Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 19]

Jaap Harten
Jan G. Elburg: ik hoop dat ik stoor

In het begin van de jaren zestig ontmoette ik de Vijftiger Jan G. Elburg voor het eerst en leerde hem kennen als een loyale en royale collega, bepaald niet verstrikt in of door de poëzie: zijn veelzijdigheid behoedde hem daar wel voor. Zijn houding tegenover de literatuur was en is heel nuchter, zijn houding tegenover publiciteitsmedia is zelfs uitgesproken schuchter. Met moeite kon ik Jan Elburg overhalen tot het hier volgende interview, dat in maart 1965 werd gepubliceerd in Het Parool, maar m.i. zo weinig tijdgebonden is en zoveel essentiële uitspraken van Elburg bevat, dat ik het verantwoord vind het aan de vergetelheid, waaraan de meeste kranteartikelen ten prooi vallen te ontrukken, en het in dit nummer van BZZLLETIN een steviger behuizing te geven. De foto van tien jaar geleden is niet vergeeld, zomin als de sterke en uitermate persoonlijke gedichten van Jan Elburg.

In de lichte flat van Jan Elburg in Amsterdam-Slotervaart hangen aan de muren door hemzelf gemaakte assemblages van verf en plastic-afval, die evenals de door hemzelf getimmerde meubels aantonen dat hij niet alleen op het terrein van de poëzie een goed vakman is. Elburg houdt van het artisan-type van de kunstenaar. Hij dicht, schildert en geeft les aan het Amsterdamse Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs in een vak dat materiaal-compositie heet. Het materiaal brengt hem soms op ideeën die hij zich voorheen nog niet bewust was.

‘Het is en blijft middel, maar ik vind wel dat je er respectvol mee om moet gaan. En wat de taal betreft: wat moedwillig in mijn woordgebruik kan lijken is een functioneel hanteren van mijn materiaal. Op mijn manier dan altijd.’ - Ik praat met Elburg over zijn jeugd, waarover hij, in tegenstelling tot andere Vijftigers als Campert en Kouwenaar weinig heeft geschreven. Ik vraag hem of hij in die periode al even woordbewust was als nu.

‘Minder dan nu natuurlijk, minder bewust selectief. Toen ik tien, elf jaar was maakte ik deel uit van een geheim genootschap De Zwarte Dolk: wij maakten altaren, psalmen en liederen op onze goden (dat waren poppen uit Piratensigaretten-doosjes geknipt en op hout geplakt, pop-goden dus eigenlijk). De namen van deze goden haalden we uit geschiedenis- en mythologieboeken, de Latijnse namen spraken we natuurlijk verkeerd uit. Eén van de eerste psalmen die ik maakte begon zo: “Hoe groot o Diagórus/is uwe kracht en macht./ Gij blijft ons altijd leiden./ in donkere levensnacht.” Deze liederen vormden de Heilige Boeken, die bestonden uit papieren met zegels. Vaak begroef ik in mijn eentje enkele van deze documenten, in een koperen horlogeétui verpakt bv., om dan later mijn vrienden te verrassen met de vondst van een authentieke opgraving. Bij Diagórus ligt dus het startpunt van mijn poëzie. Wat poëzie was leerde ik een jaar of zes later van mijn Engelse leraar. Hij las ons Edgar Allan Poe voor; ik was natuurlijk diep onder de indruk, heb de tekst meteen opgescharreld en bij de gitaar zitten zingen. Ik maakte deel uit van een schoolkwartet dat qua stijl geïnspireerd was op de Mills Brothers. We brachten de hits van de dag vierstemmig, maar maakten soms combinaties door de teksten van twee liedjes door elkaar te zingen. Deze techniek vind je in mijn later werk terug; het heeft me altijd geboeid te proberen twee teksten door elkaar te laten spelen, als voorbeeld kan ik je wijzen op mijn gedicht Hoogst hinderlijk (Drietand, blz. 157) waar de “gewone” tekst steeds wordt onderbroken door een cursief gedrukte. Later heb ik gemerkt dat dit systeem ook voorkomt in de troubadoursmuziek.’

