Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 59]

Catharina Sanders (ps. van Ki-i Idenburg-Berg) geboren te Sumba, bracht haar vroege jeugd op haar geboorteeiland door. Woonde geregeld in het buitenland en bereisde o.m. grote gedeelten van Afrika.

Na de maaltijd bewenen wij de lege sawala's niet
Catharina Sanders

Onder de warme mantel van ouderliefde ben ik op de leeftijd van 10 jaar weggestuurd uit het eiland waar ik geboren en opgegroeid was. Vol opwinding en verwachting liet ik mij argeloos wegleiden uit mijn eigen paradijs Seenba, ver weg van Batavia, Waikaboebah, metropolis van mijn wieg.

Lang voordat ik groot genoeg was om afscheid te nemen van de realiteit en de symbolen van mijn tropisch kinderrijk, beperkte mijn heimwee het nieuwe leven in mijn echte vaderland tot reflexbewegingen aan de periferie van mijn hollandse bestaan. Ver buiten de grenzen van de kleine christelijke kostschool vluchtten mijn geest en ik terug naar ons natuurlijk domein - het grote houten huis, crême met donkerrode raamkozijnen waar ik woonde met mijn ouders, het uitgehakte pad met donkerrode struikjes dat naar het ziekenhuis liep waarop vader, in zijn witte doktersjas zich halverwege zou omkeren om naar mij te zwaaien - terwijl ik op de emper¹⁾ zat en wachtte op zijn groet. Het licht was al fel zo 's morgens vroeg, maar niet de geluiden, omfloersd als ze nog waren met dat wat de nacht zo stil maakt.

Onder de grote boom van mijn broer - ik had ook een boom alleen veel kleiner - bond Lango, de staljongen, onze paarden aan een paaltje vast. Straks na het ontbijt zouden Hans en ik ze losmaken en wegrijden. Naar school bij tante Wieke. Door de achtertuin, langs de moestuin, door het ziekenhuisterrein, even stoppen bij het gekkenhuisje of er wat te lachen viel, voorbij het huis van de Chinese hoofdverpleger en zijn zonen Su en Kowo die een python in hun tuin hadden doodgeslagen, dan door een alang-alang²⁾ veld naar de voet van de ronde heuvel, daaromheen en dan het pad op naar de weg, het enige stuk van onze dagelijkse tocht dat ik hier prettig vond.

Mijn paard kon daar op hol slaan van lachende vrouwen met zwarte waterkruiken op het hoofd, of van een karbouw. Uit het bosje rondom de grijze graven, wat ook aan de weg lag, was eens een grote kiekendief rakelings over het paard en mij gevlogen en had ons de stuipen op het lijf gejaagd. Ik had het beest volgescholden met bezweringen. Misschien was het wel dezelfde vogel geweest die eerst een slang uit het kinderbed van Dineke had gepikt toen ze in de tuin lag te slapen.‘Je kunt niet voorzichtig genoeg zijn met slecht te denken over dieren en dingen - gedachten zijn voorboden van werkelijkheid, een werkelijkheid waarin wraak genomen wordt.’ had Roko 's avonds bij het instoppen van de klambee³⁾ gefluisterd.

De ontelbare kleine witte gaatjes van het muskietemet om mijn bed boden geen bescherming tegen de maanloze naar binnenstromende nacht, waarin beelden doolden van Roko's oom die door zijn eigen paard was doodgetrapt en van NANGA die uit zijn klapperboom was geslingerd, zijn ogen hingen uit zijn gespleten hoofd. Ik vouwde vlug mijn handen, maar geen gebed vormde zich in mijn angstig fladderend brein; animistische infiltratie heeft mijn calvinistische opvoeding vanaf de wieg ondermijnd - liep aan mijn rechterhand deze doodernstige voorbeschikkings-prediker, aan mijn linker zijde sprak de babu mij occult geloof en zwarte dwalingen in.

In nachten vol onweer werd er, soezend op haar schoot, onafhankelijk van mijzelf, heidens ingegrepen in mijn onderbewustzijn met verhalen die op een zendings-terrein niet gehoord mochten worden. Nooit meer ben ik de veilige aanwezigheid van mijn kindermeisje des nachts op haar tikar⁴⁾ naast mijn bed ontgroeid. Een emotionele afhankelijkheid die zich, als ik alleen ben in het donker, in panische angsten uit.

