Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 13]

Miep Diekmann
Een uitputtingsslag met de Boze Feeën

Voor het eerst in de geschiedenis van de Nederlandse kinder- en jeugdliteratuur is een Antilliaans kinderboek bekroond met een Zilveren Griffel. Daarmee is ‘Nancho van Bonaire’ van de Curaçaose Diana Lebacs (12-9-1947) een pionier geworden van bizondere verdienste, met waarschijnlijk de langste achtergrondgeschiedenis: meer dan 300 jaar.

Die drie eeuwen (ruw geschat de periode van slavernij en kolonialisme) hebben een zwaarder stempel op het boek gedrukt dan de drie jaren, waarin Diana en ik een hecht werkcontact hadden, maar vrijwel geen persoonlijk contact, zelfs niet wanneer ik op Curaçao was - hoe vreemd dat ook mag klinken.

Ik geloof niet dat we er alle twee van wakker hebben gelegen want we hebben één ding gemeen: bezetenheid voor het vak. En dar. doet het er niet toe of de een een ouwe rot is en de ander een nieuweling, het komt geen ogenblik in je op om tijdens de slopende werkcontacten critiek en verweer in het persoonlijke te trekken. Dat is achteraf bezien een platina griffel waard. Want er hebben meer boze dan goede feeën aan de wieg van Nancho gestaan!

Het onvermoede begin

Het was 1969, jeugdboekenbeurs in Bologna, Italië - hét trefpunt waar auteurs, vooral illustratoren en uitgevers rustig met elkaar van gedachten konden wisselen en de commercie niet, zoals op de Frankfurter Messe, alles beheerst.

Pas op de laatste dag werd ik aangeklampt door een Nigeriaanse schrijver/illustrator/onderwijzer. ‘Hebt u wel een nagedacht over de ontwikkeling van onze kinderen in Afrika? Ik weet er als onderwijzer over mee te praten! Wat helpt het of je onze kinderen betere scholen, betere opleidingen geeft, wanneer ze geen leesboeken hebben waarmee ze zich critisch kunnen ontwikkelen? Vrijwel alles in die sector gaat bij ons weer over blanke gemeenschappen. Het doet er niet toe dat uw boeken op de Antillen spelen, voor ons zijn ze wat we nodig hebben. Want dáár wonen tenslotte de afstammelingen van onze voorouders, die door uw voorouders onder andere bij ons zijn weggesleept. Wat is er van hen geworden? Dat hoort ook nog bij onze cultuur. Kan ik niet wat boeken van u in het Engels of Frans meekrijgen? Geld voor uitgeven bij ons hebben we niet. Maar wij onderwijzers kunnen die boeken eerst in onze stamtaal vertalen en stencillen. Leren de kinderen eenmaal een vreemde taal, dan hebben we de Engelse of Franse uitgave. Wanneer u meer kinderen jeugdboekenauteurs weet, die serieus de niet blanke-gemeenschappen behandelen, laat het me weten.’

Toen ik dat najaar 1969 naar de Antillen ging, wist ik - door die merkwaardige ontmoeting - dat schrijver-zijn in onze tijd niet alleen betekende: braaf ieder jaar een eigen boek afscheiden. Je vakkennis zou je moeten kunnen delen met auteurs in die gebieden waar een bijna noodlottig tekort aan eigen kinderliteratuur bestaat.

Zeer nobel, zo te horen. Maar de gelegenheid om me nobel te voelen zou zich nooit voordoen, omdat een eventuele samenwerking met Antilliaanse auteurs op z'n zachtst gezegd ‘moeilijk’ zou liggen. Zoveel inzicht in wat er op de Antillen broedde en broedt was me uit mijn jeugdjaren daar wel bij gebleven.

Verlammende achterdocht

Tijdens diverse samenkomsten op Curaçao en Aruba met voornamelijk in het Papiaments schrijvende auteurs bleef ik op de been door de waarschuwing van mijn Curaçaose collega en uitzonderlijke vriendin Sonia Garmers: ‘Bij ons schelden ze altijd dat makamba's (Hollanders) niets voor ons doen. Maar een makamba, die wel iets voor ons doet, vertrouwen ze helemaal niet.’

