Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 36]

Adriaan van der Veen:
Praten over onze schrijvers met studenten in San Francisco

Californië, de voor cultuur en onderwijs zich het snelst ontwikkelende Amerikaanse staat, biedt vele mogelijkheden om in en buiten de universiteiten aandacht te wekken voor de Nederlandse taal en letterkunde. Er zijn daarvoor verschillende redenen. In het algemeen geldt dat in Californië een educatieve explosie heeft plaatsgevonden. De nieuwsgierigheid naar ver verwijderde landen is groot. In dit jettijdperk is Nederland trouwens niet meer zo ver weg. Voor Californiers is Nederland een begrip geworden. ‘You don't have to identify Holland anymore’, zei prof. Manfred Wolf me onlangs. Hij is een van de vooraanstaande ijveraars voor de Nederlandse literatuur aan de Westkust, hoogleraar aan San Francisco State University in San Fransisco.

Van Manfred Wolf is onlangs zijn derde bundel vertaalde poëzie uit het Nederlands verschenen, The Shape of Houses: Women's Voices from Holland and Flanders. Hij werkt samen met James Leigh en Ria Loohuizen (een Nederlandse), die de Twin Peaks Press hebben opgericht, Poetry in Translation. Dit voorjaar verschijnt van Rutger Kopland, An empty place to stay, een selectie uit zijn eerste vier boeken aangevuld met zijn laatste bundel, door Ria Loohuizen samengesteld en vertaald. Goed werk doet ook prof. dr. Johan P. Snapper, Princess Beatrix Professor of Dutch Language and Literature aan de University of California, Berkeley. In Los Angeles doceert dr. Robert S. Kirsner (een Amerikaan die zoals Wolf vloeiend Nederlands spreekt) onze taal en letteren aan de grootste universiteit daar, UCLA.

Hoe reageren de Amerikaanse studenten op onze literatuur? Ik heb er een jaar ervaring mee opgedaan toen ik aan San Francisco State University Literature of the Lowlands doceerde. Ik kreeg te maken met een behoorlijk aantal studenten, ruim dertig, die zich zoals vanzelf spreekt grondiger met onze schrijvers bezig hielden dan mogelijk is wanneer vertaald Nederlands werk, meestal kort, in Amerikaanse dag-of weekbladen wordt besproken. Ik kreeg op den duur de beschikking over vele uitspraken in verband met onze letteren van studenten die waren te beschouwen als representatief voor de gemiddelde jonge Amerikaan, graduate students met een degelijke vooropleiding. Hun belangstelling bleek overweldigend, hun waardering bepaald niet gering.

Een citaat: ‘Als boeken uit Nederland iemand uit een andere cultuur ertoe kunnen brengen na te denken over zijn eigen bestaan, dan is die literatuur zeker van belang voor de hele wereld, onafhankelijk van de grootte van het land.’ En om het besluit van deze ‘lofrede’ even onvertaald te laten: ‘No longer will I view your country in terms of windmills and tulips, so terribly cute.’

Bij het Amerikaanse universitaire onderwijs bestaat het doceren gelukkig voor een flink deel uit het leiden van een discussie. Een inleiding tot een boek of een onderwerp vergt enkele uren, maar daarna volgt in verdere colleges een gesprek, waaraan iedereen meedoet. Het resultaat is dat de studenten zelf tot allerlei conclusies komen over de betekenis, structuur, enz. van een besproken werk. Er ontstaat een klimaat van opinie om een boek heen, meningsvorming, waarvan de studenten meer profiteren dan wanneer ze alles door de docent krijgen

[p. 37]

voorgekauwd.

Ik ben begonnen met enkele noodzakelijke algemene inleidingen over de geschiedenis en de literatuur van Nederland en België. Dat het Nederlands de taal is van anderhalf land - Nederland en Vlaanderen - moet Californiërs met geduld worden uitgelegd. Aan de hand van het behandelde proza kwamen de studenten overigens tot de slotsom dat de tegenstelling tussen beide landen, bijvoorbeeld een stedelijk Nederland, een landelijk Vlaanderen, nauwelijks waarneembaar was. Een van de studenten meende dat cultureel gezien Nederland en Vlaanderen meer met elkaar gemeen hebben en elkaar harder nodig hebben dan de ene staat in de Verenigde Staten de andere.

