Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 23]

Margaretha Ferguson
Kijken

Zo mogelijk nog sterker dan de gesprekken, de overwegingen, de emoties en de dramatische handeling zijn het de beelden die in de nieuwe roman van de in 1932 op Trinidad geboren schrijver V.S. Naipaul de lezer het gevoel geven, oog in oog te staan met een onontkoombare werkelijkheid. Het boek heet Guerillas en is gesitueerd op een eiland dat in onschuldiger tijden misschien een tropisch of een wild eiland zou zijn genoemd met primitieve bewoners en vaderlijk-ernstige blanken, maar waarop nu de hedendaagse Derde Wereld-problematiek met alle verwikkelingen van dien zich in volle kracht afspeelt. Leg je het naast het naar onderwerp enigszins vergelijkbare boek Afscheid van de koningin van Frans Martinus Arion, eveneens afkomstig uit de West, dan blijkt zonneklaar waardoor Guerillas zo'n grootse roman is, die ondanks tijdgebonden problematiek niet is blijven steken in tijdgebonden visie. Afscheid van de koningin is modieus in zijn progressieverig gemoraliseer, vol journalistieke clichees. Guerillas gaat, dwars door erg herkenbare maatschappelijke structuren, politieke en raciale spanningen, en personages waarbinnen deze structuren en spanningen heel duidelijk zichtbaar worden, heen naar ‘la condition humaine’, die bepaald niet gebonden is aan de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw.

De blanke hoofdfiguren die naar het eiland toekomen zijn niet meer de koloniale figuren van voor de laatste wereldoorlog. Roche, de blanke man, heeft destijds in Zuidafrika de kant gekozen van de zwarten en is daarvoor vervolgd, gemarteld en gevangengezet. Hij heeft daarover een boek geschreven dat hem in London bij de progressieve kringen beroemd, en bij de anderen nogal verdacht heeft gemaakt. Op het eiland vervult hij een dubbele rol: hij is, als publiciteits-agent, werkzaam bij een kapitalistisch bedrijf, tegelijk houdt hij zich bezig met het helpen organiseren en steunen van een idealistisch opgezette landbouweommune. Jane, de blanke vrouw, lijkt in zoverre niet meer koloniaal dat ze in gezelschappen wat dillettantisch-anti-raciale en progressieve uitlatingen doet horen, maar door het onhandige en oppervlakkige ervan kwetsen ze nog meer dan regelrecht racistische opmerkingen zouden hebben gedaan. De vroegere seksuele afkeer van de blanke vrouw van de zwarte man is bij Jane nu in het -eigenlijk evenzeer racistische tegendeel veranderd.

In het vliegtuig naar het eiland maakt Jane oppervlakkig kennis met een stel Amerikanen, wier absolute macht blijkt uit het feit dat bij aankomst hun paspoort en tickets niet gecontroleerd worden; ook Jane loodsen ze overal doorheen, zodat op haar papieren nergens staat aangetekend dat ze ueberhaupt is aangekomen. Tegen het eind van de roman wordt dan ook betekenisvol geconstateerd dat ze er niet is geweest, zij is de in haar blankzijn opgesloten vrouw gebleven. Het belangrijkste zwarte, althans gekleurde, want half-Chinese, personage in de roman is Jimmy Ahmed, iemand die ook in London zijn ware revolutionaire faam heeft verworven. Op het eiland treedt hij op als leider van de landbouwcommune. Zijn tweederangs-westerse cultuur wordt haarfijn in beeld gebracht door de tekening van zijn interieur: smakeloze meubels en synthetische stoffen, boekenplanken waarop in prachtband The Hundred Best Books of the World, etc.

Het ondahks hun vooruitstrevende bedoelingen onoplosbare isolement van Roche en Jane vindt zijn visuele symbolisering in het huis waarin zij verblijven - een huis op de heuvels, waar het koeler is, waar de naargeestige rommel van stad en industriegebied heeft plaatsgemaakt voor glooiende grasvlakten, om het huis is het leeg net zoals in het huis met zijn te vele kamers en zijn witformica keukenuitrusting.

Tegenover de genadeloze uitbeelding van de machteloos-progressieve blanken en de van zijn oorspronkelijke waardigheid beroofde, want in London ook als ‘playboy’ gedoodverfde kleurling - revolutionair, zet Naipaul bepaald geen zoetgekleurde portretten neer van de nobele wilde, het onschuldige slachtoffer. Ook de onderste lagen van de bevolking komen zeer overtuigend tot leven in enkele typen aan wie niets menselijks, ook niet in banaliteit en hebzucht, vreemd is. Ook hier weer is hun milieu, de straten en huizen waarin zij leven, de strandjes waarop zij 's zondags hun godsdienstoefeningen houden, zo doordringend, illusieloos en tegelijk zo suggestief beschreven

[p. 24]

dat je als lezer gewoon doodmoe wordt van de hitte en het lawaai en je, mèt Roche, vergaat van dorst maar het glas vruchtesap toch een eindje van je afhoudt als je ziet dat het niet schoon is. Naipaul is een meester in het bij de lezer oproepen van zintuiglijke gewaarwordingen.

