Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 29]

Kannibalen & krokodillen of historische contingentie in de praktijk
Cornets de Groot

Het titelessay Voer voor psychologen uit de bundel van die naam kan, nu Mijn getijdenboek verschenen is, worden beschouwd als een vervolg daarop. Waar Mijn getijdenboek stopt, begint immers ongeveer Voer voor psychologen. Het begint in de verwarring van een almachtsstreven bij Harry in de eerste naoorlogse dagen: toen wilde hij gangster worden en heilige, en dat nagenoeg tegelijkertijd. Wij weten ook dat hij voor diefstal voor de rechter werd gesleept; hij liep trouwens met pistolen rond en gebruikte ze ook, en niet alleen voor een knaleffect in zijn voorwoord tot Voer. Bovendien slaagde hij erin, profeet te worden, zoals men in de paragraaf ‘Autobiografisch’ lezen kan. Hierbij was een zekere E. - zelf de belichaming ten naaste bij van gangster-en-heilige - hem zeer behulpzaam als goeroe. Maar Mulisch had een voorsprong op hem: hij was al als schrijver (en filosoof) bezig, - werkte aan zijn boek met boodschap en grote gedachte: De diamant.

Na zijn afscheid van E. in '49 beleeft hij ‘honderden dagen achtereen’ de ‘dijkbreuken’: de sensatie van de inspiratie, - deze, die Nietzsche in Ecce Homo beschrijft. ‘Nooit zal ik weten, wat er aan de hand was’, zegt Mulisch de episode overpeinzend. ‘Iedere “verklaring” doet me denken aan een poging om bij het licht van een lucifer te tonen, hoe de zon er uitziet. Het is gebeurd, dat is wat men er van zeggen kan: in mijn leven, op deze planeet, - en het is een wonder, dat ik het leven er vanaf heb gebracht.’ Zo spreek je als je aan doodsgevaar ontsnapt bent, en dat is wat Mulisch ook bedoelt. Want met zijn probleem - zichzelf veilig te stellen in de chaotische overrompeling door de inspiratie - knapte hij Archibald Strohalm op, hoofdfiguur uit de roman van die naam (die op 31 juli 1951 klaar kwam). Zodat we de ‘honderden dagen’ hierboven genoemd tussen de jaartallen 49 en 51 kunnen klemmen.

De roman is ontstaan ‘uit therapeutische noodzaak’. Mulisch experimenteert hierin met mogelijkheden, die in zijn leven het liefst onmogelijkheden moeten blijven. Strohalm is een plaatsvervangende Harry Mulisch, die veel of alles voor de echte Mulisch te dragen krijgt. Hij is de schepping van een nieuwsgierigheid naar uitkomsten-in-de-werkelijkheid op vragen als: ‘wat zou er gebeurd zijn, indien...?’ Het is de kern van zijn ‘therapeutisch schrijven’ - wat dit betreft mag men gerust stellen, dat er één lijn loopt van Archibald Strohalm naar bv. De toekomst van gisteren, De verteller, of welk ander boek van Mulisch ook, met uitzondering van De diamant en zijn essays. Veralgemenend: waar de levensgeschiedenis van Mulisch een andere loop genomen zou kunnen hebben - onder invloed van zekere gebeurtenis(sen) of zeker verschijnsel - komt er een boek van Mulisch uit de bus. Zijn boeken, onverschillig welke (maar alweer: met uitzondering van De diamant), behandelen persoonlijke mogelijkheden als werkelijkheden, en maken ze zo onschadelijk. Waar gewone stervelingen als u en ik na een verkeerde beslissing kunnen zeggen: ‘Maar ik had zus of zo kunnen doen’, doet een of andere Strohalm dit ook voor Mulisch. Alleen daardoor is het mogelijk dat wat hij beschrijft de ‘oorzaak’ wordt van de kwestie, die aanleiding tot schrijven was. In wezen is het werk van deze schrijver de biografie van een afwezige. De verbale werkelijkheid van een ‘mensenleven’ dat in de fysische wereld niet... tot leven kwam, maar evenmin dood geboren is! Wij, doodnormale lieden, met onze opsnijerij achteraf, zijn de ware ridders van de gemiste kans; wij lijken sprekend op de strohalmen van Mulisch: zij missen de kans die hij grijpen wil.

