Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 15]

Een kervensnijder en zijn Domus Aurea
Louis Ferron

Er is nauwelijks een zinnige reden te bedenken waarom iemand die geen broodschrijvende recensent of blinde adept is, ook maar één woord zou besteden aan wat dan ‘het verschijnsel Mulisch’ wordt genoemd. Meer dan Mulisch van zichzelf een mythe heeft gemaakt, hebben de recensenten en adepten dat gedaan. Het zal in zijn strategie passen, maar wat heeft een romanschrijver daar aan toe te voegen? Misschien een roman schrijven over de mythevorming rond een auteur. Het valt te overwegen, al zal de ijdeltuit zelf eerst overleden moeten zijn. Geestelijke hygiëne vereist nu eenmaal een mate van afstandelijkheid van het te behandelen object. Met deze overweging in het achterhoofd heb ik dan ook afgezien van een aanvankelijk voorgenomen gesprek met de man die in niet geringe mate heeft bijgedragen aan mijn literaire vorming.

Bij nader inzien kon ik maar één reden bedenken om me te vermeien in zoiets arbitrairs en onzinnigs als de vijftigjarige leeftijd van een collega: een cultuurpolitieke. En dat laatste dan niet opgevat in de beperkte zin die Marxistische pennevoerders aan dat begrip wensen te geven, maar in de enig juiste waarin het woord cultuurpolitiek verstaan behoort te worden, namelijk een uiting in woord of gebaar die de actuele cultuuruitingen toelicht, verdedigt of aanvalt.

Het is in dit land met zijn povere, om niet te zeggen afwezige literaire tradities een schande om je literaire afkomst te verraden, zo je die al hebt. In de Nederlandse wegwerpcultuur staat alles in het teken van ‘nieuw en dus goed’. Zelfs het meest mediocre talent zal nog van de daken schreeuwen dat het alles op zijn geheime zolderkamer bedacht heeft zonder aan iets anders dan aan zijn armoedige inborst te refereren. Bewijst men al tribuut aan een voorganger dan is het Nescio die, de naam zegt het al, staat voor de meest valse bescheidenheid die maar denkbaar is. Uitgaande van de - overigens foutieve - opvatting dat men, als Nescio, niets weet, kan men inderdaad menen er enige pretenties op na te mogen houden.

De Nederlandse literatuur is, zeker op dit moment, een kleine literatuur, stammend vanuit het schoolopstel en uitmondend in het docentschap bij het middelbaar- of hoger onderwijs. Dat heeft een gunstige invloed op interpunctie en grammaticale verzorging; met literaire kwaliteit heeft het inmiddels geen donder te maken. Literaire kwaliteit is pas aan de orde als deze met het leven bevochten wordt.

Er is een andere literatuur die zijn bronnen niet vindt in de verveling of de behoefte geestig te willen worden. Het is een literatuur die ontstaat uit de behoefte de systemen te duiden die achter het menselijk beweeg schuil gaan. Met in uiterste instantie de wens die systemen te kunnen manipuleren. De schrijver als Lucifer, als Prometheus. Al is hij in dat geval méér dan een dief. Door zijn daad wordt hij automatisch middelaar tussen de mens en het Onzegbare. Zijn literatuur stamt van de hermetische geschriften van priesters en alchemisten. Literatuur in die zin is een Faustische liturgie. Wie iets dergelijks uitspreekt kan er zeker van zijn met een sarcastisch lachje te worden afgedaan. In dit godvergeten, door de sociaal-democratische middelmaat geïndoctrineerde land is iedere greep naar het oncontroleerbare een uiting van niet te vergeven hoogmoed. Graag ziet men de hoogmoedige op zijn bek klappen, liever dan dat men hem om zijn stoutmoedigheid bewondert.

Om een voorbeeld te noemen. Wat werd er ten tijde van provo niet gemeesmuild over Mulisch als rellenkijker. Men verweet hem dat hij zijn ‘Bericht aan de rattenkoning’ vanuit de veilige geriefelijkheid van zijn rode sportwagen had beschreven. Niet eens een socioloog en dan toch een mening willen hebben? Niet eens links-masochistisch en toch partij willen kiezen? Waar haalde deze dandy de moed vandaan? Daar zijn de meesmuilers tot op de dag van vandaag nog niet achter. Voor wie zich inmiddels op enigerlei wijze verwant met hem voelt kan dat nooit een vraag zijn geweest. Het antwoord lag al te zeer voor de hand. Die moed putte hij uit zijn schrijverschap. Dat schrijverschap gaf hem het recht om, desnoods ladderzat van het bloed van de slachtoffers, een ode op die slachtoffers te schrijven. Want het is nu eenmaal zo dat, in de opvatting van het schrijverschap die de enige juiste is, de schrijver totaal geen boodschap heeft aan wat dan ook. Met als verstrekkend en impliciet gevolg dat hij een boodschap heeft aan alles.