Deze student geloofde dat wat de literatuur betreft binnen korte tijd moeilijk zal kunnen worden uitgemaakt wat uit Vlaanderen en wat uit Nederland komt, een conclusie gebaseerd op de lectuur van onder meer Hugo Raes, Jos Vandeloo, Hugo Claus, Willem Elschot en Van het Reve, Hermans en Vestdijk. Sommigen zagen wel verschillen. De Nederlandse schrijvers leken zich meer dan de Vlamingen te bekommeren - vonden ze - om problemen van verantwoordelijkheid, de Vlamingen waren minder introspectief en concentreerden zich eerder op uitbeelding van het leven dan de interpretatie ervan.

De Vlamingen waren ook wat vrijer dan de Nederlanders. Zij hanteerden karakters en situaties met een grotere natuurlijkheid, vanuit een grotere afstand. Het lezen van Vlaamse schrijvers leverde minder moeilijkheden op. De Nederlanders daarentegen ontroerden sterker door de intensiteit van gevoelens van pijn en vreugde. Een van de studenten bijv. vond Claus' De Zwarte Keizer werk op wereldpeil, maar Jan Wolkers' Vivisectie ‘nodiger’, gedrevener.

Weer een ander onderging in Anna Blamans verhaal Carolus de ‘stifling closeness’ van het oerhollandse milieu, de platjes, de achtertuinen, het mattenkloppen, enz. De mensen zaten benauwend dicht op elkaar. Wat hij nu van Mensje van Keulen zou vinden valt te voorspellen.

Heel in het algemeen noteerden veel studenten over het werk van Nederlanders: een sterk werkelijkheidsbegrip, ingehouden emotie, grimmige humor, eenzaamheidsgevoel, desillusie over vaste waarden en over de wereld van volwassenen (Claus), sceptische of polemische houding tegenover de religie, die niettemin bleef meetellen, en een overwegend sober taalgebruik, met hoogst oorspronkelijke variaties bij Van het Reve.

De studenten hebben zich druk beziggehouden met de op het vroegere Indië geïnspireerde Nederlandse literatuur, van Multatuli, Couperus, Du Perron, Maria Dermout tot Bep Vuyk, A. Alberts, Nieuwenhuys en Van Galen Last. Ze raakten betrokken bij de verschillen in de literaire reactie op Indonesië: angst, in de eerste plaats voor magische krachten (Couperus, De Stille Kracht), de vreemdheid van het land, en bij de jongere schrijvers dikwijls vertrouwdheid, een persoonlijke verhouding tot het land (Bep Vuyk).

Een van de discussiepunten waaraan bij Van Oude Mensen en de Dingen die Voorbijgaan van Couperus veel aandacht werd besteed, was in hoeverre de misdaad in het verleden van de hoogbejaarde mevrouw Derckz en Takma uitgelokt werd door de druk van de tropen en daarbij koloniale omstandigheden. Veel waardering was er voor de karakterisering van de diverse personages, en voor de tegelijk intieme en huiveringwekkende sfeer van deze familie in Den Haag van voor 1914. Ter vergelijking, als familieroman, kon men alleen denken aan Manns Buddenbrooks, maar Van Oude Mensen vonden de meesten onheilspellender, ondanks de luchtige passages, de fijne ironie in de portrettering.

Structurele zaken interesseerden de studenten niet minder, zoals de naar hun mening te grote frequentie waarmee de lezer voor ogen wordt gesteld dat de dingen voorbijgaan. Steeds toch kwamen zij terug op de invloed van het Oosten. Niet hun passie hield deze Noorderlingen in kettingen vast, schreef een studente, maar de druk van de conventie, de geremdheid, waardoor de hartstocht met een te groot geweld uitbarstte. Een van de studenten vroeg zich of Indië het tropische ooit in het Nederlandse karakter had verwerkt. Hij constateerde dat Couperus' familie in het boek in Indië was opgebrand, uitgeput. Betekent dit, veronderstelde hij, dat de Nederlanders te repressief waren om het Oosten emotioneel aan te kunnen?

Deze student die ook Couperus' De Stille Kracht had gelezen, stelde bijzonder belang in wat ik hem over andere ‘Indische’ schrijvers vertelde, E. du Perron bijv., wiens Het Land van Herkomst jammer genoeg niet in Engelse vertaling beschikbaar was, zoals zoveel ander werk van belang. Hij concludeerde dat de Indische Nederlanders, afgezien van rasvermenging, Nederland leken ontgroeid. Zijn ze eenmaal weer thuis in Nederland, dan zijn ze genoodzaakt hun nieuwe kennis van het leven, of die uit passie bestaat, schuld of beide, op de vliering in kasten weg te stoppen. Het geluid van deze ‘skeletons in the closet’ wordt hoorbaar, meende hij, in de woonkamer bij de thee in het Haagse huis van de Oude Mensen. Is het juist, schreef hij, dat Nederland het dagleven was van de Nederlanders, Indië de nachtkant vertegenwoordigde? Een meisjesstudente verraste me met een gedicht geïnspireerd op Van Oude Mensen, waarin het kille van Den Haag 1910, in de visie van Couperus, treffend was doorgedrongen.

