Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 26]

H.M. Cyclotron/Marcel van Dam

Op het Rooms-katholieke Lyceum te Utrecht was ik het meest geïnteresseerd in geschiedenis, Nederlands en Natuurkunde. Natuurkunde werd gedoceerd zo als De Jong later zou regeren, dus mijn belangstelling taande.

Maar de leraren Nederlands en geschiedenis waren persoonlijkheden en, net als ik, geinteresseerd in hun vak.

Ik haatte ze allebei als de pest.

De kinderen van de leraar Nederlands, die ook bij ons op school zaten, leden nog erger dan wij onder het katholieke regiem van hun vader. Zo kwam mij ter ore dat hij de fiets van een van zijn zonen gedurende een maand in beslag had genomen omdat deze stiekem het weekblad Elsevier had gelezen, een periodiek dat uitdrukkelijk op de gezinsindex van verboden lectuur voorkwam.

Dit verhaal bracht mij op de gedachte mijn kwelgeest terug te sarren en op de boekenlijst voor het eindexamen zette ik ‘Het zwarte licht’ van de schrijver H. Mulisch, dat kort te voren was verschenen. Ik had het niet gelezen, maar uit recensies en verhalen wist ik zeker dat hij gevaarlijker was dan Elsevier.

En jawel hoor, de volgende dag was het al raak. De heer B. nam mij apart. Dat was een tegenvaller, want ik had gerekend op een woede-uitbarsting in de klas. Het tekende wel de ernst van de situatie. In plaats van woede overheerste de teleurstelling dat zijn lessen over literatuur mij onvoldoende onderscheidingsvermogen hadden bijgebracht. ‘Het zwarte licht’ moest uiteraard van de lijst en verder moest de moderator het maar. met mij uitzoeken. Dat gebeurde nog dezelfde dag.

Deze man, berucht om zijn onderzoekingen naar wie met wie vrijde, bracht mij in grote moeilijkheden. Hij vroeg namelijk wat ik zo goed vond in dat boek van Mulisch. Dat verplichtte mij op staande voet de inhoud van een boek te verzinnen van een schrijver waarvan ik nog nooit een woord gelezen had. Ik begon heel voorzichtig, want misschien kon ik iets van hem te weten komen over ‘Het zwarte licht’.

‘De manier waarop de hoofdpersoon op zoek is naar de zin van het leven.’

Daar kon ik geen buil aan vallen.

‘Op welke manier doet hij dat dan’?

Dat moest een onchristelijke manier zijn, want waarom stond ik anders bij de moderator.

‘Door net te doen alsof er geen morele remmingen zijn, om op die manier de oorspronkelijke moraal te ontdekken.’ (Ik had namelijk net een film gezien over Raspoetin).

‘Heb je niet in de gaten dat Mulisch alleen maar een kapstok zoekt om zijn perverse gedachten aan op te hangen? Ik herinner het me niet meer zo precies, want het is jaren geleden dat ik het gelezen heb, maar als ik het wel heb gaat de hoofdpersoon......... Hoe heet hij ook weer?’

‘Ras’ zei ik schaamteloos, want ik wist nu zeker dat hij het boek ook niet gelezen had, het was namelijk nog geen half jaar uit.

‘...... pleegt die Ras ook aan de lopende band overspel?’ ‘Nou overspel’ zei ik, het was een priester, dus....’ ‘Nou ja, wat maakt het ook uit. Dat je niet inziet dat deze Mulisch met één boek ongedaan kan maken, wat wij jullie in zes jaar hebben proberen bij te brengen.’

Dat liet ik me geen twee keer zeggen. Ik kocht ‘Het zwarte licht’. Helaas werd de belofte niet waargemaakt. Ik begreep er geen moer van. Wel droomde ik, zo tegen het wakker worden, regelmatig over het verjaardagsfeest van Akelei.

Uiteindelijk heeft de moderator natuurlijk toch gelijk gekregen en is hetgeen hij me heeft proberen bij te brengen ongedaan gemaakt. Hoe dat gebeurde is op zichzelf een fascinerend verhaal. Ook daarin speelt een moderator, maar nu van de katholieke studentenvereniging waartoe ik behoorde, een hoofdrol. We waren hard op zoek naar een katholiek reveil, en de moderator was theoloog, filosoof, aardig en realist, een combinatie die wel moest leiden tot ons afscheid van de kerk en zijn huwelijk.

