Bzzlletin. Jaargang 4

Nietzsche: de vrolijke filosoof
Karel v.d. Leeuw

Sinds kort zijn er weer Nederlandse vertalingen van Nietzsche beschikbaar. Ook in Nederland leeft blijkbaar de belangstelling voor deze filosoof en dichter op, sinds hij van zijn associatie met het Nazisme ontdaan is. Bij de Arbeiderspers verschenen eerder ‘Ecce Homo’ en ‘De Antichrist’. Ofschoon dit een lofwaardig initiatief was, is de keuze van werken niet gelukkig geweest. ‘Ecce Homo’ is een reflectie op Nietzsche's eigen leven en werk, en dus nogal zinloze lektuur voor wie dat werk verder niet kent. ‘De Antichrist’ behoort tot de werken van Nietzsche's extatische laatste periode, waarvan de hyperbolische stijl voor velen niet te pruimen is. Met ‘De Vrolijke Wetenschap’, vertaald door Pé Hawinkels, is voor het eerst een werk verschenen dat men onbevangen en met plezier kan lezen, en dat werkelijk geschikt is als kennismaking met deze omstreden filosoof.

Het is niet eenvoudig een indruk te geven van Nietzsche als filosoof voor degene die met zijn gedachtenwereld in het geheel niet vertrouwd is. Nietzsche's denken heeft in de loop van zijn leven ingrijpende veranderingen ondergaan; men kan nauwelijks spreken van ‘de’ filosofie van Nietzsche. Zijn werken zijn bovendien voor een belangrijk gedeelte geschreven in een verbrokkelde, aforistische stijl, los aaneengeregen gedachten, vaak zonder' enige zichtbare lijn, soms verbonden door een thematisch kader. Zijn observaties barsten van de tegenstellingen en inkonsekwenties, zodat het zeer goed mogelijk is hele waslijsten van elkaar tegensprekende beweringen uit het oeuvre te putten (een bezigheid waarmee nog eens een Fransman de titel van ‘Doctor in de filosofie’ heeft verworven.)

PORTRET V. NIETZSCHE 1873

Friedrich Nietzsche

‘Het leven van Nietzsche’, zegt een van zijn biografen, ‘is - zoals elke biograaf moet toegeven - identiek met de geschiedenis van zijn denken. Het leent zich niet voor dramatisering. De geschiedenis van zijn denken bevat aan de andere kant weinig meer dan het leven van de man, en aangezien zijn innerlijke ontwikkeling even rijk was aan “noodlottigheden en stuiptrekkingen” als zijn uiterlijk leven die ontbeerde, is het een- van de meest dramatische levens in de geschiedenis’. Het inkonsekwente karakter van zijn filosofie behoort ook volgens Nietzsche zelf tot de aard ervan. Levende filosofie is de uitdrukking van hoofd èn hart, is geen koel analytische en dus consistente bezigheid, en evenmin de expressie van een ontwikkelingsloos karakter. Een filosofie die op dit uitgangspunt is gebaseerd, kan men niet systematiseren of samenvatten; de filosofie van Nietzsche kan men moeilijk weergeven zonder globaal de inhoud van zijn boeken te beschrijven (en zelfs dat valt niet mee). In laatste instantie kan men Nietzsche eigenlijk alleen maar zelf lezen. Het is begrijpelijk, dat de literatuur over Nietzsche zo vaak bestaat uit rijen citaten, of zich beperkt tot zijn biografie. De werken over Nietzsche die proberen systematiek aan te brengen in diens denken, zoals die van Karl Jaspers of Martin Heidegger, vervalsen hem volkomen en geven meer de systematiek van de filosofie der respectievelijke auteurs weer.

Uit het bovenstaande zou men de indruk kunnen krijgen, dat Nietzsche's werk een soort filosofisch dagboek is, dat alleen toevallige betekenis zou kunnen hebben voor de lezer. De lezer is immers een ander mens dan Nietzsche; sommige trekken herkent hij, andere in het geheel niet. Zo'n

[p. 13]

konklusie miskent echter het karakter van Nietzsche's denken. Zijn filosofie is wel zelfonderzoek, en dus in zekere zin autobiografisch, maar toch niet aan een bepaalde persoon gebonden. Het is zijn noodlot, dat hij alleen de waarheden ziet die niet alleen voor hem waarheden zijn. Hij ziet zichzelf als degene in wie een kritische fase van de Westerse kultuur en het eigen leven samenvallen. Zijn zelfonderzoek is daarom dat naar de Westerse mens.

