Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 27]

Ariel Dorfman
door Klaas Wellinga

Dorfman (1942) is zijn loopbaan begonnen als literair kritikus in het tijdschrift ‘Ercilla’ en als docent Spaans-Amerikaanse literatuur aan de Universiteit van Chili. Zijn eerste publikatie was de bundel essays- die deels al in tijdschriften waren verschenen - over de nieuwe Latijnsamerikaanse roman. Deze bundel, ‘Imaginación y violencia en América’ (1970), bevat belangrijke studies over enkele van de voornaamste vertegenwoordigers van de huidige Latijnsamerikaanse literatuur: Borges, Asturias, Carpentier, García Márquez, Juan Rulfo, José María Arguedas en Vargas Llosa. Daarnaast zijn vele van de literaire artikelen van Dorfman in toonaangevende Latijnsamerikaanse tijdschriften verschenen, zoals het Argentijnse ‘Crisis’, het Cubaanse ‘Casa de las Americas’ en het Peruaanse ‘Textual’.

Tijdens de regering van Allende heeft Dorfman zich vooral gericht op politiek urgenter werk, nl. de ideologische analyse en ontmaskering van de Produkten van de kultuurindustrie, waarmee niet alleen Chili, maar geheel Latijns-amerika vanuit de VS overspoeld wordt. Dit is uitgemond in een serie studies, waarvan vooral de eerste - geschreven in samenwerking met Armand Mattelart - veel stof heeft doen opwaaien: ‘Para leer al Pato Donald’ (1971). Dit werk, waar al een engelse vertaling van verschenen is - ‘How to read Donald Duck’, 1975 - en binnenkort ook bij de SUN een nederlandse, is in Latijnsamerika een bestseller, die al aan de 15de editie toe is. Het is een briljante analyse van de ideologische inhoud van de schijnbaar zo onschuldige Produkten van het Walt Disney-concern.

Uit de Allende-periode stammen nog meerdere ideologie-analyses van strips. De analyse van de ‘Lone ranger and Tonto’-strip is verschenen in het werk ‘Superman y sus amigos del alma’, dat samen met Manuel Jofré geschreven is en na de bloedige staatsgreep van Pinochet in 1974 in Argentinië verschenen is. De oorspronkelijke versie van dit boek was al voor de staatsgreep gedrukt, maar de militairen hebben de hele oplaag van 5000 exemplaren, die voor verzending klaar lagen bij de uitgeverij, verbrand.

In 1974 verscheen ook de bundel ‘Ensayos quemados en Chile’, die deels bestaat uit ideologische strip- en tijdschriften-analysen (o.a. van Babar, Readers Digest, The lone ranger), deels uit literaire studies (over Skármeta en Edwards) en voor het andere deel uit inleidingen op werken van de dichter Ernesto Cardenal en Fidel Castro die op het punt stonden in Chili uit te komen, maar waar voorlopig wel niets van zal komen.

Naast al deze publikaties was Dorfman ook zeer aktief in het kulturele leven ten tijde van Allende. Hij presenteerde een wekelijks televisieprogramma over literatuur op kanaal 9. Dit programma werd verzorgd door het Departamento de Espanol van de Universiteit van Chili en het diende vooral om de kulturele penetratie van het noordamerikaanse imperialisme aan de kaak te stellen. De basis van de programma's vormden de stripanalyses van Dorfman. Dorfman was verder ook nog adviseur op het gebied van kinderliteratuur van de uitgeverij Quimantú, een uitgeverij die onder Allende probeerde massaal boeken onder het volk te verspreiden tegen betaalbare prijzen. Deze uitgeverij heeft er voor gezorgd dat boeken in Chili voor het eerst geen luxe meer waren, maar hier is onder Pinochet uiteraard een einde aan gekomen.

Het literaire werk van Dorfman bestaat uit verhalen en romans. ‘Moros en la costa’ (1973), zijn eerste roman, heeft een eervolle vermelding gekregen van een jury in Argentinië, waarin o.a. Cortázar zitting had. De roman handelt over de periode Allende en is, zoals Cortázar in het juryrapport zei, ‘een rijk, prikkelend en provocerend boek’. ‘Chilex and company: nueva guía’, zijn tweede roman, is een satirische beschrijving van het Chili van Pinochet in de vorm van een banale noordamerikaanse reisgids. Deze roman verschijnt dit jaar nog.

Dorfman, wiens werken voor het grootste deel nu in Chili verboden zijn, leeft op het ogenblik in ballingschap in Parijs, waar hij een belangrijke rol speelt in het kulturele verzet tegen de fascistische Chileense junta.

