Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 14]

Leo Vroman
Een Ontdekkingsreiziger in Randgebieden Geschreven door Sjoerd van Faassen & Jaap Goedegebuure

Poging tot interpretatie van Gras hooi¹

door Sjoerd van Faassen & Jaap Goedegebuure

Van liefde geloof ik nog het meest
in de dood als levensteken (...)²

Het gedicht Gras hooi, ooit door Leo Vroman in een interview met Dola de Jong als zijn meest bevredigende gedicht genoemd³, is zo goed als geheel opgebouwd uit tegenstellingen: gedachte/ongedachte (strofe 1), gehoorde/ongehoorde (strofe 1), tijd/eeuwigheid (strofe 4), uiteengescheiden/samen (strofe 5), gemis/winst (strofe 7), levend/doodslaap (strofe 7), dorrend/groeiend (strofe 10); de belangrijkste tegenstelling is dan nog niet genoemd, die tussen leven en dood die ekspliciet in strofe 3 genoemd wordt, maar in veel van de overige tegenstellingen op de achtergrond meespeelt. Deze laatste tegenstelling wordt weerspiegeld en versterkt door die in de titel van dit gedicht.

Daarnaast komen in dit gedicht talloze woorden voor uit de sfeer van dood en verval, de dichter wordt er min of meer door geobsedeerd: dood (vd. 14), lijken (vs. 25), vergeelde (vs. 30), wormen (vs. 37), ontleedt (vs. 40), doodslaap (vs. 41), hooi (vs. 53) en dorrend (vs. 54.)

Dit gedicht kan dan ook gezien worden als een poging de dood te bedwingen. Een thema dat door heel Vromans werk een grote rol speelt. B.v. in Voor Jan Greshoff, en voor een meisje zonder hoofd, waar hij dit thema als volgt formuleert:

Want een dode, mij vreemde man
die tot stof vergaat - dat kan.

Maar vrienden met vriendenogen
kunnen van mij niet mogen.

Van wie op mijn stoel gezeten
en in mijn vork gebeten,
en mij bewonderd heeft
eis ik dat hij eeuwig leeft.⁴

Het volledig in elkaar opgaan in liefde (in de ruimste betekenis van het woord) is gelijk aan de intieme relatie die dichter en lezer van een gedicht met elkaar kunnen hebben. De liefdesdaad wordt beschouwd als een vorm van eeuwigheid, wordt volbracht om stilstand van tijd te bereiken. Zo is ook de schrijf- en leesakt van poëzie er een van het fikseren van een moment. Rationeel gezien is een poging om zo de dood te overwinnen er echter een die tot mislukken gedoemd is. Daarom heeft dit gedicht zo'n sterk belijdenisachtig karakter (let b.v. op het ‘ik geloof’, vs. 18, waarvan de volgende vijf strofen syntaktisch afhangen); wat rationeel niet mogelijk is, is emotioneel wél mogelijk:

dat wie nog leeft
of levend is
en wie ontleedt
of doodslaap heeft
daar geen gemis
of winst van weet

dat er niets waar is
dan gevoel
...
(strofe 7-8)

Het rationele weten is ontoereikend om te komen tot het inzicht dat twee gelieven een onlosmakelijke eenheid vormen, die de dood kan trotseren:

want door te leven
zijn onze lijven
zo samengewreven
en zo groot
dat zij de dood
plat zullen wrijven
...
(strofe 3)

Mét de macht van de dood, wordt ook de tijd als beperkende faktor door de liefde opgeheven. De tijd wordt beschouwd als afhankelijk van de ratio, ze ligt verankerd in onze kultuur en in onze taal. Tijd impliceert eindigheid, vergankelijkheid, dood, wat kontrasteert met de eeuwigheid waarin de dichter ‘gelooft’:

Ik geloof voortaan
niet meer in tijd
maar eeuwigaan
de eeuwigheid
van ons bestaan
(strofe 4)

Als de liefde de tijd en daardoor de dood trotseert, hoe zou het rationele weten dan iets van deze liefde kunnen begrijpen? Het belang van spraak en denken wordt door de liefde opgeheven:

1 262 gedichten (Amsterdam 1974), p. 598-599; oorspronkelijk gepubliceerd in Tirade 142 (december 1968), p. 81-82.

2 ‘Voor mijn moeder, nu vijfenzeventig’, 262 gedichten, p. 228.

3 ‘Leo Vroman: Ik voel de Hollandse wortels niet meer’, Het Parool, zaterdag 15 augustus 1970.

4 262- gedichten, p. 187.

[p. 15]

 

...