Filosofie heeft voor Nietzsche een fundamentele, kulturele betekenis. De filosofie is de gedeeltelijk bewuste, gedeeltelijk ongewilde zelfexpressie van de mens. In het filosofisch denken gaat zelfinzicht samen met ideologische misvattingen omtrent zichzelf. Veel van Nietzsche's zelfonderzoek is daarom reflectie op het verleden van de Westerse filosofie. Nietzsche's denken is eigenlijk geen filosofie, maar wat men met een modern woord uit een geheel andere kontekst ‘metafilosofie’ zou noemen, onderzoek naar de plaats en betekenis van de filosofie. Het is een fundamentele vergissing hem te behandelen als figuur in de ontwikkelingslijn van het Westers denken, als ontvanger van invloeden en doorgever daarvan. Probeert men dat, dan verkrijgt men de veelheid aan interpretaties die elk de helft van Nietzsche volkomen moeten negeren. Nietzsche is geen filosoof onder kollega's, maar het einde van de filosofie in een veel dieper zin dan Marx dat was. De filosofie die hem voortzet en zijn invloed ontvangt, zoals bijvoorbeeld een deel van de Existentialistische, moet zijn bedoelingen diepgaand vervalsen om zijn erfenis te kunnen gebruiken.

Wat stelt Nietzsche in staat de ontmaskering van de Westerse mens als zijn persoonlijk levensdrama op te voeren? Een deel van het antwoord is zeker, dat de godsdienstkritiek zo'n belangrijke rol speelt voor deze zoon van een dominee. Nietzsche verwerpt de godsdienst echter op andere wijze dan Marx of Freud. Voor Marx is de godsdienst de projectie van gedachten over en protesten tegen deze wereld op een tweede, bovennatuurlijke werkelijkheid, tegelijkertijd troost en illusie, en daarom voorkomend in een fase van de geschiedenis waarin werkelijk inzicht toch onwerkzaam zou blijven, en dus niet doorbreekt. Voor Freud is de religie illusie zonder meer: zichzelf voor de gek houden in plaats van op rationele wijze de werkelijkheid te begrijpen. Maar Nietzsche's bezwaren tegen de godsdienst hebben te maken met het feit, dat ze juist géén illusie is, of althans geen illusie omtrent de wereld, maar omtrent de mens zelf. De religie is geen verfraaiïng van de wereld, maar een visie op de mens die door die mens vervolgens ook geleefd wordt.

Nietzsche bekritiseert het transcendente karakter van de religieuze werkelijkheid: transcendentie is zelfbedrog. De laat-negentiende eeuwse wereldbeelden, zoals het evolutionisme, waarin de mens keurig een plaats vindt als culminatiepunt van het heelal, beschouwt Nietzsche als niet meer dan surrogaat-godsdiensten. ‘Toen Boeddha dood was, vertoonde men nog eeuwenlang zijn schaduw in een grot - een enorme, huiveringwekkende schaduw. God is dood: maar zoals de menselijke aard nu eenmaal is, zullen er wellicht nog millennia lang grotten bestaan, waarin men zijn schaduw vertoont. - En wij - wij moeten ook nog zijn schaduw overwinnen!’ (De Vrolijke Wetenschap, aforisme 108). Meermalen betuigt Nietzsche zijn afkeer van elke metafysica, die alleen dient om de mens als spil van het heelal te laten fungeren. Zijn werkelijke bezwaren richten zich echter niet zozeer tegen het onjuiste inzicht in het karakter van de wereld, maar tegen de moraal die op dit schijninzicht wordt gebaseerd.

Al zijn venijn richt Nietzsche tegen de moraal. De moraal wordt bij hem ontmaskerd op een wijze die herinnert aan de ideologiekritiek van Marx: Aan de ene kant is de moraal verwerpelijk, omdat ze de mens volgens de levensvijandige principes van het Christendom doet leven en hem daarmee misvormt; aan de andere kant, omdat de moraal slechts de facade is waarachter zich het werkelijke, volstrekt amorele leven voltrekt. Hierin schuilt dus een zekere inkonsekwentie, want de moderne mens wordt tegelijkertijd hypocrisie en geslaagde zelfverloochening verweten.