[p. 28]

Het volgende fragment komt uit het tweede hoofdstuk (‘From the child to the noble savage’) van de Donald Duck-analyse, een analyse, die, afgezien van enkele zwakke stukken vooral in de eerste hoofdstukken en afgezien van het feit dat de auteurs soms te ver doordraven en alles binnen hun interpretatie willen persen, vooral erg goed is in de ontmaskering van het neokolonialisme en de mythen van het kapitalistische systeem binnen de strips.

In bijna de helft van de strips blijken ‘onze helden’ in kontakt te komen met andere kontinenten en rassen. De visie op deze gebieden is de stereotype ansichtkaarten-visie, waarin de bewoners van de Derde Wereld beschouwd worden als kinderen die de beschaving van de metropool moeten ontvangen in ruil voor hun rijkdommen. Deze ongelijke ‘ruil’ wordt in de strips steeds gelegitimeerd door te tonen dat de ‘wilden’ steeds blij zijn met die ruil, dat ze toch niets deden met die rijkdommen en dat ze er op vooruit gaan: de goede blanken helpen hen tegen de slechte blanken die er nog heersen of hun sporen hebben achtergelaten: in het verleden was het imperialisme fout, maar nu gaat alles anders. Rijkdommen, die uiteraard geproduceerd worden, komen in de strips steeds uit de lucht vallen. Het ghele produktieproces ontbreekt: het enige werk dat verricht wordt, is in de dienstensektor en wordt als een vorm van vrijetijdsbesteding gezien. De ‘werker’ van de strips, Donald Duck, kan voldoende werk vinden en hij verliest dat werk alleen op eigen verzoek of door onbekwaamheid. De achterliggende patroons-ideologie is duidelijk: ‘iedereen is vrij om zijn arbeid te verkopen aan wie hij wil en een andere werkgever te zoeken als het hem niet bevalt.’

In de strips word je rijk door je ideeën: elk verhaal van Dagobert is de inkarnatie van de mythe van de self-made man: iedereen heeft gelijke kansen en elk avontuur is de legitimering van het systeem, waarin je via ideeën aan de top komt. De achtergrondsidee is de superioriteit van het geestelijk t.o.v. het lichamelijk werk en een legitimatie van klasseverschillen op basis van intelligentie. De schurken in de strips, die steeds dom zijn en daarom niets bezitten, zijn vooral schurken omdat ze geen respekt hebben voor privé-bezit, het kriterium voor goed en kwaad. Verschillen in rijkdom worden bovendien nog gelegitimeerd door kontinu te tonen dat ‘geld niet gelukkig maakt’ (de aandoenlijke eenzaamheid van Oom Dagobert).

Al deze waarden van het kapitalisme worden daarnaast stelselmatig tot absolute, eeuwig geldende gemaakt: er is geen enkele ontwikkeling; in het verleden heersten dezelfde waarden als nu (‘de geschiedenis herhaalt zich’); personen veranderen niet en het leven van een volk en de geschiedenis worden gelijkgesteld aan dat van een individu, waardoor psychologische normen zowel voor het sociale als voor het individuele opgaan: heden, verleden en toekomst zijn identiek, kennen dezelfde waarden en normen: alles is ‘natuurlijk’ en dient daarom zo te blijven.

Het fragment

No globe-trotter could fail to thrill to these countries and the idea of taking home with him a real live savage. So here, on behalf of all you eager trippers, is our brochure to tell you exactly what is on the bill of fare (extracted from ‘How to Travel and Get Rich’, as you might find it in Reader's Digest as condensed from the National Geographic):

1. IDENTITY. Primitive. Two groups: one quite barbaric (Stone Age), habitat Africa, Polynesia, outlying parts of Brazil, Ecuador or U.S.A.; the other group much more evolved but degenerating, if not actually in course of extinction. Sometimes, the latter group is the repository of an ancient civilization with many monuments and local dishes. Neither of these two groups has reached the age of technology.

2. DWELLINGS. The first group has no urban centers at all, some huts at the most. The second group has towns, but in a ruined or useless state. You are advised to bring lots of film, because everything, absolutely everything, is jam-packed with folklore and the exotica.

3. RACE. All races, except the white. Color film is indispensable, because the natives come in all shades, from the darkest black to yellow via cafe-au-lait, ochre and that lovely light orange peculiar to the Redskins.

