Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 17]

Herman Verhaar valt zich een buil
André Matthijsse

Hoewel hij een stadgenoot blijkt te zijn, ken ik Herman Verhaar niet. Dat vind ik jammer. Hij heeft een boek geschreven over Kafka, waarvan de titel mij bijzonder aansprak. De lectuur ervan werd echter een tegenvaller. Verhaar moet bij de voorbereiding weinig kritiek hebben gehad, denk ik dan; óf hij is vreselijk eigenzinnig. Ik hoop dat dit laatste het geval is.

Voor oorspronkelijke essayistiek is een fikse dosis eigenzinnigheid onontbeerlijk. En wanneer je je dan een buil aan Kafka valt, is dat geen schande. Al blijft het jammer, zeker in dit geval: een oorspronkelijk Nederlandse, kritische inleiding in de ‘Kafka-kunde’ is meer dan welkom. Maar dan alsjeblieft wel een goede.

‘Van de literatuur uit beschouwd is mijn lot hoogst eenvoudig(......)’ schrijft Kafka ergens. Schrijven uit onmacht is de ondertitel van Verhaars boek over Kafka. Dat klikt. En inderdaad, indien ik iets van Herman Verhaar te weten ben gekomen, is het dit: dat hij het juiste gevoel heeft voor literatuur, zeker ook voor een schrijver als Kafka; daarmee is hij als neerlandicus vele germanisten de baas.

Alleen: waar begin je, schrijvend over Kafka, hoe selecteer je, structureer je, waar eindig je? Wat zijn je uitgangspunten wanneer je je eigen boek een ‘kleine Kafka-kunde voor beginners’ noemt? En vooral: waar steun je teveel op anderen, op niet exact te controleren literatuur?

De germanisten in Nederland die Peter Rosei kennen en kunnen waarderen, zijn waarschijnlijk op weinig vingers te tellen. Herman Verhaar kent dit jonge Oostenrijkse talent en weet hem te waarderen; althans dat maak ik uit zijn zijdelingse opmerking op. Petje af voor een neerlandicus. Maar even hard blundert Verhaar waar het Anna Seghers betreft: schrijft hij zelf over Kafka's verhaal Een klein vrouwtje ‘dat dit ene verhaal zich aan de thematische eenheid van de bundel’ z.i. niet kan onttrekken (letterlijk geciteerd: de kans lijkt hem klein), voor Anna Seghers' verhaal Die Reisebegegnung schijnt deze (juiste) veronderstelling niet op te gaan (vgl. BZZLLETIN nr. 22).

Dat noem ik onnauwkeurigheid.

Herman Verhaar geeft ook andersoortige voorbeelden. Zoals deze advertentie:

Kickers
Schoenen van grote hoogte!
Model KAFKA, met een moderne
bescheiden plateau-zool
Een echte Kicker....
Voor de snelle mode-freaks!

Misschien best afschuwwekkend, maar dan worden we wel behoorlijk dogmatisch. En moet ik het deze Haagse essayist nu kwalijk nemen dat ik een zeker café aan de Parallelweg niet in zijn studie terug vind?

Dat noem ik willekeur.

Ik weet niet wat ik erger vind, de onnauwkeurigheid of de willekeur. Het eerste komt verreweg het minste voor - eerlijk gezegd bijna niet, zeker niet waar het Kafka zelf betreft -, het tweede valt temeer op.

‘Dear God, Are you real? Some people don't believe it. If you are you better do something quick’ citeert Verhaar Children's Letters to God boven één van de onder-hoofdstukken. Dat heeft weliswaar met god te maken, maar zo ken ik er ook nog wel een paar. Flaubert, Henk Jantzenius, Vilém Hejl, Louis Paul Boon, de apostel Paulus, Gabriel Laub, Constant, Walter Benjamin, Joseph Joubert - het is ongelooflijk wie je bij Verhaar allemaal niet tegenkomt; en deze namen betreffen dan nog alleen de motto's, uit de tekst zou een veelvoud te halen zijn.