Nietzsche is vaak beschreven als het prototype van de gefrusteerde intellectueel. Zijn kleinburgerlijke opvoeding, de overheersing door zijn moeder en zuster, zijn zwakke gezondheid, zijn intellectuele prominentie, alles draagt bij tot het uiterlijk betekenisloze leven waarvoor zijn protofascistische ideeën de compensatie zouden vormen. Ofschoon de feiten omtrent zijn leven niet te loochenen vallen, is het echter eerder zo, dat Nietzsche de betekenisloosheid van zijn leven heeft gekompenseerd met een mateloze, bijna destruktieve eerlijkheid ten opzichte van zichzelf. Zijn leven en denken wordt bepaald door een diepe afkeer van elke kleinburgerlijkheid, middelmatigheid, en conformisme, en door het verlangen naar werkelijk leven, uitdrukking van de eigenheid van het individu.

Vooral twee invloeden hebben een rol gespeeld in Nietzsche's leven: Die van de pessimistische filosoof Schopenhauer en die van de heldhaftige komponist Wagner. Reeds tijdens zijn studie klassieke filologie werd Nietzsche gegrepen door de filosofie van Schopenhauer. Voor Schopenhauer was het leven - in overeenstemming met de Indische filosofieën die hij bewonderde - in de eerste plaats leed, het doelloze streven van de wil dat nooit bevredigd kan worden. Van dat leed kan uiteindelijk alleen de dood, het tot rust komen van de wil, bevrijding geven. Een zekere verzoening met de wereld kan bereikt worden door de kunst, met name de muziek, die het wilsstreven tijdelijk tot rust brengt. Behalve deze nadruk op het wilselement in de mens, heeft Nietzsche van Schopenhauer ook diens nuchtere, kritische en analytische wijze van schrijven en denken, zijn afkeer van de grote ‘systeemfilosofie’ (ook Schopenhauer's werk is voor een deel aforistisch) en van de eigentijdse Duitse kultuur overgenomen.

In Nietzsche's eerste boek, ‘Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik’, wordt Schopenhauer's visie op de rol van de kunst

[p. 14]

gebruikt voor een herinterpretatie van de Griekse kultuur. De Griekse kunst en kultuur zijn altijd bewonderd om hun harmonie en evenwichtigheid, de volmaaktheid van vorm, de volstrekt gesublimeerde vormvaste discipline ervan. Nietzsche noemt dit vormelement in de Griekse kultuur het ‘Apollinische’, maar ontdekt daarnaast een tweede element in de Griekse kultuur, het ‘Dionysische’, het orgiastische, ongetemde, driftmatige. Hij is de eerste die zo wijst op het verband tussen het ontstaan der tragedie en de orfische mysterieën. Wanneer men nu de moderne kultuur in ongunstige zin vergelijkt met de Griekse, dan is het verschil niet zozeer, dat de moderne kultuur minder volmaakte vorm kent, maar dat juist het ‘musische’ element, het ‘dionysische’ eraan ontbreekt, of dat beide los van elkaar staan: ‘Er zijn tijdperken, waarin de verstandige en de intuïtieve mens naast elkaar staan, de een in angst voor de intuïtie, de ander in verachting voor de abstraktie; de laatstgenoemde even onverstandig, als de eerste onartistiek....Waar eenmaal de intuïtieve mens, zoals in het oude Griekenland, zijn wapens geweldiger en zegevoller hanteert dan zijn tegenstander, kan zich onder gunstige omstandigheden een kultuur vormen en de kunst de heerschappij over het leven nemen.’ (Uber Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinn). Een mogelijkheid tot wederopleving van de kultuur, tot vereniging van beide elementen, dacht Nietzsche te vinden in de muziekdrama's van Richard Wagner.

Friedrich Nietzsche
Portret van Nietzsche (1873)

Reeds in deze eerste periode is Schopenhauer's pessimisme voor Nietzsche eigenlijk slechts een vluchtige kamoeflage voor een ‘lebensbejahende’ instelling. Zijn afkeer van het levensontkennende van de filosofie van Schopenhauer is Nietzsche zich echter pas goed bewust gaan worden na zijn breuk met Wagner, toen deze steeds meer de in zijn ogen hypocriete en levensvijandige Christelijke ideeënwereld in zijn kunst begon te verwerken. ‘Ist das noch deutsch?’ vraagt hij zich af in ‘Wagner als Apostel der Keuschheit’, ‘Aus deutschem Herzen kam dies schwüle Kreischen?....Dies Nonnen-Augeln, Ave-Glocken-bimmeln?....’ (Onvertaalbaar, althans voor mij).

