Bzzlletin. Jaargang 4

Duitse kroniek
André Matthijsse

Gaat de Bondsrepubliek (om met Böll te spreken) ‘ab nach rechts’?

Er zijn, nog niet eens incidentele, gebeurtenissen die daarop wijzen. Met name óók in de de Bondsrepubliek omringende landen (zoals Nederland). Indien er inderdaad zoiets als een deutsche Katastrophendynamik (Thomas Mann) bestond en nog steeds bestaat, dan is deze onlosmakelijk verbonden met, kan zelfs alleen maar voortkomen uit wat dan een europäische Katastrophendynamik kan worden genoemd. Nu ik met ingang van dit nummer regelmatig een overzicht zal geven van de Duitstalige literatuur, wil ik deze wisselwerking daarbij als uitgangspunt nemen.

Het blijft alles oud zeer, en het nieuwe zeer is van hetzelfde laken een pak. De (per definitie onredelijke) angst voor alles wat naar communisme ruikt, blijkt in de Bondsrepubliek niet te zijn verdwenen, hetgeen de angst voor de gevolgen hiervan weer voedsel geeft: een andere oorzaak (dan dwaasheid) zie ik niet voor het verzoek van de voorzitster van het Nederlandse PEN-centrum om, op de onlangs hier gehouden internationale PEN-conferentie, één minuut stilte in acht te nemen voor de dood van Ulrike Meinhof.

Maar laat ik me tot meer ‘literaire’ voorbeelden beperken. Als antwoord op een rondvraag kon de Frankfurter Rundschau op 3 januari j.l. twee gedichten van Alfred Andersch publiceren (nb: en dééd dat ook), waarvan één, het gedicht Artikel 3(3), vervolgens het onderwerp werd van een rel. De alerte samensteller van het Literaturmagazin van de Südwestfunk wilde het gedicht in zijn rubriek van korte nieuws-onderwerpen laten voorlezen, het hoofd van de afdeling televisie van deze omroep stak daar een stokje voor. Zo simpel ligt het. Alleen: het gedicht gaf een vlijmscherpe impressie van het inmiddels beruchte Radikalenerlass:

‘(....)een volk van/ex-nazi's/en hun/meelopers/bedrijft alweer/zijn lievelingssport/de klopjacht op/communisten/socialisten/humanisten/dissidenten/linksen(...)’; en vanwege die inhoud kreeg ‘het geval’ plotseling een meer dan normale dimensie. De verwijten vlogen al snel over en weer, onkiese vergelijkingen vooral ook. De ‘discussie’ spitste zich toe op wat de inhoud van het begrip democratische vrijheid inhoudt.

Ik vind het onjuist hier van censuur te spreken. Daarvoor ontbreekt het in de Bondsrepubliek aan een vooropgezet systeem. Waar het, naar mijn idee, om gaat is dat men zó

[p. 25]

voorzichtig met zijn zgn. model-democratie omspringt, dat men zich in de bescherming ervan voortdurend builen valt; op het aanzien van de democratische vrijheden wel te verstaan. Met wat argwaan kan zoiets een nieuwe vorm van Manns ‘Katastrophendynamik’ worden genoemd. Vooralsnog is het daarmee, althans in het ‘geval Andersch’, zo gesteld dat de auteur medio maart zijn gedicht in een televisieprogramma van dezelfde SWF voorlas en vervolgens over de inhoud met de essayist Jean Améry en de politicoloog Iring Fetscher discussieerde.

FASSBINDERS ‘DER MÜLL DE STADT UND DER TOD’ WERD DOOR DE ZWITSER DANEL SCHMID VERFILMD ONDER DE TITEL ‘SCHATTEN DER ENGEL’; WERELD PREMIERE ROTTERDAM. OP DE FOTO FASSBINDER (LIGGEND) MET ADRIAN HOVEN.

Vervelend genoeg vergat M. van Amerongen in zijn voor het overige uitstekend informerende artikel in Vrij Nederland (enkele voorbeelden van clichématig denken over de ‘Duitse’ mentaliteit daargelaten) over dit en andere actuele voorvallen in de Bondsrepubliek juist deze afloop te vermelden. Een toevallige, en dus te betreuren omissie, of een voorbeeld van het ontstaan van die europese ‘Katastrophendynamik’?

Nog in een stadium van ontwikkeling is het ‘geval Fassbinder’.

Soms betreur ik het dat ik slechts heel incidenteel televisie kijk. Zo heb ik me nooit kunnen verkneukelen om die Amerikaanse serie waarin een kleinburgerlijke Amerikaan zich aan allerlei (rascistische) vooroordelen te buiten gaat. Ik had dan ook geen enkele boodschap aan de rel die in Nederland ontstond, toen bleek dat een Nederlands equivalent van deze serie niet scheen te kunnen. Ik ben derhalve slecht op de hoogte, maar toch neem ik aan dat het woord censuur niet is gevallen. In het ‘geval Fassbinder’, dat in dezelfde gevoelssfeer ligt, daarentegen wel; nadrukkelijk.