In de oudste culturen waren de voorlopers van de schrijvers, de priesters, zinsbegoochelden, stotteraars, stamelaars, ja, soms zelfs geestelijk gestoorden. Ze werden dit niet verklaard omdat ze niet snugger genoeg zouden zijn geweest om aan de jacht deel te nemen. Ze waren dit omdat er een teken gegeven moest worden dat hen van de jacht vrijstelde. Van hen werd verwacht dat ze geen belang bij de jacht hadden. Zinsbegoocheld als ze waren, stonden ze open voor het contact met de goden en omdat ze stamelden leken ze hermetisch te spreken. Dat was geen bezwaar. Hun kennis behoefte slechts te worden overgedragen aan andere stamelaars. Pas sinds het rationalisme is men deze lieden voor uitzinnig gaan houden. Eigenlijk was het rationalisme een hele domme stroming.

Het schrift waarin de goden tot de priesters spraken was dat van de vlucht der vogels, de val van ingewanden op een offersteen. De kennis had en heeft altijd met bloed te maken. Al is het maar het dunne bloed uit de beknuppelde schedel van een betoger. Iedere tijd kent haar eigen bloed. Literatuur wordt geschreven met bloed. De schrijver wast zijn handen in onschuld. Hij vertaalt het onvatbare bestel naar mensennormen. En krijgt op zijn lazer als het

[p. 16]

verhaal de mensen niet aanstaat. De schrijver is een zondebok. Zijn priesterlijke ambt dwingt hem er toe de woestijn in te gaan. Soms heeft die woestijn de vorm van een rode sportwagen.

Harry Mulisch bij de toren van de Grote Kerk, Haarlem 1957

Dat Mulisch een magisch-mythische opvatting van zijn werk heeft lijkt buiten twijfel. Het schemert voortdurend tussen de regels van zijn romans en beschouwingen door.

Hoe komt hij zo gek? Misschien omdat hij geen geboren Hollander is. Voor iemand die het magisch-mythische denken is toegedaan - ook al zal het hem een behoefte zijn dat denken op zijn zwakke punten te attaqueren - is een afkomst als die van Mulisch op zich al een mythisch gegeven. Wie de mythe zo dicht bij huis heeft, zal er mee willen leren leven. Zijn leven staat, gewild of niet, in het teken van de mythologie.

Mulisch heeft in zijn geval mee dat hij is opgegroeid in Haarlem. Een stad die, zoals Hugo Brandt Corstius al eens signaleerde, fascisten of surrealisten voortbrengt. Wat beide richtingen gemeen hebben is in ieder geval een neiging tot mythologiseren; waarin ze verschillen, daarin verschilt bijvoorbeeld Mulisch van Mussolini. Hier uitvoeriger op ingaan zou een boekdeel vergen. Wat ik wil zeggen is dat een stad als Haarlem een gezonde voedingsbodem blijkt te zijn voor iemand die als schrijver een juiste opstelling heeft gekozen.

Het eerste wat ik ooit van Mulisch las waren diens, in ‘Het mirakel’ verzamelde Tienoppenverhalen. Ze hebben de invalshoek bepaald van waaruit ik deze schrijver voortaan zou lezen. Ik was in die tijd verzot op het experiment. De galop van de Vijftigers galmde nog na en in mijn onnozelheid meende ik daar bij Mulisch de echo van te mogen vernemen. Het was een eigenaardige verrassing dat de belevenissen van de heer Tienoppen zo pijnlijk ‘klassiek’ waren genoteerd. Klassiek in Haarlemse zin, gebaseerd op een traditie die van Van Deyssel naar Bomans liep. Niet eens zozeer qua stijl, maar meer nog qua mentaliteit.

Bestaat er iets als een dialectische spanning tussen bedaagde burgerlijkheid en een neiging tot mythologiseren? Wat bij Bomans nooit helemaal bevestigd kon worden, werd het bij Mulisch in ieder geval wel. Mulisch bleek de wezenlijk burgerlijke schrijver Bomans naar de kroon te steken. Bedaagde leukheid als matglanzend pantser tegen de vulgaire buitenwereld tot in het absurde doorgevoerd. Ik moest er even aan wennen de Bomansiaanse semantiek tot een volledig gecontroleerde hallucinatie te zien omgetoverd. Het wende gauw en toen ik begreep hoe het werkte, begreep ik ook welke, voor Nederlandse begrippen grote stap er gezet was. De spanning tussen de burgerlijke wereld en die van de ziener had zijn subtiele evenwicht gevonden in de methodiek van Mulisch.