Dit proces van omkering van alle waarden is ongetwijfeld versneld door Nietzsche's ziekte en zijn daardoor veroorzaakte eenzaamheid.

In 1869 werd Nietzsche op voorspraak van Ritschl benoemd tot hoogleraar in de klassieke filosofie te Basel; een unicum, niet alleen omdat hij pas 25 jaar oud was, maar ook omdat hij nog niet eens gepromoveerd was. Zijn ambt heeft hij echter niet lang ongestoord uitgeoefend. In de Frans-Duitse oorlog nam hij dienst als hospitaalsoldaat en kwam terug met een geknakte gezondheid. Bij de zorg om zijn gezondheid voegde zich de kritiek van de wereld der klassieke filologie, die zijn interpretatie van de klassieke kultuur maar matig kon waarderen. (Pas later, o.a. door het werk van Nietzsche's jeugdvriend Erwin Rohde, is men de juistheid van zijn gissingen gaan inzien). Geplaagd door o.a. een steeds slechter wordend gezichtsvermogen, moest hij in 1878 definitief ontslag nemen. De rest van zijn leven, tot zijn mentale ineenstorting in Turijn in 1889, heeft hij doorgebracht als balling in diverse plaatsen in Zwitserland en Noord-Italië, vooral in zijn geliefde Sils-Maria in Ober-Engadin (niet Sila-Maria zoals op blz. 268 van ‘De Vrolijke Wetenschap’). Juist in deze periode begint zijn radicale kritiek van alle waarden van de Westerse samenleving.

‘De Vrolijke Wetenschap’ dateert uit de jaren 1882/84, gedeeltelijk in Sils-Maria, gedeeltelijk in Genua geschreven, toen Nietzsche zich hersteld voelde in lichamelijk en geestelijk opzicht, zijn crisis had overwonnen. Zelf noemt hij het het werk van een genezende.

Nietzsche's kultuurkritiek betreft in de eerste plaats de positie van de mens in de wereld en de funktie van het verstand. Keer op keer maakt hij het anthropocentrische ook van de seculiere wereldbeelden van zijn tijd bespottelijk; het heelal is niet gemaakt voor de mens en de mens moet dus zijn

[p. 15]

eigen waarde aan zichzelf ontlenen. In ‘Uber Wahrheit und Lüge’ heet het: ‘In een afgelegen hoek van het in talloze zonnestelsels flonkerend uitgegoten heelal was eens een hemellichaam, waar slimme dieren de kennis uitvonden. Het was de meest hoogmoedige en oneerlijke minuut van de “wereldgeschiedenis”: maar toch niet meer dan een minuut. Na weinige ademtochten van de natuur verstarde het hemellichaam en de slimme dieren moesten sterven. - Zo zou iemand een sprookje kunnen verzinnen, en dan nog zou hij niet voldoende hebben aangegeven, hoe armzalig, hoe schimmig en vluchtig, hoe doelloos en willekeurig het menselijk verstand temidden van de natuur aandoet.’

Het menselijk verstand is in het heelal volstrekt onbetekenend, en ook is het menselijk verstand niet het middel om het heelal te kennen. Wat is het verstand dan wel? Het is, zoals alle instrumenten, een middel om in leven te blijven, een middel tot zelfbehoud. Het doel ervan is niet, het inzicht in de waarheid te verwerven, maar het eigenbelang te beschermen. De behoefte aan waarheid en intellectuele integriteit - waarop Nietzsche zozeer de nadruk legt - is een late verworvenheid.

‘Het intellect heeft voor de duur van ontzaglijke tijdsspannen nooit iets anders dan dwalingen opgeleverd; een aantal daarvan bleek nuttig en soortbehoudend....’(af. 110). ‘Hoe is de logica in het menselijk hoofd ontstaan? Vast en zeker uit de onlogica, waarvan het rijk oorspronkelijk onmetelijk geweest moet zijn. Maar ontelbare vele wezens, die anders concludeerden dan wij thans concluderen, zijn te gronde gegaan...’(af.111).