De relaties tussen de diverse personages zijn niet verheugend. Contacten blijken niet levensvatbaar, de samenwerking loopt dood, ieder wordt teruggeworpen op zijn eigen eenzaamheid, dreiging van geweld blijft vlak onder de oppervlakte voelbaar, soms barst het even uit. Ook het geweld brengt trouwens geen echte oplossing.

Over Guerillas is door meerdere recensenten geschreven dat het een pessimistische roman is. Een tragische roman is het wel, maar pessimistisch zou ik het boek niet willen noemen. De schrijver heeft een visie die onze tijd vooruit is. Hij heeft de hedendaagse stromingen zoals die èn in blank èn in zwart tot uiting komen (bewust of onbewust), in zekere zin uitgehold. Zoals nu iedere dorpspastoor en iedere multinational-opperhoofd beseft dat het 19-eeuwse kolonialisme overleefd is, zo laat Naipaul ons zien dat de reactie op dat kolonialisme in de vorm waarin het nu nog als eigentijds en progressief wordt ervaren, zijn tijd ook bijna heeft gehad. Ook al geeft hij niet aan ‘hoe het dan moet’, en ook al heeft het misschien niet eens in zijn bedoeling gelegen, Naipaul heeft in deze roman beslist schoon schip gemaakt en ruimte geschapen voor nieuwe vormen van bewustzijn, zowel individueel als collectief.

Kijken, meekijken met de schrijver, het mee-beleven van wat de schrijver zintuigelijk ervaart - daartoe geeft het boek van Vladimir Nabokov, Geheugen, spreek, volop kans! Zijn herinneringen lopen over van fonkelende, veelkleurige, vaak haast demonisch schitterende beelden. Demonisch, omdat hij mensen en toestanden in het licht zet van een humor die enorme afstand schept - zodat je bijna altijd moet lachen, ook al is het beschrevene walgingwekkend, zielig of tragisch. En is het beschrevene ‘mooi’, poëtisch, vertederend of wat ook, dan weet de geniale Nabokov ook de snoezigste tafereeltjes wel weer zo te relativeren dat er geen sprake is van de minste zweem van sentimentaliteit. Je mag tegenwoordig niet meer zeggen, dat ‘kunst het maken van mooie dingen’ is, maar laat ik dat verbod dan maar eens overtreden. Nabokov maakt overal mooie dingen uit of het nu gaat om zijn Russische jeugd als rijk herenzoontje, omgeven door een stoet van bedienden, gouvernantes, huisleraren en familieleden, of om de Russische revolutie die aan dit bestaan voorgoed een einde maakte, of om de emigranten-tijd in Berlijn en Parijs. ‘Een typisch kenmerk van het emigrantenleven, en passend bij het nomadische en dramatische karakter, was de abnormale veelvuldigheid van deze literaire lezingen in particuliere huizen of gehuurde zaaltjes. De verschillende typen uitvoerder treden heel duidelijk naar voren in de poppenkast die zich afspeelt in mijn geest. Ik zie de verflenste actrice met ogen als kostbare stenen...de hopeloos tweederangs schrijver wiens stem voort-zwoegde door een mist van ritmisch proza...de jonge dichter in wie zijn afgunstige broederen zonder het te willen een verontrustende vonk van genialiteit zagen...de oude cher maître.... al deze nauwelijks tastbare lieden die in vreemde steden een dode beschaving nabootsten.....’

Je kunt ze niet op één lijn zetten, Naipaul en Nabokov, in de literaire wereld nemen ze wellicht tegengestelde posities in, maar als je ze toevallig vlak na elkaar leest kun je alleen maar erg blij zijn dat je in boeken van deze tijd geestelijk nog zoveel kanten opkunt, en dat je je innerlijk kunt vullen met zo'n overvloed aan zinrijke beelden.

V.S. Naipaul: GUERILLAS André Deutsch Lt. London 1975

Vladimir Nabokov: GEHEUGEN, SPREEK Athenaeum-Polak & van Gennep vertaling: M. en L. Coutinho.

V.S. Naipaul

TROLL TRILOGIE

K.H. Kuchenbacher, vertaald door Pieter Cramer

64 blz. 6,90 voor BZZULLETIN lezers

voor niet abonnees 6,90 + 1,30 verzendkosten

Verkrijgbaar bij BZZTOH

TROLL TRILOGIE

K.H. KUCHENBACHER

UIT HET TROLLS VERTAALD DOOR PIETER CRAMER