Roko is dood, ze stierf heel gauw na mijn vertrek zoals ze voorspeld had. Niet aan verdriet over mij is ze gestorven, maar aan bekering tot het christendom. Iedere Sumbanees krijgt bij de geboorte een roepnaam en een geheime naam NAMAH KUDA.⁵⁾. Deze laatste mag nooit uitgesproken worden omdat boze machten via die naam een dodelijke greep op de drager zouden krijgen. Na haar Bekering, in een opwelling van christelijk geloof, bewees Roko door plotseling haar geheime naam hardop te zeggen dat ze wilde afrekenen met haar heidendom en zich in het beschermingsveld van haar nieuwe God wilde plaatsen. Dat gebeurde op een middag tijdens het vaste handwerk-uurtje waarin moeder aan ieder die belangstelling had leerde kruissteken en ajouren. De geheime naam, nauwelijks van Roko's lippen, ontplofte in dat vredige naaikransje. Zelfs mijn moeder schrok, haastig legde zij geruststellende verklaringen af, maar het onheil hing al grauw tussen ons in. Roko - ze heeft haar geloofsdaad niet lang overleefd - met de uitgesproken NAMAH KUDA op haar

[p. 60]

hielen was ze het nog onbekende protestante pad gauw bijster. Eigenlijk is Roko een echte martelares; vanaf het ogenblik dat zij haar geloof beleed zette haar vervolging in. Opgejaagd door de overtuiging dat haar leven elk moment in doodsgevaar verkeerde gaf zij strijdloos toe aan een lichte longontsteking.

Troosteloos, was dit bericht nauwelijks te verwerken in dat vrolijk en fris witgeschilderde meisjesinternaat waar alle uren van de dag vooruit geboekt waren en de nacht slechts diende om over te gaan tot de orde van een nieuwe morgen. Geen tranen welden op uit mijn kale kostschoolhart; niet begrijpend tastte mijn verdriet mijn liefde voor Roko af, sneed rafelig de veilige band van haar bij-mij-horen door en viel ten prooi aan een niet aflatende stroom opvoeders die zich gretig op mijn laatste kinderjaren stortten. Door in het niet te staren creëerde ik gigantische lege ruimten die gevuld werden met een mozaīk van Sumbanese landschappen, bomen, dieren en mensen - die daar hun heerlijk bestaan dankten aan mijn grote heimwee. Zo speelden onder de grote waringinboom van mijn broer altijd een heleboel kinderen in gore baadjes⁶⁾ in afwachting van mijn komst, kookte Kokki uitsluitend zoete lif-lafjes en hingen diamanten druppels aan blauwe uien blaadjes in mijn groentetuin. Hans en ik joegen op onvermoeibare paarden het eiland over, bezoeken afleggend, vissend, bomenklimmend. Nooit meer hoefde tante Wieke haar drukke bezigheden te onderbreken om ons school te geven en liep ik met vader zo vaak en zoveel als ik wilde door het ziekenhuis. Vader, had iemand mij verteld, had eens een dode opgewekt - mijn vader, de zachtmoedige Heler die de injectie-spuit tot het laatste ogenblik achter zijn rug verstopte. Zo dicht bij de hemel leefde hij dat je wel naar hem op moest kijken. Transparant verrichtte hij zijn medische ingrepen, nooit ontnam hij de patient het uitzicht op de Grote Hemelse Heelmeester wiens oog hem het binnenste van een buik deed zien, wiens hand hem geleidde bij operaties op primitieve tafels in een kring van ademloze toeschouwers. Vader vooral profiteerde van de vele - in werkelijkheid sporadische - uren waarop ik hem 's avonds met zijn krant, de Standaard, neerzette in zijn witte tropenpak naast de petroleumlamp op de emper. Moeder trouwens ook. Het licht scheen dan in gaatjes uit de kanten zoom van haar jurk. Ik zag dat duidelijk omdat ik eens uit bed was gekomen om me te beklagen over muskieten toen ik, door iets naamloos tegengehouden, geen woord durfde te werpen op het rimpelloze oppervlak van hun stilte. Aangetrokken door de volmaakte harmonie van die man en die vrouw, mijn vader en mijn moeder, schoof ik op mijn knieën over de tegels zo dichtbij dat verscholen in de schaduw van de grote potpalm mijn hand éven hun magische lichtcircel doorbrak. Het was niet een windzucht die toen de palmbladen deed beven.