Nog weer later begreep ik dat Mulisch in geen andere stad dan Haarlem had kunnen opgroeien omdat hij nu eenmaal wilde worden waartoe die stad hem had voorbestemd: tot magiër. Niet voor niets heeft hij zelf herhaaldelijk verwezen naar zijn alchemistische experimenten als jongeling. (Of hij het goud eindelijk heeft gevonden in ‘Axel’ is een vraag die ik gemakshalve maar aan de critici overlaat).

Van hier naar de Domus Aurea van Anne en Patrick Poirier is niet zo'n geweldige stap. De Domus Aurea is een verzonnen, in houtskool en gebrande kurkplaten uitgevoerde fictieve, mythische stad, waarvan het bestaan zowel in een barbaars verleden als in een wellicht nog barbaarsere toekomst kan zijn gesitueerd. Het is een stad, gelegen op het punt waar de cirkel van de tijd zich sluit. De stad lijdt aan amnesie, is verkoold, half vergaan en wordt omgeven door donker water van een teer-achtige substantie. De stad is omringd door vergetelheid. En vergetelheid is bij uitstek de motor waarop mythologieën, waarheen dan ook verwijzend, draaien.

De Joods-Hongaars-Oostenrijks-Tsjechische Mulisch kwam, als van een andere planeet, in een dergelijke stad terecht. Als de vergetelheid aan het IJ ontspringt, dan stroomt hij, dood-aanzeggend, langs Haarlem, om uit te monden in de Haarlemmermeer. De Nederlandse Lethe heet Spaarne. Haarlem is een stad die sinds de negentiende eeuw aan volkomen vergetelheid ten prooi is. Haarlem is het schimmenrijk van de voormalige bourgeoisie. Wat niet in de laatste plaats te danken is aan een bijna mythologische reeks achteruitstrevende burgemeesters. (Voor iedere mythologie valt tenslotte een rationele verklaring te vinden). Er rijden auto's in die stad en zelfs de Duitsers hebben haar weten te vinden - al rest van hun aanwezigheid niets dan wat palimpsesten op de muren van enkele sigarenwinkels. Verder riekt het er naar verdorring en Lodewijk van Deyssel. Wie het niet geloven wil kijkt maar naar de atelierstukken van de bij uitstek Haarlemse schilder Kees Verwey. Bloedeloos, tijdeloos en daarmee aanspraak makend op eeuwigheidswaarde.

Steden die, door geen geestelijke groei voortgedreven, zich onttrekken aan de critiek van de tijd, roepen hun eigen profeten op. Gra-

[p. 17]

ficus Anton Heyboer was er zo één. De schilder H.F. Boot was er zo één en in feite is Mulisch de literaire loot aan deze tak. En het is wel typerend dat geen van deze profeten uit de stad zelf afkomstig was.

Het moeten wezenlijke buitenstaanders zijn die tot in het merg getroffen worden door de onaardse krachten die in het fossiele schuilgaan. Zouden ze Haarlemmer met de Haarlemmers zijn geworden, dan zou hun profeteerdrift al gauw gestremd zijn. Het is tenslotte niet de eeuwigheid die behoefte heeft aan profeten, maar juist het vergankelijke dat het eeuwige tot de eigen dynamiek wil verleiden. Merkwaardige paradox dat juist het onveranderlijke aanzet tot beweging. Dialectiek alom, sinds god Hegel heet.

Terug naar de heer Tienoppen. Deze vriendelijke man lijkt een afsplitsing te zijn van de Haarlemmer Mulisch, als is hij, als de schrijver, al behept met een neiging tot orakelende uitspraken. ‘Wat niet gelezen is, is niet geschreven, wat niet gehoord is, is niet gezegd.’ En in hetzelfde verhaal: ‘En zal ik de laatste zijn, zolang ik adem (cursief van M.) kan de ondergang zich niet voltooien.’ Dat wil zeggen, er moet beweging blijven om de mythologie van het al vergane, het eeuwige, te bevestigen. Want de leer van iedere profeet is omkeerbaar toepasbaar.