Ja, het waren enerverende jaren, van 1957 tot 1965. Er broeide iets. Het aantal gedwongen huwelijken onder katholieke studenten nam zienderogen af. Behalve bij de medische collegae, want die deden het nog met de temperatuurmethode.

Waar in die kringen toen heel weinig over werd gesproken, was de Tweede Wereldoorlog. Voor de meeste kinderen van katholieke intellectuelen was aan dat onderwerp ook weinig eer te behalen.

Dat gold niet voor mij. Mijn vader was geen intellectueel, maar een held. De oorlog tegen de Nazi's had voor zijn kinderen dezelfde betekenis als de tachtigjarige oorlog voor het Huis van Oranje. Alleen het huis ontbrak bij ons. We hadden inwoning.

Harry Mulisch heeft het beeld dat ik van die oorlog had, maatstaf voor goed en kwaad, volledig gebroken. ‘Het stenen bruidsbed’ en later ‘De zaak 40/61’ hebben mij in zekere zin mijn geestelijk erfdeel ontnomen. Niet dat ik nu anders over het fascisme denk. Maar het niet-fascisme, tot dan toe voor mij bijna synoniem met onze samenleving, verloor alle vanzelfsprekendheid.

Nu was dat waarschijnlijk toch wel gebeurd. Mulisch is mijn vader niet.

Maar wanneer iets gebeurt in een mensenleven is minstens zo belangrijk als dat het gebeurt. De verjaardagskalender is de meest armzalige manier om iemands leeftijd te meten.

Sommige uitverkorenen worden wel 200 jaar.

Na ‘Het stenen bruidsbed’ heb ik alles over wereldoorlog II gelezen wat ik in handen kon krijgen.

Die lectuur speelde een essentiële rol in de ontwenningskuur van de zestiger jaren. Het valt waarachtig niet mee wakker te worden uit een dogmatische roes, die een mengsel is van opvoeding, de katholieke kerk en de herinnering aan lijden en heldendom. Vooral niet als heel Nederland een slaapzaal is.

[p. 27]

Harry Mulisch had het voordeel dat zijn moeder hem in de steek liet. Dat zijn vader in de oorlog bij Lippman-Rosenthal werkte.

Dat hij opgroeide zonder God of Gebod.

En dat hij straatarm is geweest.

Ik had alleen maar reden om dankbaar te zijn.

In hetzelfde jaar dat ‘Het stenen bruidsbed’ verscheen, in 1959, bedankte ik pas voor de K.V.P. Toen Mulisch begon aan ‘De Toekomst van Gisteren’ werd ik lid van de P.v.d.A. en sloot mij aan bij Nieuw-links.

De redenen daarvoor staan in hoofdstuk 2.

Dat bleek toen het verscheen in 1972.

‘De Toekomst van Gisteren’ was de voorspelling van mijn verleden.

Ik heb Mulisch in dat jaar voor het eerst ontmoet. Zo hoorde het ook.

Alles op zijn tijd.

Harry Mulisch leren kennen brengt een nieuwe verrassing. Hij is redelijk en innemend, en hij drinkt niet eens. Nauwelijks het vermelden waard, als hij niet zoveel agressie opriep. De verklaring daarvoor hangt samen met een aspect van het verschijnsel Mulisch dat nog zeldzamer is dan een groot literair talent.

Het is zijn manier van doen met de werkelijkheid.

Dat alles met alles samenhangt, weten we allang. Samenhang tussen dingen of gebeurtenissen verklaren wij met het oorzakelijkheidsbeginsel.

Verschijnselen zijn de oorzaak van andere verschijnselen. Iedereen zit met deze denkcategorie opgescheept. Maar er wordt ook ongelooflijk mee gemanipuleerd, vooral in de politiek. Om eens een voorbeeld te noemen: Als je de belasting op auto's verhoogt, dan volgt daarop (ceteris paribus) dat er minder auto's verkocht worden. Als je de belasting verlaagt, worden er meer verkocht. Wat nu te doen als je meer auto's wil verkopen en toch de belasting niet wil verlagen? Heel eenvoudig: je laat uitlekken dat over een half jaar de belasting op auto's zal worden verhoogd. Het gevolg is dat iedere marginale autokoper binnen een half jaar naar de dealer rent om een auto te kopen. M.a.w. de gesuggereerde belastingverhoging van morgen is de belastingverlaging van vandaag, zonder dat er feitelijk iets met de belastingtarieven gebeurt.