Om een voorbeeld te noemen:

In Het mirakel treft ons in het laatste verhaal, ‘Een gelijkenis’ een sprekende overeenkomst tussen Tiennoppens situatie en deze van de door de inspiratie ondersteboven gesmeten Mulisch uit Voer in de jaren 49/51.

Voorbijgangers, vreemden, onbekenden herkennen in Tiennoppen iemand die voor hen van belang is: een overleden echtgenoot, uit de dood opgestaan, een minnaar, een gangster, de vader van een mèt de moeder in de steek gelaten kind. Dat kan zo natuurlijk lang doorgaan en Tiennoppens aanvankelijk genoegen in de zaak slaat dan ook om in paniek. ‘Ik ben ten dode opgeschreven,’ zegt hij op een moment dat de lezer nog niets in de gaten heeft. En inderdaad, twee rechercheurs herkennen in hem de gevreesde ontsnapte oorlogsmisdadiger. Op zijn bewering: ‘Ik lijk op iedereen’ antwoorden zij met de vraag: ‘Wou je soms zeggen dat je ook op ons lijkt?’ Waarop Tiennoppen veelzeggend besluit: ‘Ik lijk alleen op hem, die afwezig is’.

Het loopt natuurlijk beroerd met hem af. Maar wij herkennen er de therapeutische schrijver in, de schrijver die er een is als Mulisch, die zich immers ontdaan heeft van de waan dat hij bestaat, die afwezig is’.

Terug nu even naar De diamant, waarvan ik daareven zei, dat dit boek buiten de lijn van het ‘therapeutische’ ligt. ‘Tijdens Strohalm werkte ik nu en dan aan het boek (De diamant, CN) om mij te ontspannen en naderhand heb ik het voltooid uit een behoefte aan vakantie’, schrijft Mulisch (in de paragraaf De diamant).

Vakantie! De diamant verscheen in 54. Maar toen was die vakantie ook ineens voorbij: ‘Na het voltooien van De diamant was mijn leven in een dieptepunt gekomen zoals het nog niet eerder gekend

[p. 30]

had, bijna twee jaar van inzinking, leegte en heimwee naar mijn jeugd, die haar uitdrukking o.a. heeft gekregen in Het zwarte licht. Er was iets ten einde gegaan, alle wegen liepen dood, het regiem der symbolen was voorbij. () Tot mijn verbijstering merkte ik plotseling, dat ik “groot” was geworden...’ (in welk proces Een stad in de zon, de versierde mens en Wat gebeurde er met sergeant Massuro? een rol spelen).

En nu hetzelfde nogmaals, in een overzicht:

1949 - '51	: de inspiratie en Archibdld Strohalm
1951 - '54	: ‘vakantie’ (De diamant)
1954 - '55	: heimwee naar de jeugd, een ‘dieptepunt’; Het zwarte licht
van '55 af	: vernieuwing.

Mulisch zelf noemt hier de punten op de tijdlijn (door titels gemarkeerd) waar feit en mogelijkheid elkander kruisen, en waar de biografie van Mulisch andere wegen gaat dan deze van zijn double in het boek. Het gaat hier om persoonlijke zaken: snijlijnen met Cuba, Provo, de Restauratie, Eichmann, - raakvlakken van het individuele en collectieve zijn nog niet in zicht.

Of niet in zicht?

‘Onherkenbaar verstopt is de samenhang in de brief Wat gebeurde er met sergeant Massuro? Hij is gedateerd 26 juli 1955: het hoogtepunt van de besprekingen tussen de Russen en Amerikanen in Genève (). Wat heeft het relaas van de verstenende soldaat met “de geest van Genève” te maken? Al slaat men mij dood, ik weet het niet, maar het heeft ermee te maken,’ zegt Mulisch.