 

van je woorden

 

zijn de gedachte

 

zo goed als gehoorde

 

als ongehoorde

 

als ongedachte

 

(strofe 1)

Ook in strofe 6 keert dit motief terug:

... dat wij beiden
minder weten
dan het oerbeest dat
wij samen vormen
geest zonder gat
om in te eten
voor de wormen

Dit ‘geloof’ is onkwetsbaar voor de trits ratio, tijd, dood, welke ‘het oerbeest’ dat door de gelieven wordt gevormd niet kan aantasten. Dit gevoel-boven-rede-stellen maakt Vroman tot een ‘ontdekkingsreiziger in randgebieden, de overgangen tussen leven en dood, eindigheid en eeuwigheid.’⁵

Nu ook wordt duidelijk dat alle tegenstellingen in dit gedicht slechts schijnbare tegenstellingen zijn, paradoxen waaruit een groot deel van alle moderne poëzie opgebouwd is, zoals Cleanth Brooks in een artikel heeft betoogd⁶ Zelfs de tegenstelling tussen leven en dood is slechts schijnbaar. Alle tegenstellingen werken dan ook met vereende kracht naar het ene eindresultaat: de macht van de liefde kan de dood overwinnen. Dit thema van het gedicht, door H. van den Bergh ooit Vromans ‘persoonlijk evangelie’⁷ genoemd, is op veel plaatsen in Vromans werk terug te vinden, b.v. in God en godin:

... de eeuwigheid zit onderin
de meest geliefde tijd⁸

De dood is voor Vroman niet langer het eindpunt van het leven, maar slechts een hindernis die met behulp van de liefde moeiteloos kan worden genomen:

...
ik geloof in geen verdwijnen meer,
of dat men in de dood belandt
als men zich neerstort op de tijd
...⁹

Het is overigens frappant om te zien hoe dit motief, dat we voor het gemak maar het feniksmotief noemen, een grote rol speelt in de wereldliteratuur. Niet alleen in de Romantiek komt dit frekwent voor, maar al in John Donne's Canonization speelt het een rol:

So to one neutral thing both sexes fit,
Wee dye and rise the same, and prove
Mysterious by this love.

Wee can dye by it, if not by love,
And if unfit for tombes and hearse
Our legend bee...¹⁰

5 H.U. Jessurun d'Oliveira, ‘Leo Vroman: De leer der veranderingen’, Literair Lustrum 1 (Amsterdam 1967), p. 269.

6 ‘The language of paradox’, The well wrought urn (London 1968), p. 1-16.

7 ‘Als water in een spons.’, Tirade 205-206 (mei-juni 1975), p. 293.

8 262 gedichten, p. 465.

9 ‘Voor mijn moeder, nu vijfenzeventig’, a.w., p. 227.

10 Geciteerd bij Cleanth Brooks, a.w., p. 177-178.

Leo Vroman:

‘Ik vind schrijven voor een land en wonen in een ander, allergenietbaarst. Rechtstreeks goed of slecht gevonden worden is erg afleidend, en hier kan ik tenminste bekendheid genieten waar niemand iets van afweet behalve b.v. onze postbode onder wiens ogen ik dolgraag een envelop met besprekingen openscheur als daar ten minste een prentje van me bij is. Overigens is het land zelf al een dierentuin van vooroordelen - welk land is dat niet, maar hier zijn de kooien wat groter - zodat je zelfs als beroemdheid maar bij de buren hoeft aan te bellen om te leren dat je een vreemdeling bent. Wel gezond, afstand. Er is een oud liedje, van dikke Glenn Campbell geloof ik, met woorden zoals: “by the time I'll be (“get to” zegt Tineke) in Phoenix she'll be sleeping” enzovoort, waarin hij de hele nacht van een meisje wegrijdt, de ene na de andere stad. Dat kan in Holland niet zo makkelijk. “Tegen de tijd dat ik beland in Friesland borstelt ze misschien haar linkertand en passeer ik Zeeuws Vlaanderen dan borstelt ze de aandere”. Het belangrijkste dat die ruimte en wisseling kan doen voor de literatuur, is misschien wel het besef van “alles kan net zo goed anders” alle deuren tegelijk openlaat zodat je denkt te kunnen zien waar je bent’.

Bij Donne is echter het gedicht op zich een ‘well wrought urn’ bedoeld als monument met eeuwigheidswaarde¹¹, bij Vroman is het gedicht eerder een poging met de kadans van een bezweringsformule (vergelijk het gelijke begin

11 Cf. Cleanth Brooks, ‘The language of paradox’, a.w., p. 1-16.

[p. 16]

van de vijfde tot en met de achtste strofe), om de dood te overwinnen: pas de eenwording met de lezer overwint de dood en de angst daarvoor; dat Vroman zelf zijn poging relativeert met een echo op Voor wie dit leest¹²:

...
plat als dit papier
dun als dit schrijven
(strofe 3)

en:

want ik bedoel
dit alles maar
ik weet het niet
(strofe 8)

bestempelt dit gedicht tot een voor Vroman typerend gedicht, vol onzekerheid en angst, maar ook met de zekerheid van het geloof in de allesoverwinnende liefde.

De dichter, het gedicht en de lezer gaan uiteindelijk op in een unio mystica; de geur van hooi is dood, maar even mooi als en gelijkwaardig aan dorrend vel of groeiend gras. Bloei en verval, leven en dood zijn geen tegenstellingen, maar onlosmakelijk bij elkaar behorende aspekten van de menselijke eksistentie, verschijningsvormen van de motoriek van het bestaan, het voortdurend geboren worden en sterven, of, in vromaneske termen, het ‘zwellen’ en ‘bederven’.

Dat deze interpretatie in elk geval enige geldigheid heeft, blijkt uit een passage in de kladversie van dit gedicht:

Gras en rottend hooi
doodzijn en leven
zijn mij dus even
doodstil en mooi.

12 262 gedichten, p. 96.