Natuurlijk is Tienoppen de schrijver zelf. De Haarlemse schrijver wel te verstaan, in strijd met het versteende. De sociëteit die Tienoppen in het verhaal ‘De proklamatie’ verlaat, is geen andere dan de tempel waarin de dienst van het onveranderlijke gevierd werd, te weten de ‘Sociëteit voor kunstenaars en kunstminnenden Teisterbant.’ Minder dan wat ter wereld ook was die sociëteit er één voor kunstenaars. Het was de Domus Aurea voor tandartsen, advocaten en figuurzagers wier enige doel in het leven was de bestaande hiërarchieën te handhaven en daarvoor hansworsten als alibi in huis te halen. In begrijpelijke exaltatie speldde Tienoppen zich dan ook een bord op de rug met de tekst ‘IK BEN EEN GROOT KUNSTENAAR’. (Kapitalen van M.). In welke stad met een bloeiend cultureel leven zou men een dergelijke dwaasheid in zijn hoofd halen? Het is overigens de enige categorie dwaasheden die een mens tot een werkelijk kunstenaar maakt: die van het gaten boren in het verstikkende leven in een provincieplaats. (Een verwante, wanhopige performance was die waarin ik, als aankomend dichter door Haarlem fietste met een bord onder mijn fietszadel waarop ik mij afficheerde als ‘Analfabeet’).

Zoals ik in het begin al min of meer stelde, dit artikel zou van cultuurpolitieke aard zijn, dat wil zeggen dat het een oratio pro domo zou inhouden, waarbij Mulisch me uitstekend van pas kwam. Ik heb het ook over de gêne gehad om voor je literaire achtergrond uit te komen zolang deze niet Nescio heette. Welnu. De eerste keer in mijn leven dat ik de ervaring had dat literatuur dingen kan bewerken die anderszins slechts via kabbalistische of alchemistische weg bereikt kunnen worden, was toen ik E.T.A. Hoffmann las. Hoffmann leerde me dat de literaire copiëerlust des dagelijksen levens een flauwe truc is, slechts geschikt voor de filatelisten voor het woord. Mijn vermoeden dat er andere werkelijkheden bestonden dan die waarin wij leven, werd door hem bevestigd. Maar, domoor die ik was, zag ik niet hoe je zijn tegenwerelden in eigentijdse termen kon oproepen. Bovendien, wat had ik met die verdomde Mof te maken; ik wilde toch in het Nederlands schrijven? Mijn eerste confrontatie met Mulisch was een dreun. Ik begreep dat het zelfs in het Nederlands mogelijk was om over iets anders te schrijven dan over een naar niets verwijzende realiteit. Bij Mulisch leerde ik hoe je net zolang aan het banale kunt frunniken tot de bladders loslaten en de oorspronkelijke schildering zichtbaar wordt.

Had het ermee te maken dat ik, al de nodige jaren in Haarlem wonend, zij het, als Mulisch, uit een ander land afkomstig, dezelfde spanning had ontdekt tussen de gedegen burgerlijkheid en het sublieme dat daarachter schuil kan gaan? Is Haarlem inderdaad de stad die, uit houtskool opgetrokken, herinneringen bewaart aan een laaiend vuur dat nog steeds gestolen wil worden? Men zou het haast zeggen, afgaande op het grote aantal stadsgekken, zieners en zonderlingen die de stad heeft voortgebracht.

Wat ik maar wil zeggen is dat er nogal wat bij komt kijken om aan het schrijverschap te voldoen in de zin zoals mij die voor ogen staat. Er gaan voorwaarden aan vooraf die men niet bewerken kan maar die door een vreemde orde gegeven lijken. Men moet in wezen een vreemde zijn in de cultuur waarin men werkt, een stotteraar, een dwaas, een wat dan ook. Men moet niet willen copiëren maar transformeren. Men moet niet de mens de norm der dingen laten zijn, maar iets onzegbaars dat men probeert te traceren. Dit laatste niet als vrijbrief voor pantheïstisch of anderszins als religieus angehaucht gedaas, maar als premisse voorafgaande aan de berekende sprong in het duister. Pas als je je schedel voelt splijten weet je waar je aangekomen bent. Mulisch voldoet op de één of andere manier aan die eisen en is een schrijver. Het mythologische moment, de fixatie van de beweging is bij hem een levensbehoefte, terwijl hij anderzijds de mythe probeert te ontmaskeren als wat deze is: verstening. Geen andere behoort de taak van de schrijver te zijn dan te balanceren tussen deze twee uitersten waartussen het leven van een scheppend mens zich afspeelt. De één jaagt, de ander telt en snijdt kerven in de kolf. Dat is de schrijver. De rest is geleuter.