Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 10]

Herinneringen aan Nijhoff
Johan de Meester

Ik kwam hem eens tegen op straat in een tijd dat ik in Den Haag Iphigenië in Tauris van Goethe repeteerde; over de keuze van het stuk bleek hij gematigd enthousiast.

‘O, 't is natuurlijk een mooi stuk, zeker. Bovendien heeft Boutens het vertaald, zoals Goethe het had moeten schrijven. Maar waarom speel je niet liever Euripides in mijn vertaling?’

‘Te moeilijk, daar ben ik nog niet aan toe. Maar 't komt wel en dan kom ik naar je toe.’

‘Dat hoop ik dan maar voor jou. Je zult het verschil zien: Goethe is albast - Euripides is graniet.’

Wat Nijhoff over toneel zei, was altijd wel zo dat je het niet meer vergat. Ik kende hem trouwens al langer dan hij wist: in mijn schooltijd was hij al een legendarische figuur voor mij geweest. Er was altijd wel enig contact tussen het Haagse gymnasium en ons eigen Erasmianum en zo kregen wij zijn eerste gedichten al gauw te lezen, die ons de indruk gaven dat ze uitsluitend voor ons, voor onze generatie geschreven waren. En dan kwamen daar ook wonderlijke verhalen binnenwaaien over zijn bruiloft: zó van de schoolbanken met Netty meteen het stadhuis in en na afloop enorm feest in het grote huis bij de Witte Brug. Of het waar was wisten we niet - het was de legende die ons boeide. Een paar jaar later kwam hij trouwens ook weleens bij ons thuis in Rotterdam, maar ik heb nooit geweten of hij voor mijn vader kwam, als redacteur van de Gids, of voor mijn wat oudere zusters, die van zijn leeftijd waren.

Mijn eerste werkcontact met Nijhoff kwam al weer heel wat later, toen ik in Brussel het Vlaamse Volkstoneel regisseerde. We zaten daar natuurlijk te springen om zijn vertaling van de Histoire du Soldat te spelen, die als ik mij niet vergis zelfs op ons verzoek geschreven was, maar we had den nooit geld voor de orkestmuziek met die razend moeilijke vioolpartij. Daarom was ik erg blij met een brief van Abraham van der Vies, die het stuk in Amsterdam ging regisseren en die mij wilde hebben voor de Verteller. Dat waren weer Nijhoff-woorden die je niet gauw vergat: op de weg van Sas naar Sluis, een soldaat op weg naar huis. Ik dacht over die vertaling zo ongeveer wat Nijhoff van Boutens' Iphigenië vond: dat de Nederlandse Soldaat meer karakter had en dichter bij Strawinsky stond dan de oorspronkelijke Soldat van Ramaz. Later hebben wij, dank zij financiële hulp van de grote van Beuningen in Rotterdam, het stuk ook veel in Vlaanderen kunnen spelen, waar het volkomen op zijn plaats was en waar vooral ook de vertaling een direct inslaand succes was.

De merkwaardigste vertoning van de Soldaat, waar Nijhoff helaas niet bij heeft kunnen zijn, was een ‘command-performance’ in het beeldschone theatertje in het Paleis van Laken. Door de zorg van Teirlinck als Conseiller du Roi, werd daar voor het eerst in de geschiedenis van België iets gespeeld in de Nederlandse taal, voor een geselecteerd publiek van de allerfelste Flaminganten en de meest verwoede Wallonisten, door Teirlinck zorgvuldig en met malicieus plezier om - en - om geplaatst. Wat er om - en - bij die vertoning allemaal gebeurd is, zowel tijdens een licht-repetitie vooraf, waarbij Koning Albert en Koningin Elisabeth heel geïnteresseerd een handje kwamen helpen, als na afloop van de vertoning bij een bijzonder levendige receptie, dat hoop ik nog eens op te schrijven voordat ik het vergeet, maar ik zal het nu overslaan omdat Nijhoff er helaas niet bij was.

Trouwens, dat ik niet lang daarna uit het gastvrije Vlaanderen toch weer naar Holland ben teruggekomen, stond ten dele ook weer in verband met Nijhoff, wiens grandioze Tempest-vertaling al jaren lang ongespeeld was gebleven en die voor ons kleine Brusselse gezelschap te zwaar was. De latere Haagse vertoning van die typische Nijhoff-tekst, met Richard Flink als Prospero, Paul Steenbergen als Ferdinand, Dolf Engers als Caliban en Caro van Eyck als een exotische en heel muzikale Ariël, hoort nog altijd tot mijn liefste toneelherinneringen. Ik heb nooit begrepen waarom de muziek die Pijper voor die gelegenheid geschreven heeft, met die verrukkelijke Ariëlsongs, waarin Nijhoff en Pijper elkaar zo gemakkelijk vonden, waarom die muziek door latere regisseurs zo zelden gebruikt is.

Een andere Nijhoff-herinnering uit die Haagse tijd was strikt on-litterair, maar voor mij ze-

[p. 11]

ker niet minder onvergetelijk.