Daar kon ik inkomen, want de opstand van de dertigste mei had heel Curaçao op z'n kop gezet. Er heerste een sfeer van ‘Nu gaat alles worden zoals wij het willen’. De eigen identiteit was het wachtwoord van die dagen. En het smerigste woord: Nederlands.

Daarom bepaalde ik mij tot vier zeer feitelijke punten:

1)Een volk zonder eigen kinder- en jeugdliteratuur zal nooit publiek hebben dat wezenlijk geinteresseerd is in literatuur van eigen bodem. De schrijverspositie blijft daardoor ook zwak.

2)Kinderliteratuur alleen in het Papiaments zal moeilijk tot de internationale markt doordringen. (Met het Nederlands ligt het al niet gemakkelijk!). En juist via uitwisseling van kinderen jeugdliteratuur maak je de jeugd internationaal bewust, en bewust van elkaars leefpatronen. Antilliaanse kinderen waren altijd volgepompt met wetenswaardigheden over Nederland via boeken, maar in Nederland konden de kinderen via hun boeken amper iets over de Antillen aan de weet komen.

Wanneer het schrijven in het Nederlands een struikelblok zou zijn (een opgelegde taal, emotioneel negatief geladen), wilde ik mij beschikbaar stellen om samen met hen te werken. Zolang de officiele taal op de scholen nog Nederlands zou zijn, konden de Antilliaanse kinderen beter Nederlandse verhalen over hun eigen eilanden lezen. Bovendien kon een uitgave in het Nederlands een opstapje zijn naar de internationale markt.

3)Het derde punt bleek het meest te knellen: dat van de plaka, de centjes. Antiliaanse auteurs gaven en geven meestal hun boeken uit in eigen beheer. Kleine oplagen, laag geprijsd (tot zegen van het publiek), met veel vijven en zessen tot stand gekomen en aan de man gebracht.

Tot mijn stomme verbazing vond men op de Antil-

[p. 14]

len de officiële uitgeverscontracten (die auteurs minimaal 10% van de winkelprijs garanderen) kapitalistische uitbuiterij. En nu nog, in 1976, is het deze auteurs niet aan hun verstand te brengen dat die 10% meer is dan zij zelf overhouden van hun veel kleinere oplagen, zonder kans op vertalingen. Zij vergeten de tijd, die zij kwijt zijn met het slijten van hun boeken, het nalopen van zetten en drukken, af te trekken van hun winst. Evenals de energie om hun eigen public relationsman te zijn. Ook lezingen over hun werk leveren niets op, want op de Antillen moet je alles voor ‘de eer’ doen.

4)Ik kon niet zo heilig overtuigd zijn van de losgebarsten sociale revolutie zolang schrijvers de jeugd van hun volk verwaarloosden en alleen een enkel keertje eens een verhaaltje voor hen schreven, over de radio voordroegen, of op een plein aan groepjes kinderen voorlazen.

Alle roddels dat Miep Diekmann er met haar voorstel tot het schrijven van een eigen Antilliaanse kinder- en jeugdliteratuur alleen maar op uit was om de goede ideeën van de Antillianen te pikken voor haar eigen boeken; en dat zij enkel en alleen naar de Antillen kwam om vlug een boekje over de troebelen daar in elkaar te draaien en er even snel een miljoen!!! mee te verdienen - leken mij toen te belachelijk om er bij stil te staan. Ik noteer ze hier alleen omdat ze in 1975/76 een bijna fnuikend effect zouden hebben. Ik ging terug naar Nederland in de vaste overtuiging dat er voorlopig geen Antilliaanse auteur het fel uitgebarsten nationalisme - dat zich ook toespitste op de eigen onderdrukte taal - ontrouw zou worden; dat er nog aardig wat tijd overheen zou moeten gaan voor ze ontdekten dat ze dat verdoemde, opgedrongen Nederlands, waar ze zich zo'n tien jaar op school de ellende aan gewerkt haden, ook in positieve zin konden gebruiken, o.a. om een veel groter publiek te bereiken en kenbaar te maken wat er in hun kindergemeenschap leefde.

(Het is fout om te denken dat de Antilliaan tweetalig is. Hij spreekt alleen maar Papiaments; radio, teevee, hebben sporadisch iets in het Nederlands. In tegenstelling tot Suriname werd de eigen taal al ver voor de oorlog van hoog tot laag gesproken en had het Nederlands niet dat statussymbool-aureool zoals in Suriname).