Wat me nou zo toevallig lijkt, is de overeenkomst tussen bovenstaand citaat uit Voer (in de paragraaf ‘De elementaire beweging’) en het volgende uit de bedoelde brief:

‘In Singapore, Praag, Amsterdam, Alamogordo, Djakarta, (en Wassenaar) zit een heel nieuw soort heren om tafels in café's en regeringsgebouwen: zij zijn de machten. Twee tafeltjes of kamers verder weet niemand wie ze zijn. Met politiek heeft het niets meer te maken. Een groep heren rijdt in een kolonne auto's door Borneo. Welke taal spreken zij? Niemand verstaat het, maar het heeft er mee te maken.’ Die cursivering is niet eens van mij!

Waar heeft het mee te maken? Met een soort proces, een nieuw soort mensen, zegt Loonstijn; met de verstenende sergeant heeft het te maken. En dus met de geest von Genève, met de machten, voegt de lezer eraan toe. Hoe zich daartegen te wapenen?

Van Massuro vertelt Loonstijn dat hij de dienst als vakantie beschouwde. Rijdend in een jeep schiet hij apen uit de boom, een krokodil in de diepte. 's Nachts neemt hij voor zijn plezier de wacht van anderen over en amuseert hij de nieuwsgierige papoea's met zijn orgelend neuriën. In de jungle, het stenen tijdperk, het pleistoceen (uit welke periode de meeste versteningen van de levende diersoorten tot ons gekomen zijn) voelt hij zich thuis.

Dit is de mythe die aan het verhaal ten grondslag ligt: een synthese van Darwinistische theorie en Nietzscheaanse wijsbegeerte: de Uebermensch in de gedaante van een Tarzan in battle-dress. In dat land van kannibalen en krokodillen slaat de evolutieleer in Massuro toe, met zo'n genadeloos te veel dat hij eraan te gronde gaat. Hij is de Uebermensch niet - of niet meer, weerlozer nog als hij is dan de apen die zijn prooi werden. Zijn vakantie is voorbij, want zo beschermt men zich tegen de machten die ons naar het leven staan.

Harry Mulisch (r) & Jerzy Kosinsky (l)

Maar de brief toont ons een tweede plaatsvervangende double van Mulisch: K. Loonstijn.

Hij vangt zijn verslag aan Wassenaar met de volgende woorden aan:

‘Het is een rustig mens die u schrijft, Heren - de rust die blootkomt als de, hoop vervlogen is’. Waarna hij zijn theorie ontvouwt over dat proces, die nieuwe mens.

Tegen het einde van zijn brief komt hij erop terug:

‘Het was afgelopen met hem - en met mij ook. Of begon het nu misschien pas? Een nieuw soort mens... Voor de toekomst: rust zonder hoop, op alles verdacht’...

Wellicht is dit een passender antwoord op de alchimie die de machten met ons bedrijven, - en als Loonstijn die nieuwe mens niet is, dan is hij er wellicht het prototype van.

Van deze aard is, geloof ik, de samenhang tussen werkelijkheid en de ontlopen werkelijkheid, die bij Mulisch het verhaal is.

Ik zei al dat na 55 niet meer het puur-persoonlijke inzet werd van Mulisch' werk.

Daar is in 59 Dresden en de herleving van het bombardement; in 61 de a-bom en de BB, het jaar daarna Eichmann.

De Strohalmen lijken minder nodig, de Loonstijns winnen aan inzicht; één hunner trad al op in de roman Archibald Strohalm, aan het eind van dat boek. Daar heet hij eenvoudig Mulisch. Het autobiografische element neemt na 55 in omvang en gewicht toe, wat erop duidt, dat Mulisch zich allengs minder kwetsbaar voelde. Maar niet versteend: dat niet.