‘Wanneer ben je voor jouw gevoel creatief geworden met de poëzie?’

‘Toen ik achttien was, met Serenade voor Lena, een bundel die aan een verliefdheid is te danken. In de titel herken je nog dat zangerige. Ik heb het vak geleerd door bestudering van merkwaardige Engelse handboeken op het gebied van de poëtiek; ik kan nog steeds rondelen, sonnetten, vilanelles en triolets op bestelling leveren.’

‘Wat is voor jou de verbindende factor tussen toen en nu?’

‘Het vakmanschap, dat ik graag wegmoffel. Ik laat een gedicht niet los voor ik alle mogelijkheden uitgebruikt heb. De tweede duw, na Poe, kreeg ik door een bezoek in 1937 aan een tentoonstelling van surrealistisch werk bij Galerie Robert op de Keizersgracht. Ik ben pas in de oorlog gaan reageren op dit werk, maar vrijwel

[p. 20]

uitsluitend op de picturale kant ervan: het surrealisme heeft mij toen via Magritte, Man Ray en Max Ernst beinvloed, en niet via Eluard.’

V • L • N • R • BERT SCHIERBEEK. • GERRIT KOUWENAAR • JAN ELBURG EN LUCEBERT

‘Wie van de Nederlandse dichters kon je in die tijd waarderen?’

‘Van de oudere figuren: Gorter en Leopold, die ik beiden bewonder om hun ongelooflijke vakmanschap, maar ook om de koelte in hun poëzie. Met Bloem bv., die ook over een groot vakmanschap beschikt, heb ik nooit enige affiniteit gevoeld. Wel met Nijhoff. De regel uit Awater: Er staat geschreven: scheren en haarsnijden, vond ik grandioos. En dan Herman van den Bergh. De Spiegel en De Boog waren voor mij grote bundels. Ook Gezelle en Van Ostaijen vond ik fijn. Maar ik wou zelf wat anders.’

‘Hoe zie je nu de drie bundels die je hebt verzameld in Drietand?’

‘Veel gedichten daaruit hebben iets naïefs, iets argeloos, waarvan ik nu zeg: ik wou dat ik zoiets nú nog kon. Die vriendelijkheid, bekoorlijkheid. Ik uit me nu anders. Er is een merkwaardig conflict in mijn poëzie gaande: ik probeer ergens leegte te maken. Die leegte heb ik nodig, al weet ik nog nauwelijks waarom. Mijn poëzie is altijd heel sterk van het beeld afhankelijk geweest. Nu moet ik de beelden opzij schuiven, of bijeendrijven tot een beeldengroep, om daarvoor en daarna leegte te maken in mijn gedichten, die je, als je wilt, geschifte verzen zou kunnen noemen. Ik ben hier mee bezig geweest in Streep door de rekening, dat gedeeltelijk in het achtste nummer van Randstad is gepubliceerd. Dit lange gedicht kan je zien als een samenvatting van alles wat ik van poëzieschrijven weet, wat ik kan, inclusief mijn eigen fouten.’

‘Hoe zie je je ontwikkeling in verhouding tot die van Kouwenaar?’