Al speet het me dat er niet eens kans was geweest om over het schrijven als vak te praten, eerlijk is waar: ik voelde me ook opgelucht. Want hoe had ik auteurs moeten coachen, die de harde discipline van iedere dag stug werken amper kenden? Zou het me gelukt zijn het eigene van hun stijl niet aan te tasten? Om zoveel mogelijk het specifieke van de Antilliaanse verteltrant in het Nederlands uit te laten komen? Wàs het Nederlands wel het grootste struikelblok? Een auteur, die iets te zeggen heeft, vindt altijd de woorden. Maar toch... alle kans dat hun boek een politiek pamflet zou worden van jarenlang opgekropte ideeën en gevoelens, die stijl en compositie meestal om zeep helpen.

Het begin van een begin

Op de uitgeverij snapten ze weinig van mijn stomme verbazing toen ze me in 1971 vroegen een manuscript door te lezen van ene Diana Domacassé-Lebacs, uit Curaçao. Het was door de eerste se-

[p. 15]

lectie voor jeugdromans gekomen, maar toch... Over de inhoud konden ze op de uitgeverij geen zinnig woord zeggen. Het leek allemaal zo politiek toegespitst, veel situaties kwamen als onbegrijpelijk of overdreven over. Enfin, Nederland ten voete uit, maar kunnen wij het helpen als Antilliaanse auteurs zich tot hun eigen nauwe kring blijven beperken?

diana domacassé-lebacs/foto: pacheco domacassé

Van Diana had ik alleen gehóórd: ze had een rol gespeeld in de eerste theaterproductie van haar man Pacheco, Opus 1; ze was zangeres o.a. bij het combo van Angel Salsbach; ze was mannequin en had als hoofdberoep: onderwijzeres.

Haar manuscript ‘Sherry’ bood precies die informatie over de Curaçaose jongerengemeenschap, waarvan men bij ons geen weet had (heeft!) en die de Antilliaanse tieners een gevoel zou geven van: ziezo, eindelijk eens iemand die het zwart op wit heeft gezet.

De uitgeverij deed Diana een voorstel, want zij had beloofd binnen korte tijd nog enige manuscripten te sturen: dit eerste zou via een intensieve correspondentie tussen mij en haar persklaar gemaakt worden. Maar voor de volgende manuscripten zouden we samen moeten werken, samen het manuscript moeten doorpraten, in Nederland of op Curaçao.

Diana accepteerde het voorstel, herschreef ‘Sherry, het begin van een begin’ anderhalf maal. We kenden elkaar niet. Ik moest het van haar talrijke, zeer persoonlijke brieven hebben - wanneer ze weer eens helemaal vast dacht te zitten - om te ontdekken of ze in ‘Sherry’ vaak afremde om zich niet bloot te geven, of omdat ze met het Nederlands overhoop lag. (Later, met die oude manuscripten erbij, was zij degene die het hardst kon lachen om stijlbloempjes, die een kruising waren tussen meisjesboeken en de Camera Obscura). In 1972 kwam ‘Sherry, het begin van een begin’ uit: een authentiek verhaal over een meisje dat emancipeert van een kind met de pest erin over haar haar en huidskleur, tot een uit Nederland teruggekeerde studente - sadder and wiser - die net de opstand op haar eiland gemist heeft, maar die de ontwikkeling meer ziet via een culturele omwenteling.

Het begin van het begin was er en intussen kwam er een nieuw manuscript ‘Nancho’ en enkele maanden later nog een. Gelukkig maar. Want terwijl ik me voor Diana verheugde in de vele positieve reacties in ons land op haar boek, de echte belangstelling ervoor, en op de Finse vertaling die meteen volgde, was Curaçao bezig toe te slaan. Een andere term is er niet voor. Ik zou het allemaal pas horen voorjaar 1976. Want nog altijd hadden Diana en ik elkaar niet ontmoet.