Niet slechts het inzicht in de waarheid, maar ook de moraal dient alleen het behoud van de soort. De Christelijke moraal lijkt belangeloos, maar dient in feite de belangen van de collectiviteit, in plaats van die van het individu. ‘Men is van oudsher erg weinig “onzelfzuchtig”, erg weinig “onegoïstisch” geweest in het prijzen der deugden! Anders namelijk had men moeten inzien, dat de deugden (zoals vlijt, gehoorzaamheid, kuisheid, piëteit, gerechtigheid) voor hun eigenaars meestentijds schadelijk zijn,.... Als je een deugd bezit, een werkelijke, volledige deugd....dan ben je haar slachtoffer! Maar je buurman looft juist daarom je deugd!’(21). Leraren van de moraal doen aan het belang van het leven geloven, en dienen daarmee het leven. Dienstig voor het behoud van de soort zijn echter niet alleen de ‘goede’ neigingen, maar eveneens de boosaardige en slechte. ‘Uiteindelijk raakt alle bouwland uitgeput, en altijd weer moet de ploegschaar van het boosaardige eroverheen.’ (4).

De traditionele deugden zijn dan ook lang niet zo mooi als we geneigd zijn aan te nemen: ‘Hebzucht en liefde: wat een verschillende gevoelswaarde heeft elk van die woorden! - en toch zou het wel eens dezelfde drift kunnen zijn, tweemaal benoemd.... Onze naastenliefde - is zij niet een drang naar nieuw eigendom?’(14).

Terwijl Nietzsche echter aan de ene kant de moraal verwijt, dat ze vijandig is aan het individu, predikt hij aan de andere kant een nieuw soort onzelfzuchtigheid: ‘De lage natuur wordt gekenmerkt door het feit, dat ze onveranderlijk op haar voordeel bedacht blijft en dat dit denken aan doel en voordeel in haar zelfs sterker is dan haar sterkste driften.’(2).

Nietzsche zoekt een nieuw soort morele gezondheid, waarin het individu zijn eigen waarlijk belang ontdekt, en hij daardoor in staat is boven zichzelf uit te stijgen. Leven en moraal moeten in harmonie met elkaar zijn.

‘Vijandig zijn aan deze drift tot het eigen ideaal; dat was voorheen de wet van alle zedelijkheid’ (143). ‘Wat zegt je geweten?-“Gij zult worden, die gij zijt”.’(270). Dit begrip van morele gezondheid doet denken aan dat van de Gestalttherapie, en lijdt aan dezelfde theoretische moeilijkheid: In de verwerping van alle moraal schuilen nieuwe waarden die niet expliciet gemaakt worden; en dat kan ook niet, want het individu moet zijn eigen waarden ontdekken; maar tegelijkertijd blijkt toch ook weer niet alle gedrag aanvaardbaar te zijn. Hoe zal men dan ontdekken wie men is?

Zoals men ‘zichzelf moet leren liefhebben als muziek’ (334), zo moet men ook het leven leren liefhebben, met inbegrip van het leed. Voor Schopenhauer was het leven verwerpelijk, omdat het tot leed aanleiding geeft; voor Nietzsche is het leed aanvaardbaar, omdat het tot het leven behoort. Men kan het leed alleen uitbannen, wanneer men ook het geluk elimineert, zoals de Stoïcijnen deden. ‘De hogere mens wordt altijd tegelijk gelukkiger en ongelukkiger’ (301). Men moet het risico van het leven aandurven: ‘Want, gelooft mij! - het geheim, om de grootste vruchtbaarheid en het grootste genot van het bestaan te oogsten, heet: gevaarlijk leven! Bouwt uw steden tegen de Vesuvius! Zendt uw schepen naar ononderzochte zeeën!’(283).

Het leven is ervaring, men moet de ervaring aanvaarden, niet de abstraktie ervan. Nietzsche maakt zich het woord van Goethe tot Eckermann tot motto: ‘Hebt toch eindelijk eens de moed, je aan de indrukken over te geven, je te laten amuseren, je te laten ontroeren, je te laten verheffen, je zelfs te laten beleren en te laten ontvlammen tot iets groots, en je te laten aanmoedigen; maar denk toch niet steeds, dat alles ijdel ware, als het niet ergens abstrakte gedachte en idee was!’.

