Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 69]

Franse kroniek
Pierre H. Dubois

Het oeuvre van Marquerite Yourcenar

Het is niet altijd de onmiddelijke actualiteit die aandacht verdient, maar de gelegenheid dient gretig te baat te worden genomen als de kans bestaat de aandacht te vestigen op een figuur of op literair werk dat in bijzondere mate de moeite waard is.

Die kans doet zich voor door de toekenning van de grote literatuurprijs van de Académie Française aan de schrijfster Marguerite Yourcenar, iemand die zeker niet onbekend mag worden genoemd en die in de laatste jaren ook meer dan eens belangrijke letterkundige prijzen toegewezen kreeg, maar die desondanks een auteur voor (betrekkelijk) weinigen is gebleven. Dat is niet helemaal verbazingwekkend want zij is zeker geen gemakkelijk auteur, maar voor Nederland doet de gelukkige omstandigheid zich voor dat twee van haar belangrijkste werken in onze taal zijn vertaald, namelijk de Mémoires d'Hadrien en l'Oeuvre au noir.

Marguerite Yourcenar (die eigenlijk Marguerite de Crayencour heet en wier pseudoniem dus een anagram van haar werkelijke naam is) werd in 1903 in Brussel geboren. Zij verbleef lang in Frankrijk, maar woonde nog langer in het buitenland. Tijdens en na de oorlog verbleef zij in Amerika waar zij een tijdlang Frans doceerde en zich toen terugtrok op Desert Island, vlak voor de Atlantische kust. De laatste jaren woont zij in Griekenland. Ook dat is niet zo vreemd want de klassieke oudheid speelt een belangrijke rol in haar werk. Haar eerste boek was een verhandeling over de Griekse dichter Pindaros en zij schreef ook veel kritische verhandelingen over Griekse teksten. Haar eerste roman Alexis ou le vain combat verscheen in 1929, een delicaat verhaal over een jongeman die aan zijn vrouw verslag uitbrengt over zijn verhouding tot haar en de innerlijke strijd die zijn liefde hem heeft gekost, omdat hij een homoseksuele neiging niet kan onderdrukken, zodat hij haar tenslotte verlaat. Daarna schreef zij nog een paar romans: La Nouvelle Eurydice, Le dernier rêve en Nouvelles orientatles. Er verschenen ook een paar toneelstukken: Electre ou la chute des masques en Qui n'a pas son Minotaure.

Maar een veel grotere bekendheid kreeg zij in 1951 met Les Mémoires d'Hadrien. Zij schreef deze roman, in de vorm van gefingeerde herinneringen van keizer Hadrianus, uit de tweede eeuw, al een eerste maal voor de oorlog; dat bevredigde haar niet en zij gooide het weg. Een nieuwe versie, geschreven tijdens de oorlog in Amerika raakte verloren, en het toeval van het terugvinden van de paar eerste bladzijden daarvan, bracht haar tot een derde manuscript dat tenslotte werd gepubliceerd en dat haar succes en bekendheid gaf.

Voor de schrijfster is Hadrianus een van de weinigen geweest die nog helemaal de Grieks-Romeinse cultuur vertegenwoordigde, maar tegelijkertijd al de kiem in zich droeg van de moderne wereld. In haar ogen was hij de eerste en - tot Karel de Vijfde zelfs de laatste - zoals zij in een interview vertelde, die de conceptie van Europa als geheel voor zich zag, maar tevens voorzag welke gevaren er dreigden.

Marguerite Yourcenar verplaatste zich in de persoon van de keizer door zich in te leven in de geschiedenis van zijn tijd, niet zozeer de uiterlijke als wel de innerlijke werkelijkheid van zijn personage naspeurend. Zij deed dat door de boeken te lezen die hij las, of gelezen kon hebben, door de documenten over hem te bestuderen, zijn vrienden en vijanden onder de loep te nemen, door de invloed na te gaan die zijn lange zieke, waaraan hij tenslotte overleed, op zijn stemmingen en gedrag kon hebben gehad. Ofschoon niemand uiteraard kan vaststellen in welke mate zij daar inderdaad is in geslaagd, is het een feit dat de indruk die het boek maakt er een is van een zeldzame authenticiteit, van een geloofwaardigheid die alleen door een soort empathie kan ontstaan.

Dat kunststuk heeft zij - niet op dezelfde manier, maar wel met een zelfde succes - nog eens herhaald in de meesterlijke roman die in 1968 verscheen en waarvoor zij toen de Prix Fémina ontving, l'Oeuvre au noir.

Dit nieuwe boek was eveneens een historische roman, die zich ditmaal afspeelt in de zestiende eeuw, de renaissance. Opnieuw heeft zij zich met een ongelooflijke intensiteit in de eeuw verdiept en uit het boek blijkt tot in de kleinste details hoe enorm haar kennis is. In een ‘Note de l'auteur’ aan het einde van het boek vertelt zij hoe zij er koortsachtig aan heeft gewerkt tussen... 1921 en 1925! Haar bedoeling was toen een veel ambitieuzer werk dat zich over verschillende eeuwen en verschillende gemeenschappen zou uitstrekken. Dat plan heeft zij laten varen. Maar uit een overgebleven fragment, dat al het personage van de medicus, alchemist en filosoof Zenon bevatte, is deze centrale figuur van l'Oeuvre au noir ontstaan.