En dan: ‘Hij was als student een geregeld bezoeker van de bijeenkomsten van de “Louvre-Zirkel”, een groep aanhangers van de toendertijd aan de Praagse universiteit invloedrijke filosoof en psycholoog Franz Brentano, van wiens ethiek - gebaseerd op de gedachte dat het leven zonder “wil tot het positieve” een absurditeit is, een “doel zonder doel” - hij zich ongetwijfeld het een en ander eigen maakte; volgens een recent onderzoek naar de samenhang van zijn werk en ideeën met de filosofie van Brentano, heeft ook diens “realistische kenleer” hem onmiskenbaar beïnvloed (overigens was Brentano de leermeester van Husserl en is Husserls filosofie op haar beurt van groot belang geweest voor de Duitse fenomenologische, ontologische literatuurwetenschap, en daarmee voor vele Kafka-studies, waaronder die van Emrich).“.......”Kafkakunde voor beginners’?? Is deze beginner geïnteresseerd in een opsomming van de volgorde van hoofdstuk-

[p. 18]

ken (bij de romans) volgens Uyttersprot of Neider, terwijl hij toch alleen maar die van Brod voorgeschoteld krijgt? En indien je niettemin zo begint: oude koeien noteert de insider dan ook voortdurend in de marge!

En voorts: is Verhaar in dit boek de ‘zeer kernachtig formulerende essayist’ zoals die door zijn uitgever in de omslagtekst wordt aangekondigd?: zegt Verhaar op zekere bladzijde: ‘Kafka's verhalen veronderstellen niets van een voorgeschiedenis’, een bladzijde verder schrijft hij: ‘De zin waarmee Amerika opent, luidt als volgt: ‘Toen de zestien jaar oude Karl Rossmann, die door zijn arme ouders naar Amerika was gestuurd, omdat een dienstmeisje hem verleid en een kind van hem gekregen had, op het al langzamer varende schip de haven van New York binnenkwam(...)’ Toegegeven, het is mager, maar veronderstelt deze openingszin werkelijk niets van een voorgeschiedenis? En wie zich her en der in de tekst verheugt dat Verhaar absolute meningen in de tang neemt vanwege de enge interpretatie, vindt elders evenzogoed opmerkingen in de trant van:

‘En dit is mijns inziens precies de laatste waarheid van zijn werk als totaliteit(....)’. Om het duidelijk te zeggen: ik kan Herman Verhaar onmogelijk een stellingname ontzeggen, maar wat is die waard wanneer hij eerst het stelling nemen inzake Kafka in twijfel trekt?

Zoals het geval is in Verhaars laatste hoofdstuk, dat de roman Het Slot behandelt.

Verhaar gaat eerst in op de inhoud van de roman, bespreekt vervolgens wat interpretaties, en komt dan tot de volgende slotsom: ‘De opgesomde interpretaties, of mogelijkheden tot interpretatie, die tot op grote hoogte slechts schijnbaar uiteenlopen, zijn niet onjuist’ (tevoren stelt Verhaar al: ‘Gelijk heeft niemand, ongelijk evenmin.....’). ‘ze zijn alleen te concreetom de geheime waarheid van de roman volledig recht te doen’.

Om vervolgens die waarheid wel recht te doen?: Verhaar werpt die terug naar Kafka, ‘en blijft een verbeeldingwaarmee hij de verantwoordelijkheid voor zijn falen in eigen hand namin plaats van haar over te dragen aan de wereld of aan goden of maatschappijstructuren, en die geen ruimte laat voor de illusie dat hij een nieuwe wereld of met andere goden of veranderde structuren zou slagen. Een somber schrijver, die zijnhoop noodgedwongen op zich zelf vestigt, omdat hij alleen zichzelf voor alles aansprakelijk selt.’

Einde boek. Een slotconclusie die alles behalve orgineel is (hoewel best juist), maar die in tegenspraak is met voorafgaande beweringen weigert Verhaar Kafka een pessimistisch schrijver te noemen (Kafka bevond zich in wankel evenwicht tussen hoop en wanhoop), nu dat wanhoop doorslaat, voert Verhaar de eufemistische term somber in.......

Bovendien: is iemand die klaarblijkelijk (en ook Verhaar onderstreept dat) een sociaal voelend mens is en die niettemin vestigt géén pessimist?, en indien je een pessimist bent, wil dat dan zeggen dat je geen humor kent, niet vriendelijk kunt lachen, geen gentleman kunt zijn?

Een somber schrijver, Jawel; iemand voor wie de eigen morele gevoelsbeleving centraal in zijn werk staat, ook best. Dat zijn niet eens oude koeien, willekeurigheden of onnauwkeurigheden, dat zijn open deuren.

Het is waar dat Verhaar in zijn boek veel materiaal heeft samengebracht, dat zijn boek informatief is. De presentatie hiervan is echter chaotisch; en over Verhaars interpretatieve inbreng wil ik nu maar liever zwijgen.