De oorzaak heeft feitelijk nooít bestaan, alleen het gevolg is werkelijkheid: meer verkochte auto's (en natuurlijk meer belastingopbrengst). Nu is dit een tamelijk eenvoudig voorbeeld. Het wordt al ingewikkelder als belanghebbenden die truc al eens eerder hebben meegemaakt, en niet geloven in de aangekondigde belastingverhoging. Je kunt dan bekend laten maken dat je niet van plan bent de belasting op auto's te verhogen. De mensen gaan dan denken: Hé, waarom zou hij dat nu zeggen. Hij wil natuurlijk de belasting wel verhogen, maar hij wil geen run op de dealer. Dus rent men naar de dealer om een auto te kopen. Hetgeen, zoals de lezer zich herinnert, de bedoeling was van de mededeling dat de belasting niet verhoogd zou worden. En zo voort. Het voorbeeld gaat over tamelijk simpele zaken: auto's en belastingen. De lezer kan zelf bedenken waar men in verzeild raakt als men dit causaliteitsspel speelt in de sociaal-economische politiek van een hoog geindustrialiseerde samenleving of, erger nog, in de buitenlandse politiek.

Een hoogontwikkelde supersamenzwering, een rattenkoning van miljoenen, met staarten als navelstrengen.

Waar de supersamenzweerders hun staart hebben bijgelegd, alsof die ook in de knoop zit.

De werkelijkheid is een verhaal geworden.

Een roman van het collectief, waarin de daad het woord niet is.

 

 

Voor Mulisch is het causaliteitsprincipe een grensgeval. Meestal is er een oorzaak, jawel. Maar waar is het gelokaliseerd, bij wie, en vooral: wanneer. Oorzaken zijn beelden of abstracties.

Eichmann is de kleinste mens, die voor Albert Schweitzer even perfect ziekenhuizen zou hebben gebouwd als hem dat was opgedragen. Zoals J.L. Lentz, hoofd van de rijksinspectie van de bevolkingsregisters, in 1940 een perfect persoonsbewijs ontwiep, ‘geschikt’ voor iedereen: trambestuurder, joden en Eichmann.

Eichmann is schuldig bevonden, Lentz niet. Waarom?

Omdat wij van het gevolg uitgaan. De oorzaak moet gepersonifieerd kunnen worden, in tijd en ruimte zo dicht mogelijk bij het gevolg. Natuurlijk is Eichmann schuldig, voor Mulisch ook. Maar ‘hij is de juiste man op elke plaats’, bereid tot alles: moord, of op tijd naar kantoor gaan. Een figuur in de roman van het collectief, de werkelijkheid, wat.

We horen eigenlijk allemaal in de gevangenis. Al was het maar omdat je de belasting op auto's niet verhoogde, terwijl je beloofd had om het niet te doen.

Die er echt in zitten beheersen het causaliteitsspel onvoldoende of zijn door het toeval aangeraakt.

We leven in binnenmuursland. Voor de ontknoping is revolutie het enige respectabele woord.

Die boodschap maakt je niet geliefd.

In een essay getiteld ‘Wahrheit und Politiek’ schreef Hannah Arendt: ‘Die Kraft der Wahrheit und die Stärke dessen, der es wagt, die Wahrheit zu sagen, beruhen letzlich darauf, dass sie sich mit der Welt ihnen Erscheinung einig wissen und bereit sind, auch das Böseste noch zu ertragen, wenn es wirklich ist.’

Heeft Mulisch daarom op Den Uyl gestemd en ook zijn staart erbij gelegd?

Als dat zo is: chapeau!

Een Ridder met blaam.

Een salonmartelaar.

Ik zou het hierbij moeten laten. Zijn boeken kosten mij al tijd genoeg en ik moet hem ook nog regeren.

Was ik maar niet over het causaliteitsbeginsel begonnen.

Want daarmee is in verband met Mulisch meer aan de hand.

Ik schreef: ‘Voor Mulisch is het causaliteitsbeginsel een grensgeval.’

Het woord grensgeval dient men letterlijk te nemen.

Causaliteit is voor hem geen absolute denkcategorie.

De twee noodzakelijke voorwaarden: alles heeft een oorzaak en: het gevolg kan niet aan de oorzaak vooraf gaan, worden in zijn werk regelmatig op de tocht gezet.