Ook waren we vaak op het strand, daar waar de twee bomen groeiden naast de bruin-paarse rotsen. Moeder zat in de schaduw, een mand met vruchten en broodjes naast zich. Oom Lou zat meestal achter haar met een heel mal zwempak aan. Hij was een van 's werelds grootste taalgeleerden, ik lachte dus nooit om die broek. Hij moest mij, dom onnozel dun kind, toch al iedere dag met m'n sommen helpen. Dat had moeder bedacht, maar iedere proportie was zoek aan dat idee. Ik durfde niet eens zijn studeerkamer binnen te gaan, bleef met m'n schrift èn mijn sommetjes op de koele tegels nèt buiten zijn Heiligdom.

Tante Wieke lachte mij uit - ze was heel lief. Ze zat er op dat strand altijd een beetje voor Pierre Snot bij - de T mag je niet uitspreken. Pierre Snoo moet je zeggen.

Hans liet ik daar van vader op z'n kop krijgen als hij geen liederen wilde meezingen; ‘een huis van hout’ of ‘roept uit aan alle stranden’. Daar had ik geen wroeging over want hij werd door iedereen genoeg als Oemboe⁷⁾ behandeld - het beste paard, het eerste bord met eten, het koelste water. Ook zeiden ze dat als Hans groot was, hij terug zou komen als gezaghebbeg dan zou hij machtiger zijn dan alle radja's⁸⁾ van het hele eiland.

‘En ik, hoe kom ik terug?’‘Jij?’ ik werd dan een sarong-schoot getrokken waarin mijn toekomst lachend werd gesmoord.

Vijftien jaar later vliegend in een oude dakota die de verbinding tussen Surabaya en Sumba onderhield kreeg ik een briefje van de piloot ‘Wat doe je in dit oude kreng.’ Ik vertelde hem van mijn kinderjaren. ‘Je maakt zo te horen nog heel wát van dat Geevergeten eiland - hoe is het mogelijk - kijk daar ligt het.’ Zo maar midden in de zee lag daar opeens, versteend mijn heimwee. ‘Huil je, hoe is het mogelijk zo'n Geevergeten eiland, en dat jij daar geboren bent - je lijkt eerder een mannequin - eerlijk, daarom schreef ik dat briefje een uit de hemel gevallen verzetje dacht ik - nom de Ju - de dochter van een zendeling. Hé, jij bent natuurlijk ook uit de hemel gevallen, alleen met dit verschil - jij had de kleertjes al aan. Zeg maar wat je zien wilt - ik vlieg je er wel over heen, ik kan best een goede daad gebruiken.’ Opgewonden wees ik de grote huizen aan waar ze geleefd hadden, mijn ooms en tantes. Dat verbrande huis is van Oom Lou geweest. En daar, dat is mijn huis - kijk maar, crême met donkerrode raamkozijnen - daarnaast ligt het ziekenhuis, dat heeft mijn vader in de vorm van een vliegtuig gebouwd. Als Mozes niet bij de berg komt, had hij in de beginjaren dertig gezegd, dan moet de berg maar naar Mozes. Verdomd zei de piloot, je hebt een fantastische vader. Wacht'ie daar op je? Nee, alleen Oom Lou en Tante Wieke zijn er nog, die van dat verbrande huis. Kudden wilde paarden graasden op de kleine landingsbaan. In een rode stofwolk daalde ik het aluminium trapje af - Tanah Merah sajah⁹⁾, diep ontroerd sloeg ik mijn armen om tante Wieke - slamat kembali kind - welkom terug op Sumba. In hun kleine nieuwe huisje zei oom Lou al gauw ‘Kijk eens in de studeerkamer, daar legt een vrome kip iedere dag in mijn statenbijbel een ei op het boek van Johannes, Johannes I wel te verstaan. Wij lachen daarom maar jij kunt nog wat van dat dier leren, oh ik zie dat je dat al gedaan hebt, je bent in haar voetstappen voor het eerst in je leven mijn studeervertrek binnen gegaan - ik heet je hier van harte welkom. Ga zitten, dan zal ik je vertellen dat wij ook nog een varken hebben wiens geloof hem behouden heeft voor een zekere dood - hij was namelijk bedoeld als ons kerstmaal maar iedere avond als je tante en ik de dag sloten met een danklied kwam dat beestje kwispelend naar binnen om onder de tafel met ons mee te knorren. Wij hadden beide even moeite met een traan en een lach toen uit de donkere kerstnacht - een verrukkelijke bereide kip stond op tafel - bij de aanhef van Stille Nacht-Heilige Nacht ons feestvarkentje knorrend onder het witte laken schoof en daar zijn eigen wonderlijke kerstgebeuren beleef-