‘Gerrit, wiens werk ik zéér bewonder, probeert iets anders. Hij wil afkoelen, ik wil verwarmen. Het is allebei een kwestie van taktiek. Natuurlijk gaat het bij mij ook om ‘een gedicht als een ding’, maar liever nog ‘als een levend organisme’. En daar berust dan dat zg. expressionisme van mij waarschijnlijk op. Ik probeer het gedicht bij wijze van spreken mijn eigen adem en mijn lijfswarmte mee te geven. Beter ‘kilte dan kunstmatige warmte’ (Kouwenaar) is net als alle ‘manieren van spreken’ aardig gevonden. Maar woorden zijn koud noch warm. Ik probeer door een grotere beweeglijkheid, een sneller heen en weer laten springen van suggesties en taalbeweging, het gedicht een grote inwendige actie te geven. Zoiets als de moleculen in een stof die verwarmd wordt. Misschien wordt een gedicht van mij daardoor voor sommigen te heet om aan te pakken. Overigens: het is typisch dat zowel Kouwenaar als ik, onafhankelijk van elkaar, hij in een gedicht in Schrijfkrant en ik in mijn gedicht in Randstad, achtereenvolgens zeggen: ‘Het bedachte penseel knapt’ en ‘op het paneel smelten de penselen’. Ook hier een kwestie van vorstkou en verwarming die toch eenzelfde resultaat heeft. Je zou wel kunnen zeggen, dat we allebei de spelregels wat moeilijker hebben gemaakt dan de meeste andere dichters.

Om je nog een vergelijking te geven: ik wil niet de dingen bij hun (bestaande) naam noemen, maar: het karakter van de dingen in taal wáár maken, en ook: buiten de taal onbestaanbare dingen waar maken. Alleen: het ‘Ding an sich’ betekent niets

[p. 21]

voor mij. Ik probeer er een ‘Ding für mich, für uns’ van te maken. Want het mag dan waar zijn dat het ding onafhankelijk van ons bestaat, wij bestaan niet onafhankelijk van het ding. Al onze ideeën worden geconditioneerd door de materie. Bovendien leeft het Ik met zijn ideeën in ieder ding. Een bewuste dichter is geen primitieve animist: hij weet dat hij bestaat in de mikrokosmos waaruit elk ding is opgebouwd. Dit geeft zo ongeveer mijn gevoelswereld weer. Geen tot in de puntjes doorgedachte theorie. Eerder een ‘gevoelsplatform’, een soort Archimedisch punt om aan de zg. objectieve wereld te wrikken. Ik heb de indruk dat Kouwenaar de ‘Umwelt’ beschouwt als iets dat met warmte op hem afkomt, hij moet de ervaringen/mensen/dingen eerst afkoelen om ze op de juiste waarde te kunnen schatten. Ik heb altijd de wereld om mij heen als nogal koud ervaren. Die probeer ik met mijzelf, mijn eigen poëzie warm te maken. Mijn poëzie heeft soms een teveel omdat ik méér wil geven. Mijn nadruk zou ik op het levende organisme willen leggen: Gerrit noemt als ideaal: ‘de machine die de namen vernietigt’. We hebben allebei zeer ten dele gelijk.’

‘Kan je iets vertellen over wat naar jouw opvatting het doel van het dichten is?’

‘Doel van het dichten is het maken èn meedelen. Een evenwicht tussen die twee functies is ondenkbaar, een scheiding tussen die twee echter ook. Je kan de dichter ook zien als goudzoeker, die stenen stukslaat om er goud uit te krijgen. Meestal heb ik er een goede neus voor en zit er het goud in dat ik me heb voorgesteld. Zoniet, dan ligt daar alleen een kapotte steen, die ik (als waarschuwing) niet uit mijn gedicht weglaat. De onredelijkheid van: hier zat het niet in, maar het had er in mòeten zitten. En dan: ik heb in Streep door de rekening een regel geschreven, die je als motto voor mijn hele werk kan zien: ‘ik hoop dat ik stoor’. Een goed gedicht, schilderij, beeldhouwwerk, moet de lezer of beschouwer storen: het moet iets in hem in beweging brengen in tegengestelde richting en in een ander ritme dan hij gewend is. Ik wil een gedicht alle kansen meegeven om dat bij de ander teweeg te brengen, het moet soms hard behandeld worden om op de juiste manier te werken. Ik zou het zo kunnen formuleren: een gedicht moet, als een pasgeboren kind, een paar klappen voor zijn kont krijgen om het te laten ademen.

[p. 22]

JAN ELBURG EN LOTTE RUTING (1954) ▲ FOTO GINY OEDERERK