Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 18]

Jos Knipscheer
Ken Kesey

Als Amerika een kollektieve held kon dromen was het Ken Kesey.

Eigenlijk zou ik me er als kritikus niet aan mogen wagen', en ook gezien mijn, ondanks een al enige jaren voortdurende onverminderde hartstocht voor de Amerikaanse literatuur van na 1950, altijd nog gebrekkige kennis zou ik beter enige terughoudendheid kunnen betrachten. Ik heb het over de behoefte aan rangorde, de behoefte om één de beste te noemen: Ken Kesey. Het enige wat ik nu nog doen kan is proberen uit te leggen waarom ik dat vind. Elke aanleiding om dat te doen ben ik bereid aan te grijpen. Nu is de aanleiding de film One Flew over the Cuckoo's Nest van Milos Forman, met Jack Nicolson in de hoofdrol, die, als ik goed ben ingelicht, deze maand in Nederland in roulatie komt.

Bibliografie

One Flew over the Cuckoo's Nest (1962) is één van de slechts twee romans waaraan Kesey zijn faam te danken heeft. De andere is Sometimes a Great Notion (1964). Alleen de eerste is in het Nederlands verschenen, En eentje zag ze ze vliegen, in het najaar van 1974 bij Bert Bakker. Om de bibliografie meteen kompleet te maken: in 1973 verscheen Kesey's Garage Sale, een soort plakboek, met onder meer overdrukken uit Paul Krassner's tijdschrift The Realist en het door Krassner en Kesey geredigeerde Last Supplement of the Whole Earth Catalog. In The Naked i; Fictions for the 70s (1971) verscheen een drietal brieven van Kesey aan de auteur Larry McMurtry, onder de titel Letters from Mexico.

Uit Kesey's tijdschriftenpublicaties moeten genoemd worden de december 1974 in Rolling Stone verschenen serie reisverhalen uit Egypte, Inside the Throne of God, en het korte verhaal Tranny-Man in het eerste, door Kesey geredigeerde, nummer van Spit in the Ocean (1974). En nu we het toch over films hebben: ook Sometimes a Great Notion is indertijd verfilmd, met Paul Newman in de hoofdrol (waarom zond de TROS die film niet uit?), terwijl eind vorig jaar ook de originele Merry Pranksters-film in de Amerikaanse bioskopen kwam. Van One Flew over the Cuckoo's Nest, ten slotte, bestaat ook een theaterversie én een zogenaamde critical edition, waarin de integrale tekst van de roman vergezeld gaat van kritieken en essays over boek en schrijver.

Image-Systeem

Het is niet moeilijk om in de na-oorlogse Amerikaanse literatuur één groot Amerikaans Thema te ontdekken. Ik citeer Tony Tanner, auteur van City of Words; American Fiction 1950-1970: ‘.... de naar paranoia neigende angst van de Amerikaanse schrijvers voor alle konditionerende krachten (....) is duidelijk aanwijsbaar, niet alleen in het onderwerp van vele romans, maar ook in hun verteltrant. De eigenlijke verhalen staan bol van de verborgen verleiders, verborgen dimensies, komplotten, geheime organisaties, duivelse systemen, allerlei samenzweringen tegen de spontaniteit van het bewustzijn, zelfs kosmische overheersing. De mogelijke nachtmerrie van een totale kontrole door onzichtbare machten en organisaties is nooit ver weg in het eigentijdse Amerikaanse literaire proza.’

Die angst - in welke vorm of met wat voor symbolen ook beschreven is een angst voor imagesystemen, zoals die door politieke ideologieën en met name door de massamedia worden gedikteerd, ‘omdat elk image-systeem impliciet claimt dat het de werkelijkheid is, en niet een willekeurige vaak verderfelijke abstraktie van geselekteerde aspekten ervan.’

Kollektieve Held

In die zin is En eentje zag ze vliegen het prototype van een moderne Amerikaanse roman. Het verhaal speelt in een psychiatrische inrichting, waar de schijnbare rust verstoord wordt door de komst van een zekere Randle McMurphy, een vrijbuiter die genoeg heeft van het harde leven op een gevangenisboerderij en daarom psychische gestoordheid voorwendt. Hij wordt getroffen door de volstrekte onderworpenheid waarmee de patiënten gehoorzamen aan de regels van de tirannieke Big Nurse. McMurphy probeert, eerst met speelse plaagstootjes, de patiënten uit hun lethargie wakker te schudden en het gezag van Big Nurse op de proef te stellen. Het effekt van McMurphy's onbehouwen, eigenzinnige gedrag op de patiënten is verbluffend. De eerst zo levenloze zaal verandert in een rumoerige broeiplaats van verzet en Big Nurse lijdt de ene morele nederlaag na de andere. Maar uiteindelijk delft McMurphy het onderspit. Big Nurse vindt een ekskuus om het te laten lobotomiseren, een afschuwelijke ingreep die hem voorgoed onmondig maakt.

