding van een haan en leerden de jeugd d.m.v. het alfabet het spellen, waaruit later de deugden, de godsdienst en het vrijen volgden), bestonden er dus letters. En hierover is o.a. boeiend verteld in een jeugdboek van Clive King: Tussen drie vuren (Lemniscaat).

Er waren eens twee kinderen, Alef en zijn zusje Beth. 1500 jaar voor Christus woonden zij in Djebail, dat later door de Grieken Byblos werd genoemd, de Stad van het Boek. Zij kenden nog niet de tien geboden, want Mozes was nog niet geboren en het schrift waarin ze geschreven werden was nog niet uitgevonden. Maar in Babylonië en in Egypte had men al een eigen godsdienst en een eigen schrift, dat meestal alleen door priesters en geleerden gekend werd.

Alef en zijn zusje maakten echter tweeëntwintig tekens, een eigen geheimtaal! Alef = os, Beth = huis, Daleth = deur, enz.

Als de jongen later, ver van huis, in nood verkeert en weet dat ook zijn stad Djebail gevaar loopt, brengt een duif zijn reddende ‘brief’ naar het zusje thuis.

Uit de tekens van dit primitieve Fenicische alfabet is ons huidige schrift ontstaan. En het waren diezelfde letters die uw eigen chroniqueur en ‘jeugdboekenman’ Dolf Verroen inspireerden tot het allernieuwste A B C - boek voor de jeugd, De Letterberg (van Holkema & Warendorf). Oorspronkelijk in afleveringen verschenen in het kleuterblad Bobo en nu terecht als mooi gebonden boek in de handel. Ivo de Weerd heeft met zijn geestige, bladzij-grote kleurtekeningen een ideale samenwerking met Dolf Verroen tot stand gebracht. Terwijl de kleuterleidster of ouder voorleest, al die kleine woordgrapjes en malligheden rond een bepaalde letter, kan het kind zijn ogen uit kijken op de net zo gekke en tegelijkertijd zinnige bedenksels van Ivo de Weerd. Zie dat kleine meisje met naast haar een hond op een boomstronk, in angst wachten op wat er zal gebeuren met het jochie dat gevaarlijk en vol bravoer op het smalle muurtje staat:

D is de D van
dik
dom
en
durf
Durf jij alles?
Ja?
Dan ben je een
Domkop!

Evenals in de boeken van Guus Kuijer vinden we hier de gewone kindertaal. En de deugdzaamheid van de Haneboeken is gelukkig ver te zoeken.

De P is van poes, maar ook van pies en poep, maar pas op hoor, anders krijg je geen Pannekoek! Ik zou wel alle letters en platen aan u willen doorgeven, maar kijk toch zèlf. Ik liet het, beneden in de flat, aan mijn buurjongetje zien.

Het allermooist vond hij de N. Wat op die plaat niet allemaal te zien is behalve de neushoorn met de kindertjes op zijn rug!

Heeft de neushoorn
een hoorn op zijn neus?
Of een neus op zijn hoorn?
Ik heb een neus
op mijn gezicht.
Daar kan ik lekker mee...
Hatsjie!

Van Haneboek tot Letterberg. Wees maar blij dat wij in de tijd van de Letterberg leven.

Sprookjes voor kleuters

In sprookjes die sinds eeuwen zijn doorverteld neemt de intuïtie een grote plaats in. Veel kan niet worden verklaard door het verstand. Zo is het vaak ook bij kinderen. Kleuters van vier, vijf jaar houden zich soms bezig met vragen over de natuur, kastelen en hutjes, angstaanjagende dieren en het troetelbeest voor in bed, en leven en dood. Hun wereld is anders dan de onze. Dicht bij de grond hebben zij letterlijk en figuurlijk een ander gezichtsveld. Daarbij ligt er in al die ‘Er was eens... verhaaltjes’ een diep menselijk verlangen dat ook het jonge kind al kent. Het is immers ook op zoek naar geborgenheid, een vorm van primitief geluk? In veel sprookjes speelt een kind de hoofdrol, dat trekt. En dan is er de herhaling, liefst in enkele versregel-

[p. 29]

tjes, van een boeiende vraag, een angstkreet, een triomfantelijke overwinning. Veel actie, fijn griezelen (bij overgevoelige kleuters kijkt u wel uit wèlke sprookjes u voorleest), de mogelijkheden zijn, dankzij de toverij, onbeperkt en altijd is er een blij einde.

de letterberg van Dolf Verroen en Ivo de Weerd

Over ‘kleuter en sprookje’ zou een BZZLLETIN vol te schrijven zijn. Laat ik volstaan met: jammer dat de C.P.N.B. niet naast het Kinderboekenweekgeschenk door Biegel en Hollander, de zeer knappe versie op Roodkapje die een klein aantal grote kinderen en veelal volwassenen zal interesseren, niet een echt kindersprookje heeft uitgegeven, ook voor kleuters!