Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 43]

Clara Eggink
Emily Dickinson

1830-1886

Ik ben het met W.H. Auden eens dat je Amerikaanse verzen - ik bedoel hier die van de V.S. - niet gauw voor Engelse zal houden. Dat zit hem niet in de eerste plaats in het taalgebruik of in de klank van de uitspraak, hoewel beide natuurlijk hun invloed hebben. Deze niet-verwisselbaarheid geldt vooral voor het werk van de dichters na de tijd van Walt Whitman en Emily Dickinson. Er is dikwijls gezegd dat de Amerikaanse poëzie geen traditie heeft, maar gewoonlijk zegt men dat dan in pejoratieve zin. De opmerking op zichzelf is juist; de bedoeling totaal niet.

Gewoonlijk zegt men dat de renaissance van de Amerikaanse poëzie begint met Whitman en Poe. Bij de laatste heb ik persoonlijk de neiging wat te weifelen omdat ik in zijn verzen toch teveel sporen van de Engelse traditie vind. Dat hij genoemd wordt als een van de voorgangers van de moderne Amerikaanse poëzie vindt m.i. zijn oorzaak in de gericocheteerde bewondering die uit Frankrijk en Engeland kwam. Whitman is ontegenzeggelijk een openbreker geweest, een grondlegger van de authentieke Amerikaanse poëzie. Om dit feit mogen wij Nederlanders ons een beetje op de borst kloppen; Whitman had een moeder van Nederlandse afkomst en haar dood heeft hij ‘The supreme sorrow of my life’ genoemd. Behalve natuurlijk zijn vrije versvorm en zijn taalgebruik (de taal van de mensen op straat kwam voor het eerst in de poëzie) bracht ook wat hij te zeggen had de grote verandering. Hij confronteerde het toch nog zeer puriteinse Amerika met lichamelijkheid, met sex, met de dood als biologisch fenomeen. Om niet te vergeten met zijn geboeidheid met zijn land Amerika, de ongerepte natuur, zijn eindeloosheid zonder geschiedenis; een land waarin de mens om zo te zeggen geen milieu had maar voort kon trekken. Leven en dichten was daar toen nog een experiment in de meest letterlijke zin van het woord.

Nu leefde er in diezelfde tijd een dichteres die Emily Dickinson heette. Zij was geboren in 1830 en dus elf jaar jonger dan Whitman en het is wel vast komen te staan dat zij van elkaar niets af wisten. Natuurlijk niet. Niemand wist af van het bestaan van de dichteres Emily Dickinson. Haar vrienden kenden haar voornamelijk via haar brieven en dat waren er niet veel. Dievrienden niet en die brieven eigenlijk ook niet. Van haar lectuur is ook weinig bekend, zij kende de bijbel, Keats, Emerson en zij moet de eerste werken van de zusters Brontë gelezen hebben, want zij heeft een vers geschreven op Currer Bell, het pseudoniem van Charlotte. Haar verzen heeft ze nooit gepubliceerd. Wel sloot ze er bij wijze van aardigheidje weleens een paar bij haar brieven in. Ze had haar werk ook bij haar dood vernietigd willen hebben, maar haar zuster is zo wijs geweest dat niet te doen. Zij is gestorven in 1886 en in 1890 verscheen haar eerste bundel. Hoewel deze verzen door hen die er verstand van hadden, onmiddellijk herkend werden als werk van een ongekende oorspronkelijkheid, heeft het toch tot een eind in de twintigste eeuw geduurd voor Emily's grootheid algemeen erkend werd. En in Nederland is het zo dat men daar nog niet achter is, ondanks het feit dat Simon Vestdijk niet alleen een klein deel van haar werk vertaald heeft maar bovendien in zijn essaybundel ‘Lier en Lancet’ (Nijgh en Van Ditmar 1939) een zestig bladzijden lang opstel aan haar werk gewijd heeft. Zo heeft een zekere Luc Wenseleers in zijn bloemlezing van Amerikaanse poëzie getiteld ‘Adam, Eva en de Stad’ (Bakker/Daamen 1966) haar zelfs niet genoemd in zijn inleiding terwijl hij tamelijk wat regels gebruikt om over Whitman te praten. Werk van een vrouw kan niet veel zijn zal hij gedacht hebben of mogelijk aangenomen hebben dat deze nog altijd moderne dichteres niet tot zijn twintigste eeuw behoort omdat ze toevallig wat eerder geboren was. De bloemlezer van ‘The Oxford Book of American Verse’ (1950) F.O. Matthiessen, heeft wel aandacht aan haar besteed. Hij heeft achtenveertig verzen van haar opgenomen.

Emily Dickinsons leven is even arm aan evenementen geweest als haar werk rijk is aan innerlijke ervaring. Zij is zesenvijftig jaar oud geworden en heeft, op een paar korte perioden na, in haar ouderlijk huis in Amherst Mass.

[p. 44]

gewoond en geleefd. Zij kwam uit een familie van puriteinen. Na een korte liefde voor een getrouwde man keerde zij naar haar oude Amherst terug en heeft verder een volkomen eenzelvig leven geleid. Zoals reeds gezegd, correspondeerde zij met enige vrienden en deze brieven zijn in 1951 uitgegeven bij Gollancz in Londen. Zij heeft ongeveer 1500 verzen geschreven, meestal zeer korte.