Niettemin heeft McMurphy iets op gang gebracht wat niet meer is te stoppen. Het gezag van Big Nurse is onherstelbaar ondermijnd en aan het slot van het boek doen enkele patiënten een geslaagde ontsnappingspoging uit de inrichting. Eén van hen is een reusachtige, schizofrene Indiaan, Chief Broom. Hij is de verteller, en een heel bijzondere: iedereen denkt dat hij doofstom is, maar hij ziet én hoort alles. Hij is de eigenlijke winnaar: op de laatste bladzijde van het boek is hij op weg naar het land van zijn voorvaderen.

Zo naverteld klinkt het allemaal erg simpel. Dat is het ook, en daaraan ontleent het boek voor een deel zijn typisch Amerikaanse karakter. Want ondanks de kunstmatige ingewikkeldheden van politikologische, sociologische en andere verhandelingen en zelfs krante-artikelen, zit de Amerikaanse samenleving puur simpel in elkaar, met puur simpele tegenstellingen, zwart-wit, met

[p. 19]

simpele ‘helden’ en simpele ‘schurken’. De Amerikanen van nu zijn - bij gebrek aan een grootsere kulturele traditie - grootgeworden met Captain Marvel, Captain Flash, Superman en anderen. Wie wat betekent in het Amerika van nu is daardoor bijna onvermijdelijk een strip- (film-, TV-) held of -schurk.

Randle McMurphy is een nieuwe ‘Amerikaanse held’, een romantische individualist die juist door zijn simpelheid zo moeilijk grijpbaar is voor het Systeem, dat, in de paranoïde visie van Chief Broom, door Kesey beschreven wordt als een angstaanjagende, mechanische Hogere Macht, die de mensen in én buiten de inrichting een kunstmatige werkelijkheid opdringt, zodat zij zich overal en altijd volkomen aangepast zullen gedragen. De ramen van de inrichting worden de schermen waarop het Systeem zijn desoriënterende ‘werkelijkheid’ projekteert.

McMurphy en Big Nurse zijn (en daarom is En eentje zag ze vliegen literatuur) géén kant-en-klare kliche's: ze zijn voortgekomen en gegroeid uit de fantasie van de patiënten. Als McMurphy uiteindelijk het onderspit delft zegt Chief Broom: ‘We konden hem niet tegenhouden, want wij waren degenen die hem ertoe dreven...’ - tot de rol van de heroische rebel. McMurphy is een kollektieve held, en als Amerika een kollektieve held kon dromen zou het iemand als de psychpaat McMurphy zijn.

De Grenzen van Het Boek

Het is niet toevallig dat City of Words besluit met een hoofdstuk over Ken Kesey. Het is evenmin toevallig dat The Naked i eindigt met de brieven van Ken Kesey. De reden daarvan is niet alléén dat Kesey's romans zo ongelooflijk karakteristiek zijn voor het Amerikaanse literaire proza van nu en. tot de allerbeste voortbrengselen daarvan behoren. De reden is ook dat Kesey's werk alle grenzen overschrijdt. Van alle in City of Words beschreven auteurs is hij (met Richard Brautigan) de enige die zich niet beperkt tot de grotestads-thema's, die de Amerikaanse literatuur van vooral de laatste jaren beheersen-zeker het deel daarvan dat in Nederland doordringt en vertaald wordt. Er bestaat in Amerika nog een ander soort literatuur, minder ‘kommercieel’ en op kleinere schaal bedreven: de Back Country-literatuur, die het vervolg mag heten op de Beat Generation, en die de wereldproblemen op heel wat minder paranoīde, zelfs optimistische wijze benadert. De kracht van Ken Kesey is dat hij zonder bezwaar tot beide richtingen gerekend kan worden. Even onbezwaarlijk kunnen zijn brieven en reportages inderdaad fictions genoemd worden.

Voor Ken Kesey bestaan zelfs de grenzen van het boek niet. Hij leeft zoals hij schrijft. En zo werd hij zelf een romanheld, in het boek van Tom Wolfe over Kesey en de Merry Pranksters, The Electric Kool-Aid Acid Test, ofwel, zoals het in het Nederlands heet, De trip. Een van de aktiviteiten van de groep was een trip dwars door Amerika in een vrolijk opgetuigde bus, waarbij alles en iedereen op film werd vastgelegd, een film waarin plaats was voor iedereen - ‘smerissen inkluis’ - voor heel Amerika.......

Een mooie droom. Als Amerika een kollektieve held kon dromen zou het Ken Kesey zijn.

Van Ken Kesey is in Nederland verkrijgbaar:

En ééntje zag ze vliegen

vertaling: Bert Koning

Bert Bakker 288 blz. 19,50

One flew over the Cuckoo's Nest

import: van Ditmar 272 blz. 7,-

Sometimes a great notion

import: van Ditmar 599 blz. 7,-