Nancho van Bonaire

Het manuscript van Nancho bestond uit 300 bladzijden korte schetsen over een Bonairiaanse jongen, van zijn vijfde tot zijn dertiende jaar. Ik vermoedde meteen de geweldige research die eraan vooraf was gegaan, maar die zich bij veel auteurs wreekt. Er moet teveel informatie gespuid worden, de stijl verstart en de climaxen, waar de lezer naartoe werkt, blijven uit. Mijn voorstel om er twee boeken van te maken, zag Diana niet zitten. ‘Jullie kinderen lezen ook graag vervolgboeken. Die zijn er tot nu toe niet over een Antilliaans kind. Je kunt Nancho in ieder deel ouder laten zijn. Tot hij bijvoorbeeld achttien is. Daarmee heb je meteen een stuk ontwikkelingsgeschiedenis van Bonaire vastgelegd’, schreef ik terug.

Geen reactie. En toch voelde ik - zoiets kan je niet uitleggen waaróm - dat Diana met Nancho een stuk pionierswerk kon verrichten.

December 1974 stapte ik bij haar de porch op. Het uitbundige gesprek die avond, waarin we jaren moesten inhalen, (Pacheco explodeerde als veelkleurig vuurwerk) had voor mij toch een ondertoontje. Natuurlijk gooide ik het op: Diana heeft oprecht de pest in dat we morgen in haar Nancho gaan hakken.

‘Als jij het zegt,’ zei ze de volgende dag, die drie weken van slopend werk inzette, mat. Want ze wist wat het aan geestelijke en lichamelijke inspanning zou kosten, naast haar andere werk. Als jij het zegt - dat is het moment waarop je jezelf een autoritaire rotzak vindt. Maar je kunt zelfs aan háár niet uitleggen, welke kansen er voor haar schrijverschap liggen en dat een literair adviseur de beginneling moet behoeden voor gemakzucht en een boek dat beneden haar maar is.

‘Een tweede boek is doorslaggevend voor de critiek, met een eerste hebben ze nog consideratie,’ legde ik haar uit.

‘Mijn eigen mensen hier negeren “Sherry”. Een leraar noemde het in de klas een keukenmeidenroman,’ antwoordde ze bitter. ‘Of anders zeggen ze wel dat het zo duur is.’

‘Tsja,’ commentaar van een boekhandelaar later, ‘voor een Miep Diekmann vinden de mensen het normaal om f 15, - te betalen. Maar voor iemand die begint, zoals Diana!’

‘Vergeet niet, je bent een vrouw, die haar mond open doet, en dat in een mannenmaatschappij zoals wij ons die in Europa amper kunnen voorstellen. Misschien is het dat,’ zei ik opbeurend (nou ja!), want niets is zo rampzalig als een negatieve stemming, die in het verhaal van een auteur sluipt, daar waar die niet thuishoort. Toch waren er nog veel van zulke momenten terwijl we urenlang de karakters uit Nancho zo grondig doorpraatten dat ze gingen leven. Hoofdstukken werden omgegooid, de rode draad door het verhaal aangezet. Met hardop lezen werd het ritme van de zinnen, vooral in de dialogen, gecontroleerd. We pikten de losse endjes op, die er in het verhaal bijhingen en uitgaand van de karakters en de geschetste situatie, werden die endjes weer bij het verhaal ingeknoopt. Een stuk clean en helder denken, en niet één moment van misverstand. Ik geloof, omdat er zoveel weggelachen werd. Diana is razend snel van begrip. Al na een paar dagen zag ze waar iets niet klopte. Dan ging ze het met een gedragen stem zitten voorlezen, soms voorspélen.

[p. 16]

Van elkaar wisten we niet hoelang we dat moordend tempo van intensief werken in een grote hitte zouden volhouden.

‘Nog twee hoofdstukken,’ zei Diana op een avond opgelucht.

‘Ik kan niet meer.’

Pober Diana! Ik wist dat ze er nog een hoofdstuk tussen moest maken, vóór het laatste. Dat kon voor allebei onze zenuwen de genadeklap worden.

Ik was bang dat we elkaar van alles naar het hoofd zouden gooien, want nog altijd had ik dat gevoel: er is iets, maar ik weet niet wat.

Ze had het voorlaatste hoofdstuk persklaar toen ik zei: ‘Hoe zit dat nu met die terugkeer van Nancho's vader nadat hij dat ongeluk op zijn schip gehad heeft?’

Ze begon me het te vertellen, want in het manuscript was ze er met een paar regels overheen gestapt.