Wat er in die stille jaren in deze vrouw omgegaan moet zijn staat in deze poëzie en het is duidelijk dat het een turbulent innerlijk bestaan geweest moet zijn. Geen terrein van de menselijke denkwereld en gevoelswereld heeft haar onberoerd gelaten. Geloof, mystiek, liefde, verdriet, dood, de natuur in al zijn vormen van mug tot berg, alles was voer voor haar hoogst oorspronkelijke reacties die zij genoteerd heeft in zulk een fenomenaal rake, korte vorm dat de meeste van haar verzen nog steeds aandoen als vuurpijlen die de geestelijke omgeving in gloed zetten. De plastiek van haar regels is hoekig als van een moderne sculpture.

Deze verzen zijn zo intens geladen en geconcentreerd dat je je onwillekeurig weleens af gaat vragen wat een conventioneler dichter wel allemaal overhoop gehaald zou hebben om hetzelfde uit te drukken. En een van de opvallendste kanten van haar dichterlijk wezen is dan nog dat zij zowel diepzinnig als ironisch en luchtig kan zijn; gewoonlijk alledrie tegelijk. Als je haar kleine verzen leest weet je eigenlijk nooit waar je toe gedwongen wordt, tot diep nadenken of tot intens vermaakt zijn.

Een turbulent innerlijk leven - vurig als ze bewondert, diepzinnig als ze nadenkt, verdrietig, teder, geestig, sceptisch, vrijmoedig en in alles evenwichtig. Kortom, een mens zoals er geen tweede geweest is en begaafd met een ongelooflijk groot talent.

Als gemakkelijk te volgen illustratie voor dit alles, zal ik laten horen hoe Emily Dickinson over het geloof dacht en daarbij moet men dan bedenken dat dit in de helft van de vorige eeuw geformuleerd is. Van de twee korte verzen die ik hiervoor gebruiken zal, heeft Vestdijk het eerste vertaald.

I. Prayer is the little implement

through which men reach

Where presence is denied them.

They fling their speech

By means of it in God's ear;

If then He hear,

This sums the apparatus

Comprised in prayer.

Gebed is 't apparaatje

Waardoor de mensch bereikt

Waar hem aanwezigheid

Geweigerd wordt.

Zij blazen hun zacht praatje

Zoo in de oren van den Heer.

Als hij 't verhoort

Legt men het apparaat weer neer.

In het tweede, hier volgende, vers is zij tot de conclusie gekomen dat zij ondanks haar scepsis toch nog gelooft in God, maar daar geen verklaring voor weet.

II. I never saw a moor,

I never saw the sea;

Yet know I how the heather looks,

And what a wave must be.

I never spoke with God,

Nor visited in heaven;

Yet certain am I of the spot

As if the chart were given.

‘I never saw the sea - en ditzelfde mens heeft de hele wereld in haar vers gehaald en waarmee? Met haar naaste omgeving en haar fenomenale verbeelding. Dat drukt zij uit in het volgende kleine vers, eveneens door Vestdijk vertaald en een van haar bekendste.

To make a prairie it takes a clover and one bee, And revery.
The revery alone will do
If bees are few.

Vestdijks vertaling:
Voor het maken van een weide
Heeft men klaver nodig en bijen,
Eén klaverplantje en één bij - En dromerij.
Of dromerij alleen,
Wanneer er weinig bijen op de been zijn
zijn.

Hoewel Vestdijk met zijn vertalingen de eerste stoot heeft gegeven tot het bekend worden van deze dichteres in Nederland, ben ik toch niet helemaal gelukkig met deze vertalingen. Bij de bovenstaande b.v. treft mij de beperking die het geheel gekregen heeft door het woord ‘prairie’ te vervangen door ‘weide’. Wij hebben wel geen woord voor ‘prairie’ zomin als voor pampa of poesta; drie woorden die een onafzienbare ruimte suggereren. Dat laatste nu doet het woord ‘weide’ bepaald niet. Daar komt nog bij dat de dichteres ‘meadow’ zou hebben gebruikt als ze ‘weide’ bedoeld had. Vestdijk had ‘prairie’ rustig kunnen laten staan.

Ik zou aan het citeren kunnen blijven, maar ik doe het niet. Nog één klein vers waarin ze op onnavolgbare wijze zowel haar afkeer van grootdoenerij als haar zelfspot uitdrukt.

I'm nobody! Who are you?
Are you nobody, too?
Then there's a pair of us - don't tell!
They'd banish us, you know.

How dreary to be somebody!
How public, like a frog
To tell your name the livelong day
To an admiring bog!-

Het moet een verrukkelijk mens geweest zijn, deze Emily en ze schreef verzen alsof nog nooit iemand eerder een vers geschreven had en dat is nu precies het soort van oorspronkelijkheid dat zij op de Amerikaanse dichters na haar overgedragen heeft Op de beste tenminste. ‘The little tippler leaning against the sun’, die voor haar raam ‘just a sea with a stem’ had staan en die de dood ‘that postponeless creature’ noemde; ze moet een elf geweest zijn met het hart van een vrouw en de geest van een filosoof.