Even dubbelzinnig als Nietzsche's houding tegenover de moraal, is zijn opvatting over de wetenschap. Soms lijkt hij bijna positivistisch in de wijze waarop hij een plat natuurwetenschappelijk materialisme gebruikt om de traditionele, ‘geestelijke’ waarden omlaag te halen en de nietigheid van het menselijk bestaan aan te tonen. Wetenschap zuivert de atmosfeer, doordat het inzicht in het heelal de mens op zichzelf terugwerpt en hem de ware funktie van zijn eigenschappen en idealen doet zien. Maar aan de andere kant is de wetenschap zelf een uiting van de levensvreemde, ascetische houding tegenover het bestaan en als zodanig een erfgenaam van de Christelijke moraal. Wetenschap berust op het onvoorwaardelijk geloof aan de waarde van de waarheid; gezien de ervaringen die het individu in de loop van zijn leven opdoet, kan een derge-

[p. 16]

lijke overtuiging echter nauwelijks uit een echte nuttigheidscalculatie voortkomen. Waarom wil men de waarheid, waarom wil men niet misleiden, ook zichzelf niet? Alle leven berust immers op schijn, dwaling, bedrog. ‘Wil tot waarheid - dat zou een verborgen wil tot de dood kunnen zijn’(344).

‘De Vrolijke Wetenschap’ beval veel meer dan deze enkele filosofische inzichten, en deze bovendien niet overzichtelijke of systematische vorm. Nietzsche laat zijn licht schijnen over de moderne industriekultuur, de kunst en de kunstenaars, de vrouwen, het Duits en de Duitse kultuur (waarvan hij een hartgrondige afkeer heeft; van nationalistische sentimenten kan men hem moeilijk verdenken), de godsdienst. Soms zijn zijn aforismen flauw of onbegrijpelijk, maar meestal de moeite van het overdenken waard, ook al staan ze in los verband tot de rest. Hij heeft de gave van de formulering, al heeft hij iets al honderd keer gezegd. ‘God zelf kan niet zonder wijze mensen bestaan' - heeft Luther gezegd, en met goed recht; maar “God kan nog minder zonder onwijze mensen bestaan” - dat heeft die brave Luther niet gezegd!’ (129). Een boek om voor het slapen gaan te lezen en om ten behoeve van eenvoudige zielen uit te citeren.

Nietzsche vertalen is onmogelijk. Degenen die het niet de moeite waard achten terwille van de lektuur van Nietzsche voldoende Duits te leren, verdienen gestraft te worden met de ontoegankelijkheid van deze filosoof. Pé Hawinkels heeft hem toch vertaald. Zijn vertaling is goed, soms heel vrij, maar uiterst leesbaar en direkt, zonder maniërismen of germanismen. Wie het origineel niet kent, zal zelden het gevoel krijgen met een vertaling te maken te hebben; en wat kan men meer zeggen van een vertaling? Toch verbleekt de vertaling bij vergelijking onmiddellijk bij het oorspronkelijk. De aantrekkelijkheid van Nietzsche's schrijfstijl berust op het gebruik van direkte, vaak zeer ongewone beelden, die natuurlijk in vertaling behouden kunnen blijven; maar ook op een indirekte, ouderwets stijlvolle, maar toch niet omslachtige, pedante of archaïsche manier van uitdrukken. Probeert men de kronkels van zijn stijl in alle wendingen te imiteren, dan vervalt men snel in een pedante kanselarijstijl. Nietzsche zelf vervalt nooit in die fout. Zijn stijl is die van een dichter, niet die van een prozaschrijver. Elk woord is zorgvuldig getaxeerd op stijl, betekenis, klank. Alleen een groot schrijver, die bovendien zielsverwant zou moeten zijn, zou hem werkelijk kunnen vertalen. (Als hij dat overigens voor een normaal vertaalhonorarium zou moeten doen, zou hij intussen verhongeren). Een vertaling van wie zo weloverwogen schrijft wordt al snel te vrij (zonder dat daardoor althans de stijleenheid met het origineel gegarandeerd is), ofwel lomp en zwaar als ze precies wil zijn.

Zeker lezen, maar bij voorkeur in het Duits! FRIEDRICH NIETZSCHE: ‘De vrolijke wetenschap’ vertaling: Pé Hawinkels Arbeiderspers 272 blz. 24,50