Jaren geleden zaten in een van de eerste klassen van het Gemeentelijk Gymnasium te 's-Gravenhage eenige leerlingen, die later bekende Nederlanders zouden worden. Een van hun leeraren was Dr. Aeg. Timmermans, de bekende classicus en publicist over de Tachtiger beweging, dien men op de tweede rij geheel rechts ontwaart. De jongen op de bovenste tij (tweede van links) werd de tegenwoordige minister van Buitenlandsche Zaken Van Kleffens, de leerling rechts van hem is thans Prof. Dr J. van Lookeren Campagne, hoogleeraar in de kindergeneeskunde te Groningen. In de middelste rij (vierde en vijfde van links) twee jongens, die later de dichters M. Nijhoff en Victor van Vriesland zouden worden

Pom en Netty hadden van het Italiaanse strand een reisgenootje meegebracht. Het was een meisje maar je moest wel goed kijken om daar zeker van te zijn. Wat mij vooral interesseerde, was wat het reisgenootje op haar beurt weer van haar strand had meegebracht: een super ping-pong-spel, waarvoor niets nodig was dan een stel zware tamboerijnen, lighte, vrij harde balletjes en...... minstens 80 m² eenzaam, hard strand, wat toen nog gemakkelijk te vinden was aan de Wassenaarse slag. Als ik nu met dankbaarheid terugdenk aan de dichter, met wie ik soms zo interessant heb mogen samenwerken, dan herinner ik mij hem toch ook graag in zijn zwembroek.

Een keer dat die samenwerking eens wat minder vlot ging, was bij de opvoering van het Leidse Studenten-Lustrum-spel ‘de Vliegende Hollander’. Vanaf dat ik voor het eerst in Holland zo'n massaal studenten-spel geregisseerd had, ik bedoel het Delftse ‘Toren-spel’ uit 1923, had ik altijd beweerd dat zo iets vooral ‘actie’ moest zijn en geen litteratuur. Maar dit keer zei Nijhoff: ‘Jij houdt je mond. Je regisseert dat precies zoals ik het schrijf of anders hoepel je maar op.’

Het zijn inderdaad prachtige verzen geworden, die ik later in de Verzamelde Werken graag herlezen heb, maar als ‘spel’ was het een, overigens wel amusante, mislukking.

Gelukkig volgde toen al vrij spoedig de Iphigeneia, de echte dit keer, de ‘granieten’ tekst van Euripides in Nijhoffs monumentale vertaling. Ik woonde toen, meen ik, al naast Circus Carré en kon eindelijk een lang-gekoesterde illuzie verwezenlijken: een Griekse tragedie realiseren binnen de heilige ruimte van de Dionyzische cirkel - de acteurs tot priesters verheven door hun gewijde maskers, rondom omgeven door de anonyme eenheid van het gemaskerde koor. De montering was door Nijhoff als 't ware voorbeschreven in die éne beroemde regel: Blauw stroomt zee in blauwe zee.

Voor het koor hadden wij toen een oplossing gevonden die mij ook nu nog aanvaardbaar lijkt: 2 byzonder goede actrices brachten, geheel solistisch, zowel de gevoelswaarde als de letterlijke betekenis van het koor en tegenkoor sterk naar voren, terwijl een niet zichtbaar vocaliserend dames-zangkoor aan deze verstaanbare tekst toch de dimensie gaf van een gezamelijke klaagzang. Een bewegingskoor van 15 danseressen, die hun rhythme vonden in een onzichtbaar orkestje van blazers en slagwerkers, gaf aan het hele spel de beweeglijke bewogenheid van een dans-drama. Henk Badings had dit alles gecomponeerd met veel liefde voor Nijhoffs tekst, terwijl dirigent Felix de Nobel, met een deel van zijn kamer-koor, voor een perfecte uitvoering zorgde.

[p. 12]

 

O vogel Alcyon, gij

 

die, scherend klippen voorbij,

 

een klaaglied zingt over zee,

 

waar wie goed luistert het wee

 

in hoort om voorbij geluk, -

 

gelijk gij klaagt, klaag ook ik,

 

ik, vogel vleugelenloos,

 

missend Griekenland altoos

 

met zijn markt- en feestgedruis......

Wat de lezer zo bewondert in Nijhoffs poëzie, maakte hem voor het toneel onvervangbaar: de meest verheven gedachten, de moeilijkste fragmenten van Shakespeare of Euripides werden in zijn vertalingen eenvoudige en vanzelfsprekende waarheden.

Kort daarna kwam de periode waarin Engelse toneelschrijvers hun stukken in verzen begonnen te schrijven en in die tijd heb ik met veel plezier Nijhoffs uitstekende vertaling van Eliots Cocktail-party geregisseerd. We hebben het toen wel eens gehad over de curieuze uitwisseling van oude en moderne Nederlandse en Engelse versvormen die toen plaats vond. Eliot had zich voor zijn heel vrije, moderne, cocktail-poëzie laten inspireren door de 5-heffingen verzen van het oude Everyman, dat een getrouwe vertaling was van ons Elckerlyc, dat op zijn beurt weer een oude liefde van Nijhoff was, waaraan hij bij het schrijven van zijn Haagse cocktail-verzen meer dan eens gedacht heeft.

Tot mijn prettigste, maar helaas ook laatste herinneringen aan Nijhoff horen de kopjes koffie die ik wel eens van hem kreeg in zijn kleine tuin met de meter-dikke muren achter het klooster waar hij lang gewoond heeft, vlak bij het oude kantoor van zijn vaders uitgeverij.