Wie aan een fictief personage in een roman die zich in het verleden afspeelt de specifieke realiteit wil geven die tijd en plaats vergen, merkt Marguerite Yourcenar op, wil hij van zijn boek niet min of meer een gekostumeerd bal maken, heeft weinig anders tot zijn beschikking

[p. 70]

dan de geschiedenis en de historische feiten.

Zenon is een onwettig geboren kind, afkomstig uit Brugge in 1510, dat is dus negen jaar voor de dood van Leonardo da Vinci in Amboise, 31 jaar voor de dood van Paracelsus, 33 voor die van Copernicus, 36 voor die van Etienne Dolet, 43 voor die van Michel Servet. Hij is tijdgenoot voorts van de anatoom Vesalius, van de chirurg Ambroise Paré; als hijzelf sterft is Galilei vijf jaar. Dit geeft allemaal een idee van de tijd waarin de roman zich afspeelt en van het geestelijk en intellectueel klimaat ervan. Zenon is voorbestemd voor een religieuze loopbaan, waarbij men onwillekeurig aan Erasmus denkt, die ook ‘onwettig’ geboren is.

In Zenon heeft de schrijfster een personage gecreëerd waarin al deze dingen zich weerspiegelen: er is iets in van Erasmus, maar zij heeft zich ook geïnspireerd op de cahiers van Da Vinci. Theologie, reformatie, kabbalisme, politiek weeft zij met een verbazende kennis door elkaar en in de gebeurtenissen van het verhaal zonder dat men een ogenblik het gevoel heeft dat het toevoegsels zijn, of het verhaal een verzinsel. Het is er zo organisch mee vergroeid, er uit gegroeid zelfs, dat men zich nauwelijks voor kan stellen dat iemand dit alles van te voren weten moest om het zo te kunnen gebruiken, een van de voordelen van een zo langdurige omgang met de stof.

De roman bestaat uit drie delen. Het eerste, ‘La vie errante’ geeft de geschiedenis van zijn geboorte en jeugd, Zenon's studies in de theolgoie, de medicijnen, zijn eerste publikaties en reizen door Europa. In het tweede deel keert hij naar Brugge terug, waar hij in het hospitaal onder een schuilnaam zijn wetenschappelijk en medisch werk doet. In het derde, ‘La Prison’ raakt hij verwikkeld in een van die typische processen van destijds waarin de pogingen om aan het gezag dat het denken belemmert te ontkomen in bloed of vuur werden gesmoord. Zenon wordt veroordeeld, maar opent vlak voor de terechtstelling zijn polsen: zijn eigen einde kiezend bewijst hij zijn vrijheid.

Aldus samengevat zou men de indruk kunnen krijgen dat dit werk van Marguerite Yourcenar een historisch fresco is. Dat is niet het geval, of liever: haar boek is, als men dat wil, ook dát; maar het is veel meer. Haar kennis van die tijd is een zo natuurlijke verworvenheid geworden dat zij die hanteert als betrof het haar eigen tijd en het boeiende van haar roman is dan ook dat men bij alle bezwaren die men tegen het genre hebben kan, deze weerlegt door het enkele feit leven te zijn geworden. Haar objectiverende stijl die zeer gevoelig is, maar alle sentimentaliteit buitensluit, lost het historisch of historicerend besef op in een gevoel van parallellisme, een identificatie-proces dat het mogelijk maakt in termen van de renaissance denkend bezig te zijn met het heden.

Dit parallellisme wordt daarbij niet gevonden in een algemeen levensgevoel, hoewel het ook daarin ongetwijfeld te vinden is, maar voornamelijk in een haast systematische structuuranalyse van de zestiende-eeuwse maatschappij. En onder structuur-analyse versta ik hier niet een analyse der grote ontwikkelingslijnen, maar van de samenstelling van de onderscheiden cultuurlagen waaruit een beschaving en een maatschappij zijn opgebouwd of in de loop der tijden gegroeid. Dat manifesteert zich niet zozeer in beschouwingen als wel in soms korte, terloopse notities, de enkele woorden van een beschrijving of een karakteristiek die de vertrouwdheid verraden met de ‘bodem’ en die de aard daarvan ook meteen blootleggen. Dat te kunnen is niet het loutere resultaat van kennis, maar de vrucht van een uitzonderlijke combinatie van kennis, ervaring en creativiteit.

Het zeldzame alchimistische proces (term die in dit verband in zijn volste betekenis kan worden gebruikt) waarvan niet alleen deze roman, maar een groot deel van het gehele werk van deze schrijfster getuigt, heeft tot een literaire perfectie geleid die in dit soort in de literatuur voorbeeldig is. Dat het met de Grote Literatuurprijs werd onderscheiden heeft op zichzelf uiteraard geen enkele bewijskracht, maar het betreft in dit geval een oeuvre van groot formaat.

Van Marguerite Yourcenar verscheen in het Nederlands een vertaling van Les Mémoires d'Hadrien bij Boucher in Den Haag en van Alexis en l'Oeuvre au noir (Het hermetisch zwart) bij Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam.