Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 33]

Harry Mulisch
tussen Haarlem en Amsterdam
Han Lammers

Mulisch kwam van het Haarlem waar mijnheer Robert op het orgel van de Grote Kerk speelde naar het Amsterdam, waar mijnheer Hasselaar organist van de Westerkerk was. Mijnheer Hasselaar gaf niet zoveel concerten, mijnheer Robert wel. En bovendien was het orgel van Haarlem wereldberoemd, en dat van de Westerkerk niet, ofschoon wel erg mooi. En dus ging je in het begin van de vijftiger jaren vanuit Amsterdam regelmatig naar Haarlem op en neer, met de tram vanaf het Spui. Het ding was behalve voor wie er in zat voor iedereen anders levensgevaarlijk. Eerst al bij de rotbocht de Paleisstraat in, later op de Rozengracht en verder. Ze hebben hem inmiddels opgeheven, nog net voor de tijd dat men begon allerhand verouderde ijzeren dingen op de monumentenlijst te zetten. Het zou nu het toppunt van vooruitstrevendheid zijn om 'm weer in te voeren.

Amsterdam en Haarlem waren toen nog echt twee verschillende steden, met een flinke lap groen ertussen. Maar inmiddels was men toch al bezig die lap vol te bouwen. Men leefde nog in de dagen dat men achter zoiets kwam als het al gebeurd was.

Haarlem kwam je binnen met hopeloze kruip-door-sluip-door bewegingen. Op de Markt was er Brinkman, een soort Americain, ietsje huiselijker, maar wel zo deftig. Dat deftige lag vooral aan de Haarlemmers. Ik heb ze altijd een schrijdend volk gevonden, en weleens gedacht dat Harry Mulisch in z'n beginjaren in Amsterdam mede daardoor zo opviel. Amsterdammers lopen niet eens door hun stad, laat staan dat ze schrijden. Ze tuimelen er maar zo'n beetje doorheen, van het ene vaste punt naar het andere. Ze zien er meestal de helft niet van. Zoniet Mulisch. Die kende Amsterdam al spoedig beter dan menige Amsterdammer. Overigens is dat iets om over na te denken: moet men niet-Amsterdammer zijn om de stad echt goed in zich te kunnen opnemen? 't Zal wel geen houdbare stelling zijn, maar toch is het gek dat de grootste Amsterdamse chauvinisten vaak blijken niet in Amsterdam te zijn geboren.

Haarlem ging al spoedig z'n grote orgel restaureren, en werd toen vooral nog bezocht tijdens het jaarlijkse orgelconcours. Daarbij gaf men stemmige feesten in het stadhuis of in een nabij gelegen monument, ook wel in een kelder. Men wees je dan de stoel van Bomans aan, en het bleek dat ook Mulisch een veel geprezen stadgenoot was.

Ik weet niet of Mulisch het zich ooit heeft gerealiseerd, maar voor velen van zijn tijdgenoten uit de jaren vijftig is hij lang de jongen uit Haarlem gebleven, zoals Gruyters, toch ook geen misse Amsterdammer inmiddels, nog tot in de raadzaal kreeg nagedragen dat hij uit Helmond is toch aardig om daar nog eens bij stil te staan.

Americain was de plaats waar men Mulisch kon zien ontbijten. Men hoefde er niet vroeg voor op te staan, want dat deed hij ook niet. Americain is niet afgebroken, maar het is wel weg. Wat mij betreft ligt dat aan twee dingen: de biljartzaal is opgeheven en er is een entree-verbod voor langharigen ingevoerd. Maar toen onze schuchtere voeten nog aan 's levens open poort stonden, waren er ontzaglijk veel biljarttafels en werden ook jongens met puisten als heren behandeld. Americain had nòg iets: het was in die tijd open met Oud en Nieuw. Wie alleen was kon er tussen het sluiten en openen van de café's de jaarwisseling doormaken. Een bonter gezelschap zal Amsterdam wel nooit - wel zelden - bijeen hebben gezien. Het was dan op een gezellige manier een beetje luguber, maar niet beklemmend, omdat je wist dat je niet voor eeuwig met elkaar zat opgescheept.

Zoals men weet hebben cultuurbarbaren ooit eens de Leidsepoort afgebroken en er een schouwburg gebouwd.

Men wil in Amsterdam nu weer iets soortgelijks doen: het kostelijke sociale patroon van de Pijp verstoren door er een Opera neer te zetten, waarna natuurlijk al die statussimbolisten als Mulisch, v.d. Leeuw en Schat niets meer heel laten van die fijne sfeer van een typisch Amsterdamse volksbuurt.

Maar goed, daar wordt nu zelfs onder leiding van een minister van de PPR tegen gedemonstreerd, dus dat zal toch wel weer doorgaan. Zoals gelukkig nu ook de Schouwburg op het Leidseplein staat. Men kan er onder de galerij door lopen, en komt dan op het kleine Leidsepleintje, waar nu de auto's weg zijn, maar waar ze in de tijd dat Mulisch er frequent begon te wezen, net aan het komen waren. We vonden dat toen wel iets. De oorlog was nog maar zo'n tien jaar voorbij, en de auto had nog niets hinderlijks, integendeel. Hij was eerder een teken van bevrijding. Het ging weer redelijk goed, hoe langer hoe meer mensen konden er zich een veroorloven.

Die optimistische levenskijk hadden we er natuurlijk nooit op na mogen houden. Dat weten we nu, nu we allemaal in een auto rijden.

Mulisch heeft leren rijden in een auto van Eddie Hoornik, en dat heeft mij opgescheept met een vrij regelmatig terugkerende nachtmerrie. Eddie, Harry en ik gingen een keer naar Enkhuizen, waar in de Drommedaris een literaire gebeurtenis te beleven viel. Op de terugweg vond Eddie het goed dat Harry, die nog geen rijbewijs had en ook niet had gedronken, terugreed. Harry moest het immers ergens leren, en zat niet de handrem in het midden? Ik zat, en lag later op de achterbank. Ik viel in slaap, zoveel vertrouwen had ik wel in de rem in het midden. De Coentunnel was net in gebruik. Toen we daar doorheen reden, werd ik door Eddie en Harry gewekt met de kreet: Han, kijk eens, je bent dood. Ze hadden haarscherp gepeild wat mijn verstopte angsten waren en ver-

[p. 34]

wachtten dat de overflitsende lichten van een ondergrondse tunnel met hun vale bleekheid de rest wel zouden doen. Ik geef toe dat ik even schrok, maar dat was 't 'm toch niet. Mijn nachtmerrie vond even later z'n oorsprong. We reden naar Eddie's huis op de Prinsengracht. Eddie woonde vlak om de hoek van de Passeerdersgracht. Toen we daar vanaf draaiden probeerde Harry met één elegante zwaai pal voor het huis van Eddie, aan het water, te parkeren. Dat ging hem goed, maar iets te schielijk af. Bovendien trapte hij inplaats van op de rem nog eens op het gaspedaal. We hingen met onze voorwielen boven het water. De auto balanceerde op het hekje, dat B. en W. juist voor dit soort gelegenheden aan de grachtrand hadden laten aanbrengen. Er was geen achterportier; ik moet òver Eddie heen, als een salamander door het voorportier zijn gekropen. Wat ik mij precies herinner is dat ik op een gegeven ogenblik op de achterbumper zat om het evenwicht van de auto te verstoren. Eddie en Harry zaten nog op hun plaatsen. Zo af en toe beleef ik in de droom dit avontuur weer, alleen kom ik er dan nooit goed af. Hooguit word ik wakker.

Harry Mulisch/Havanna/1969

Het Leidseplein ķreeg dus z'n eerste auto's. De dames Reinders van het café waren er best mee ingenomen. Ze lieten meteen een ijzeren hek voor hun smalle terras slaan, zodat wij met onze lange benen het verkeer niet zouden hinderen. Want we zaten er nogal breed uit. ‘Het Boek Ik’ van Bert Schierbeek ging er in z'n eerste uitgave - blauw stencil - van hand tot hand en men kon er spreken met of over de vijftigers. Simon Vinkenoog was toen net als nu.

Dat pleintje is een tijdlang door z'n regelmatige bezoekers beschouwd, op z'n minst, als de navel van de wereld. Dat werd nog eens ondersteund door het feit dat een van onze vriendinnen eens per week vanuit Parijs in Reinders werd opgebeld. De regelmatige lijn met het hart van de wereldcultuur was aldus verzekerd.

1 MEI NIEUWE STIJL
Hand in hand, Kameraden....

Uit die tijd stamt het raadselachtige verhaal over de man van de grafwinkel naast het Leidsepleintheater. Hij kwam iedere ochtend op z'n slof fen bij Reinders koffie drinken. Op een dag had hij dat weer gedaan, was weg gegaan, maar na verloop van tijd kwam de winkel informeren waar hij bleef. Hij was er niet en men heeft nooit meer iets van hem gehoord. Zoek geraakt op enkele vier kante meters Amsterdam.

Als 't aan Mulisch had gelegen, was het een hemelvaart geweest. De menging van het gewone en het metaphysische zat 'm toen al in het bloed. Hij zou een prima theoloog zijn geweest, zij het wat van de oude stempel. Goden, profeten, heiligen, ze boeiden hem buitengewoon. Ik herinner me dat we, tijdens het Eichmann-proces in Jeruzalem, samen met Boebie Brugsma en Gerda Brautigam bij de Nederlandse ambassadeur in Israël op bezoek waren. We stonden buiten op diens terras. De avond was gevallen, en het gesprek werd door Harry gebracht op de wonderlijke positie van Jeruzalem in heden en verleden. Hij memoreerde Jezus, Mohammed, bracht ook Elia met z'n vurige paarden in het veld, maar werd door onze ambassadeur onderbroken met een wat gemelijk: ‘'t Zit hier blijkbaar in de lucht’. Waarop Harry tegen mij: ‘Een wonderlijke man’. Ze zijn overigens als boezemvrienden uit elkaar gegaan.

Later heb ik Mulisch nog eens kunnen observeren in het gezelschap van een Nederlands afgezant. Dat was op Cuba. Op de ambassade nam hij de rol op zich van een soort informeel gespreksleider tussen de ambassadeur en Peter Schat, die in die dagen de Absolute Revolutie was toegedaan en daar bij vermoedelijk verder ging dan Castro durfde dromen. Hij meende het echt en waarachtig, maar kwam natuurlijk op zeer onvermijdelijke wijze in botsing met Harer Majesteits vertegenwoordiger, die overigens een bewonderaar van Peter Schat was en heel wat van zijn muziek op de band had. Mulisch zag brood in de confrontatie. Hij wist het gesprek behendig gaande te houden zonder dat er ongelukken gebeurden, totdat Peter Schat tenslotte onze man in Havanna toeriep: ‘Ik verbied je nog naar mijn muziek te luisteren, nee, erger, zolang rechts geboefte zoals jij nog van mijn muziek houdt, ga ik in staking. Ik zet geen noot

[p. 35]

meer op papier’. Dat was Mulisch dan een moment om ‘bravo’ te roepen en te constateren dat onze reis naar Cuba uiteindelijk toch ergens goed voor was geweest.

Die reis was in Praag begonnen, want daar kon je in die tijd het dichtsbijzijnde vliegtuig naar Cuba halen. We moesten er lang op aansluiting wachten en zijn toen met een taxi naar de stad gereden om er een wandeling te maken. Ik had Mulisch verteld dat we een weg konden nemen - vanaf de Karelsbrug omhoog naar het klooster Strahov - die de jonge Mozart ook moet hebben gelopen als hij in de kloosterkerk op het orgel ging spelen. In de muziekliteratuur kennen we trouwens Mozarts ‘Strahover Improvisation’. Die informatie was voor Mulisch voldoende om met de route zeer tevreden te zijn. Zo tevreden, dat hij ons onder aan de heuvel zei dat hij naar boven zou gaan zoals vermoedelijk ook de jonge Mozart had gedaan: huppelend. Inderdaad heeft hij het volbracht.

Ze vonden hem in Praag niet helemaal wijs. Hoe anders is dat in Nederland.