Rainer Werner Fassbinder schreef een toneelstuk: Der Müll, die Stadt und der Tod, over de machten (cq. projectontwikkelaars) die Frankfurt meer en meer onleefbaar hebben gemaakt. Een van de boze figuren is een jood, een rijke jood uiteraard. Het toneelstuk ging niet door; uitgeverij Suhrkamp, die het stuk in de reeks edition suhrkamp (nr.803) publiceerde, trok die uitgave terug (gelukkig, voor mij, waren de recensie-exemplaren al verzonden); en ook de door Fassbinder gedachte verfilming is van de baan.

Dit alles, opnieuw, om een simpel feit: niemand minder dan dr. Joachim Fest had in de Frankfurter Allgemeine Zeitung Fassbinder voor een linkse fascist uitgemaakt en daarmee een nieuwe rel veroorzaakt. Met het hierboven vermelde als voorlopige tussenstand.

Fassbinder noemde zijn stuk in een interview ‘een spontane reactie op de werkelijkheid’. En Gerhard Zwerenz, wiens roman Die Erde ist unbewohnbar wie der Mond de basis voor Fassbinders stuk is, zei elders: ‘Wanneer er van tien belangrijke makelaars in Frankfurt acht van joodse herkomst zijn, kan ik niet alleen over een Pers schrijven, die er ook zijn. Het kritisch realisme is onschuldig aan zijn onderwerpen, zoals ook de jongere generaties van Duitsers onschuldig aan het Derde Rijk zijn. Fassbinder en de jongere Duitsers enige schuld aan het antisemitisme in de schoenen te schuiven, is waanzinnig.’ De kern van het geval (Fassbinder nogmaals): ‘Ik geloof, dat het voortdurend taboe rond de joden, zoals dat sinds 1945 in Duitsland bestaat, juist bij jonge mensen, die geen directe ervaringen met de joden gehad hebben, tot een vijandschap voor joden kan leiden. Mij is als kind, wanneer ik een jood ontmoette, stiekem voor gehouden: dat is een jood, gedraag

[p. 26]

je netjes, wees aardig(...) Ik heb me nooit voor kunnen stellen, dat dat een juiste houding is.’

Fassbinder een linkse fascist? Wie Fassbinders werk analyseert hoeft hem verder niet te kennen om te weten dat hij noch ‘links’ noch een ‘fascist’ is - de gelegenheid tot een dergelijke analyse zal zich in BZZLLETIN ongetwijfeld nog wel voordoen. Ik haal het geval hier immers alleen aan om aan te geven dat zelfs een scherpzinnig analytisch denker als Fest zich bovengenoemde buil kan vallen.

De gevolgen ervan zijn tekenend voor het gevoel van onzekerheid dat momenteel het cultuur-politieke klimaat van de Bondsrepubliek beheerst. Het is werkelijk onvoorstelbaar hoe een gedicht of een toneelstuk het democratisch denken aan het wankelen kan brengen.

‘Wie rechts is/grijnst’ luidt een strofe in het gedicht van Andersen. En in de televisie-discussie zei hij: ‘Ik blijf erbij dat ik een raliteit, een werkelijkheid heb gekenschetst. Alleen is er iets heel komisch - ik weet niet, of men nog kan lezen in Duitsland. Ik heb niet de Bondsrepubliek op één lijn gesteld met het fascisme, maar ik heb een heel bepaald element van de Bondsrepublikeinse politiek als fascistisch gekenschetst.’

‘In deze maatschappij zit op het ogenblik een fascistisch kankergezwel, dat men er onder alle omstandigheden uit moet halen. Daarop doelt, wat ik heb geschreven’, besluit hij.

Geheel in overeenstemming met deze visie is die van Günter Grass, met wie ik tijdens de PEN-conferentie over de Bondsrepubliek sprak. Grass zei uitgesproken kritiek te hebben op zekere (dwz. de bekende gewraakte) ontwikkelingen in de Bondsrepubliek, zette zich echter af tegen de ongenuanceerde veralgemening die hem, zo zei hij, belette veel protest-acties te ondersteunen.

In het juni-nummer van Konkret is, in het kader van een rondvraag onder de titel Hat das Ausland Angst vor der BRD?, een bijdrage van VN-redacteur Rudy van Meurs te vinden: Deutsche - raus aus Zandvoort, dat weinig kritisch een indruk geeft van wat de Nederlandse gevoelens jegens de Bondsrepubliek zouden zijn. Nog afgezien van de denkfout dat Zandvoort de Duitsers weg wil hebben (wie geld telt, zal van ‘Berufsverbote’ heus niets weten; en zó zijn eerder de Nederlandse gevoelens) is Van Meurs' bijdrage een stevig stuk stemmingmakerij. Helaas in dezelfde geest als de meeste andere buitenlandse bijdragen.

Wat zullen die Duitse rechtsen grijnzen.

De Bondsrepubliek ‘ab nach rechts’? Wellicht is het waar, de tendens bestaat in ieder geval. Maar Thomas Manns typering zou minder kans tot ontplooiing hebben gehad indien de Duitsland omringende landen een en ander niet in de hand hadden gewerkt.

Wat doen, of liever: wat willen, we eigenlijk?

Blijven we kritisch of worden we revanchistisch?