‘Ik snap je niet. Leg het nog eens uit.’

En zo ben ik twee uur doorgegaan. We zaten tegen elkaar te schreeuwen. Ze huilde bijna, Pacheco zat er verwezen bij.

‘Je snapt er niks van. Het is zo als ik zeg,’ riep ze tenslotte woedend.

‘Nou, nu zit het er tenminste goed bij je in als je het morgen op papier moet zetten,’ antwoordde ik doodkalm.

‘Meen je het dan niet? Ben je niet kwaad? Was het allemaal comedie?’ Langzaam drong het tot haar door dat schrijven niet altijd op papier hoeft!

Een jaar later - ik was weer op Curaçao - gaf ze me de rest van het oude manuscript, herschreven onder de titel ‘Nancho Matroos’ (verschijnt voorjaar 1977). Pacheco vertelde enthousiast over hun reis naar Mexico, Cuba, Europa.

‘Is het waar, Diana,’ vroeg ik, ‘dat jij rondverteld hebt dat ik met geen vinger meer aan je manuscript mag komen? En dat je me je huis uit zult schoppen?’ Al in Nederland had ik die verhalen gehoord.

‘We hoopten dat je het niet zou ontdekken,’ zei Pacheco. ‘En we hadden al besloten dat we het je vertellen moesten. Al twee jaar voor we je voor het eerst ontmoetten, zijn we onder druk gezet door bepaalde mensen dat weje niet ontvangen moesten.’

‘Ze vertelden zulke ijselijke verhalen over je,’ zei Diana, ‘dat ik razend nieuwsgierig werd. Begrijp je nu hoe ik me voelde toen je kwam?’ Dat was het dus geweest wat ik al die tijd niet had kunnen thuisbrengen.

‘Ze vertellen hier dat jij mijn boeken schrijft, het is zelfs openlijk over de radio gezegd, en in een boekhandel. Dan antwoord ik maar: ‘Ik denk dat Miep Diekmann een grotere omzet haalt met boeken onder haar eigen naam dan onder de mijne.’

‘Het zat er van het begin afaan al in,’ zei ik. ‘Jij hebt als vrouw helemaal alleen iets bereikt. Je hebt niet bij de regering hoeven bedelen om een subsidie om je boek te laten drukken. Je hoeft tegen niemand dank-je-wel te zeggen, alleen tegen jezelf. Je hebt een topprestatie geleverd door achter elkaar een paar boeken in een vreemde taal, het Nederlands, te publiceren. Dat zien ze nu als verraad, al publiceer je daarnaast ook in het Papiaments. En wanneer “Sherry” binnenkort uitkomt in de DDR zullen ze je uitmaken voor een communist.’

Toen ik die volgende dag aan ‘Nancho Matroos’ begon, hield ik mijn adem in van puur ontzag voor het stuk vakwerk dat ik onder ogen had. Na een gaaf, mooi uitgebalanceerd begin, ontwikkelt zich het innige verhaal van een vader (visser) en zijn zoon, meer speelbal van politiek en sociaal onrecht, dan van de golvan, waarop zij hun dagen doorbrengen. Hoofdstukken met bijtende humor over Zwarte Piet, de verkiezingsstrijd en Koninginnedag. Hoofdstukken over het traditionele vissersleven, met daar tegenover het doordrammen van Nancho's moeder om haar zoon naar de zeevaartschool op Curaçao te krijgen. Voor Nederlandse kinderen misschien vreemd, dat politieke touwtrekken tussen een eenvoudige moeder en een machtige gezaghebber.

Nadat ik het uit had, wist ik: Diana heeft mij niet meer nodig. En dat geeft je een glorieus gevoel als je een stuk vrijheidsstrijd van zo dichtbij hebt meegemaakt.

Nog nooit heeft een Zilveren Griffel duidelijker betekend dat'spreken zilver is'.

De boze feeën zullen er wel weer iets anders van maken! Want iemand heeft de barrière van hun knus nationalistisch kletskransje doorbroken. Pabien Diana! Je hebt Nancho over 300 jaar achterstand heengetild.

DIANE LEBACS: ‘Nancho van Bonaire’ illustraties: The Tjong Khing Leopold 120 blz. 14, 90