4. STATURE. Bring close-up and wide-angle lenses. The natives are generally enormous, gigantic, gross, tough, pure raw matter, and pure muscle; but sometimes, they can be mere pygmies. Please don't step on them; they are harmless.

5. CLOTHING. Loincloths, unless they dress like their most distant ancestor of royal blood. Our friend Disney, creater of the ‘Living Desert’, would no doubt have coined the felicitous term ‘Living Museum’.

6. SEXUAL CUSTOMS. By some strange freak of nature, these countries have only males. We were unable to find any trace of the female. Even in Polynesia, the famous tamuré dance is reserved to the stronger sex. We did discover, however, in Franestan, a princess, but were unable to see her because no male is allowed near her. It is not yet sufficiently understood how these savages reproduce. We do, however, hope to cone up with an answer in our next issue, since the International Monetary Fund is financing an investigation of the Third World demographic explosion, with a view to determining the nature of whatever (exceedingly efficient) contraceptive device is in use.

[p. 29]

7. MORAL QUALITIES. They are like children. Friendly, carefree, naive, trustful and happy. They throw temper tantrums when they are upset. But it is ever so easy to placate them and even, how shall we say, deceive them. The prudent tourist will bring a few trinkets which he can readily exchange for quantities of native jewelry. The savages are extraordinarily receptive; they accept any kind of gift, whether it be some artifact of civilization, or money, and they will even, in the last resort, accept the return of their own treasures, as long as it is in the form of a gift. They are disinterested and very generous. Clergy who are tired of dealing with spoiled juvenile delinquents, can relax with some good old-fashioned missionary work among primitives untouched by Christianity. Yet they are willing to give up everything material.

EVERYTHING. EVERYTHING. So they are an inexhaustible font of riches and treasures which they cannot use. They are superstitious and imaginative. Without pretensions to erudition, we may describe them as the typical noble savage referred to by Christopher Columbus, Jean-Jacques Rousseau, Marco Polo, Richard Nixon, William Shakespeare and Queen Victoria.

8. AMUSEMENTS. The primitives sing, dance, and sometimes for a change, have revolutions. They tend to use any mechanical object you might bring with you (telephone, watch, guns) as a toy.

9. LANGUAGE. No need for an interpreter or phrase book. Almost all of them speak fluent Duckburgish. And if you have a small child with you, don't worry, he will get on fine with those other little natives whose language tends to the babyish kind, with a preference for gutturals.

10. ECONOMIC BASE. Subsistence economy. Sheep, fish, and fruit. Sometimes, they sell things. When the occasion arises they manufacture objects for the tourist trade; don't buy them, for you can get them, and more, for free, by tricking them. They show an extraordinary attachment to the earth, which renders them even more natural. Abundance reigns. They do not need to produce. They are model consumers. Perhaps their happiness is due to the fact that they don't work.

11. POLITICAL STRUCTURE. The tourist will find this very much to his taste. In the paleolithic, barbaric group of peoples, there is a natural democracy. All are equal, except the king who is more equal than the others. This renders civil liberties nugatory; executive, legislative and judical powers are fused into one. Nor is there any necessity for voting or newspapers. Everything is shared, as in a Disneyland club, if we may be permitted the comparison; and the king does not have any real authority or rights, beyond his title, any more than a general in a Disneyland club, if we may be permitted another comparison. It is this democracy which distinguishes the paleolithic group from the second group, with its ancient, degenerate cultures, where the king holds unlimited power, but also lives under the constant fear of overthrow. Fortunately, however, his native subjects suffer from a rather curious weakness:.always wanting to reinstitute the monarchy.

12. RELIGION. None, because they live in a Paradise Lost, or a true Garden of Eden before the Fall.

13. NATIONAL EMBLEM. The mollusk, of the invertebrate family.

14. NATIONAL COLOR. Immaculate white.

15. NATIONAL ANIMAL. The sheep, as long as it is not lost or black..

16. MAGICAL PROPERTIES. Those who have not had the great good fortune to have been there, may find this perhaps the most important and most difficult aspect of all, but it represents the very essence of the noble savage and the reason why he has been left by preference in a relatively backward state, free from the conflicts besetting contemporary society. Being in close communion with the natural environment, the savage is able to radiate natural goodness, and absolute ethical purity. Unknown to himself, he constitutes a source of permanent or constantly renewable sanctity. Just as there exist reserves of Indians and of wilderness, why should there not be reserves of morality and innocence? Somehow, this morality and innocence will succeed, without changing the technologized societies, in saving humanity. They are redemption itself.

17. FUNERAL RITES. They never die.