[p. 61]

De Heerenstraat in Pasoeroean aan de N.O.-kust van Java (Tempo Doeloe, Breton de Nijs)

[p. 62]

de. Of moet ik zeggen - overleefde.’

Wat vreemd en oud werden opeens mijn jeugdgevoelens van angst en ontzag voor deze grote milde geleerde, symbool van opperst intellect. Een gevoel van weemoed kwam in mij op - u mag niet helemaal weggaan Oom, dacht ik, hóe ongelukkig ik mij vroeger ook bij u voelde, ik zou me nu te kort gedaan voelen zonder iets van die angst en dat ontzag.

Je jeep komt morgen, zei hij, daarmee kun je naar Anakalang; rijden, daarna zul je te paard naar Waikaboebak moeten gaan. Gaat u dan niet mee? Nee, nee, je verleden moet je ter plaatse alleen oproepen - daar kan niemand je bij troosten.

De tocht naar Anakalang die een dag zou duren nam in werkelijkheid drie volle dagen in beslag. De Kabar Angin - de boodschap van de wind - had de bevolking langs mijn route voorbereid op de komst van de dochter van ‘de dokter uit de bergen’. Lidtekens, geamputeerde benen, vingerstompjes en lege oogkassen werden trots en dankbaar onder mijn aandacht geschoven. Dieren werden vol vreugde geslacht om vaders geneeskunst nogmaals te vieren en te bezingen. Sagen en legenden hadden zich gevormd om de grote wonderdokter, en had den als lianen zijn eenvoud overwoekerd. Oud en welhaast blind snoof Nendi - het kindermeisje van mijn broer - de geur op van mijn gezicht en haar. ‘Hans, hoe is het met Hansè?’ Haar bevende handen streelden mijn armen. Een vrouw viel krijsend aan mijn voeten ‘ik dacht dat ik de geest van de nonja zag’ (mijn moeder). Zeer vermoeid na zo veel hevige emoties vervolgde ik de 4e dag mijn weg en reed tegen het duister mijn geboortedorpje binnen. ‘Wat klein, wat laag. Is dat ons grote crême huis met de rode raamkozijnen? Wat is daarmee gebeurd, wie heeft dat zo ingekrompen en haveloos gemaakt? En het ziekenhuis, die machtige houten tovervogel, wie heeft hem daar vleugellam in die verwaarloosde tuin gegooid? En waar is de boom? De boom van Hans die altijd bloeide; waaronder de kinderen speelden in afwachting van mijn komst?’ Duizelig sloot ik de ogen - ik had onder de boom moeten afstappen en Lango, oud natuurlijk, had de teugels van mij over zullen nemen. Toen de vroegere hoofdverpleger op de veranda van vader en moeder's huis mij buigend begroette, en zijn vrouw doodverlegen met mijn komst, me in haar strak gesteven sarong een klein fijn handje toestak voelde ik, ver weg, een kleur uit mijn leven wegzakken. ‘Morgen moet ik terug’, zei ik later op de avond tegen de mantri. ‘Kunt u zo gauw wel een ander paard voor mij vinden?’