Dat lijkt absurd. De dagelijkse waarneming leert dat dingen pas gebeuren als ze in gang zijn gezet. Omdat het in de regel opgaat, hebben we er een wet van gemaakt.

Doorslaggevend is het succes van onze waarneming.

[p. 28]

Harry Mulisch/1974

Maar het gaat in de régel op.

Het is een spelregel, alleen van toepassing op een speciaal gebied.

En als de regels veranderen, verandert het spel. (Dag Kant, leuk dat je even geweest bent).

Met de spelregels van het causaliteitsprincipe zitten de natuurwetenschappers al behoorlijk in hun maag.

Veranderingen in het gedrag van een electron zijn onvoorspelbaar. Het radiumatoom valt volkomen toevallig uit elkaar.

Deze z.g. acausale verschijnselen zijn alleen te vangen in statistische wetten.

Het woord ‘wet’ is hier minder op zijn plaats. Het wil alleen maar zeggen dat ‘gemiddeld’ bij de roulette een getal pas na 37 keer draaien terugkomt. Het kan ook duizend jaar duren, of nooit gebeurd zijn.

Waarom spreken we hier van ‘terug’ komen?

Waar vandaan?

De kans zal keren. Wanneer?

Als het voorbij is natuurlijk.

Mulisch gelooft in het Toeval.

Hij betreedt daarmee het heiligste der heiligen:

Het Geheim van de Tijd.

‘“Nu is het niet moeilijk meer te begrijpen, waarom het algemene relativiteitsbeginsel (op grond van het eaquivalentie-beginsel) geleid heeft tot een theorie der gravitatie. Er bestaat een speciaal soort ruimte, welker physische structuur (veld) wij als nauwkeurig bekend mogen beschouwen op grond van de beperkte relativteitstheorie. Dit is de ledige ruimte zonder electron-magnetisch veld en zonder materie. Zij wordt volledig bepaald door het “metrische” eigenschap: laat dx_o, dy_o, dz_o, dt_o de coördinaatverschillen zijn van twee oneindig dichbij elkaar gelegen punten (gebeurtenissen) dan is:

ds² = dx_o² × dy_o² + dz_o² - c²dt_o²

een meetbare grootheid die onafhankelijk is van de speciale keus van het inertiaal-systeem. Indien men in deze ruimte de nieuwe coördinaten x₁, x₂, x₃, x₄, invoert door een algemene coördinatentransformatie, dan krijgt de grootheid ds² voor hetzelfde puntenpaar een uitdrukking van de gedaante:

ds² = g_ik dxⁱ dx^k (gesommeerd voor i en k van 1 tot 4)

waarin g_ik = g_ki is. De g_ik vormen een “symmetrische tensor” en de continue functies van x₁, x₂, x₃, x₄ beschrijven dan, overeenkomstig het “aequivalentie-beginsel”, een gravitatieveld van bijzondere aard.”’

Stop maar Einstein!

Hou maar op, Newton, Von Weizsäcker en al die anderen.

Alles is voor niks geweest.

Mulisch zit niet in de formule.

Al 50 jaar en 9 maanden niet.

Stom van jullie om daar niet aan te denken.

Wij vervelen ons in een gravitatieveld van bijzondere aard.

Wie verzint er eens wat nieuws?

Ik zit op een grote steen in een sneeuwlandschap,
vlakbij een nieuwe stad. Een mestvaalt van genieën.
Het is halflicht en ver weg wordt niet kleiner.
In het zwerk, op 12 uur, hangt een soort kast
met een zwarte doek erover: een ouderwets fototoestel.
Wie eronder zit, kan ik niet zien.
Hij blaast spiraalnevels. Deze beschrijven een
baan op een onzichtbare bol, om tenslotte weer
te verdwijnen in het zwarte gat onder de doek.
Je wist altijd hoe laat het was.
Uit een toren klinkt etherreclame, met steeds
dezelfde tekst:
The balance of error = the trial of terror.
Trial and error = the balance of terror.
Big Bang.
Big Bang.

Nu is het genoeg Mulisch.

Het Raadsel kan niet groter,

Hein Donner moet in het water worden geworpen, maar vertrouwen heb ik er niet in, want hij zal wel weer kieuwen hebben.

De vakantie is om, de huren moeten omhoog.

Ik ben wel geen schrijver, maar ook ik laat geen debiteuren na.