Heel vroeg de volgende dag zette ik mij op het plekje van de veranda waar ik vroeger wachtte op vader's groet; nu wachtte ik op het paard en de geleide die mij naar de kust van Memboro zou vergezellen. Of terug naar Oom Lou en tante Wieke - ik zou een week eerder kunnen weggaan want wat doe ik hier eigenlijk. Mijn aandacht werd getrokken door een naderende stofwolk waarin vele paarden zich dicht opeen verplaatsten. Bij de ingang van het huis gekomen stond de groep stil; een prachting getooid paard zonder berijder werd door een Sumbanees in vol feest-ornaat als eerste de oprijlaan binnengeleid. Ik stond op. Aan de brede witte strook in het midden van zijn handgeweven zware blauwe lendendoek, had ik een radja herkend. De radja van Laulie, het district waarin het ziekenhuis stond. Zonder af te stappen sprak hij mij vanaf zijn witte paard toe, zijn gevolg, ook in feest-tenue, deinde op hun onrustige dieren vlak om hem heen. De radja reikte mij de teugel van het naast hem onbereden paard. Zonder iets te zeggen, zelfs geen groet achterlatend aan mijn mijn nog slapende gastheer, besteeg ik het prachtige, vurig ingehouden dier, nagestaard door de bedienden en enkele vroege patienten.

Dicht opeen gepakt in een stofwolk alsof we opdoemden uit de zware telelenzen van een professionele camera reden we Waikaboebak uit, de bergen in van Laulie. Bij de Kampong van de radja lieten we de paarden achter om te voet naar boven te klimmen over natuurlijke steentreden, dan breed, dan nauw, de kanten van het pad begroeid met struiken en bomen. Hijgend bereikten we het plateau waar de bewoners en hun gasten elkaar reeds verdrongen. Hier heb ik eens een blind paard zien slachten. Huilend heb ik me toen verstopt in een huis bij een oude vrouw. Naast de radja liep ik naar zijn woning waar het begin werd opgediend van een, de hele dag durende feestmaaltijd. Ik was vergeten hoe die hoogtij-dagen verliepen. Dansende groepen, met schilden, speren en parangs, gewapende krijgers, eten aandragende vrouwen, spelende kinderen, zangerige soms schrikaanjagende vertellers met dreigende gebaren, ieder maakte er het zijne van. Aan het eind van de middag stond de radja op van de plaats bij zijn huis. De hele dag had hij nauwelijks gesproken. Hij spuugde een rechte rode straal sirih¹⁰⁾ voor zich uit, verschoof de pinangpruim achter zijn bovenlip en wierp de zware geweven blauwe doek over de linkerschouder. Het was doodstil geworden. Toen sloeg hij met zijn gebarsten eelt-hielen hard op de aarde zodat de paardemanen om zijn kuiten en enkels zwiepten. En dit is wat hij zei:

‘Mijn hart is als een bron

mijn mond vertaalt het water

in woorden die ik meegeef aan de dochter

opdat haar vader zal drinken uit het hart van Laulie:

Voor de zieken uit de bergen ging zijn zon des nachts niet onder; vernieuwden zich zijn krachten bij het opgaan van de maan.

Zijn hand was zacht als een veulen en zeker als een parang. In zijn hoofd scheen een felle zon, toch zocht men in zijn ogen schaduw als onder een oude waringinboom.

Hij is van ons weggegaan, maar de oude tijd en de nieuwe tijd vergelijken zich als een rijstplant en een gevulde maag. Na de maaltijd bewenen wij de lege sawah niet...’

Na de maaltijd bewenen wij de lege sawah's niet. - De radja ging verder maar ik hoorde hem niet meer. De dag ging ten onder; vanaf de hoge kampong keek ik neer in de roze vlakte - eens mijn kinderkoninkrijk, toen mijn verdroomd paradijs en nu mijn verloren Eden.

En morgen - wat zal ik morgen ervan maken? Kan ik niets met rust laten, moet ik alles naar mijn hand zetten; verdien ik niet de tranen bij mijn lege sawah waar ik zo rijk uit heb geoogst?

Oom Lou, mijn grote geleerde, zej hij niet gisteren ‘je verleden moet je alléén oproepen, daar kan niemand je bij troosten.’

1)	open galerij om het huis
2)	hoog gras
3)	muskietennet
4)	rieten mat
5)	paardennaam
6)	hempjes
7)	prins
8)	vorsten
9)	mijn rode aarde
10)	sirih pinang - genotsmiddel