foto: Adriaan van der Veen (1964/65 ‘visiting professor’ aan de San Francisco State University) onderhoudt zijn studenten over Multatuli

Dergelijke stimulerende reacties kreeg ik

[p. 38]

ook bij Vestdijk. Er bestond veel begrip voor de thema's van liefde en dood in zijn Koperen Tuin, de liefdespassie zonder toekomst van de hoofdfiguren, Nol en Trix. Sterker nog dan in romans van andere auteurs die ik behandelde trof ze Vestdijks haat en minachting voor de provincie, die alles wat belangeloos en nobel was in de drie: Cuperus, de dirigent en muziekleraar, Nol en Trix ten gronde richtte. Verzet tegen het gesloten leven van het kleine land, enkele studenten maakten hiervan het uitgangspunt van hun scriptie aan het eind van de leergang: Protest of the Lowlands.

Enkelen concentreerden zich op vraagstukken van literaire thematiek. De bal die over het balkon de kamer van de jonge Nol wordt binnengeworpen, op de eerste bladzijde van de roman, introduceert volgens een van de studenten het hoofdthema: een magische wereld en de vernietiging ervan. Deze student zag ook de betekenis van Cuperus' hallucinaties, de echo's van Bizets Carmen en van Wagner, ‘the hallucinatory frogs, the vermin of W. (de provinciestad) that sit heavily on Cuperus' chest.’ De meeste studenten begrepen dat Nols liefde, het karakter ervan, niet tot een huwelijk kon leiden. ‘The death of Trix screams Nol's failure’, schreef een studente.

Vele van de scripties vond ik minder schools, vrijer dan wat er in Nederland vaak zou loskomen. Deze opmerking bijv. over Elsschot Het Dwaallicht, dat grote waardering vond: ‘Elsschot alone seems comparable to Vestdijk. His is a twilight prose, creating warmth though the sun is down.’

De Waterman van Arthur van Schendel zagen ze als ‘a major work’, om allerlei redenen, zeker om de stijl: ‘The dignity of the style matches the dignity of the Waterman himself.’ Rossaart, de waterman, werd herkend als de ‘outsider’ in zijn eigen land, zoals de hoofdfiguren in zulke verschillende boeken als Camus' L' Etranger en Günther Grass' Die Blechtrommel. Er was alle sympathie van Rossaart en begrip tegelijk voor zijn onmogelijke tragische positie. ‘Van Schendel shows the process of holding out against society as a source of great loneliness and sadness, because man with his basically social nature suffers deeply when alienated from his fellow human beings.’

De Waterman werd beschouwd als het scherpste protest tegen de bekrompen Nederlandse gemeenschap, en tegelijk als het werk met de innigste liefde voor het eigen land, met een opstandigheid die ruim en genereus bleef. ‘Society is hypocritical, it destroys the roots which nourish the soul. It is inhuman. Rossaart who wanders the water, is the epitome of humanity. And his god is a real one: the water.’

De Nederlandse literatuur vonden ze in laatste instantie nieuw en verrassend binnen de Europese literaire traditie, maar zonder dat iets, stijl of inhoud, een direct contact in de weg stond, zelfs niet in de vertalingen die zij lazen. Een geliefd thema in de Amerikaanse literatuur is het losbreken uit de socio-geografische tirannie van de kleine stad. Het land is echter groot. Je kunt over onmetelijke afstanden telkens weer een nieuwe woon- en levenskring vinden. In Nederland en Vlaanderen daarentegen moeten de mensen blijven waar ze zijn. Overigens is er naar hun inzicht weinig verchil. Onze literatuur kan begrepen worden zonder dat daarvoor bijzondere moeite gedaan hoeft te worden.

In Engeland is het literaire protest vaak gericht tegen de klassestructuur, in Nederland tegen de kleinestadsmentaliteit, het provincialisme, in Amerika tegen vooroordeel en hypocrisie. ‘Yet in a sense’, schreef een student, ‘these are all part of the same protest against the dehumanizing forces within society which seek to destroy individuality and creativity’. Je vindt in een klein land niet meer domheid en bekrompenheid dan in een groot land, minder misschien, dachten ze, omdat Nederland het Europese culturele leven absorbeert. Amerika mag de schrijver grotere kansen bieden, maar het mist het ‘unified, intellectually oriented audience’, dat Nederland heeft.

Natuurlijk vroegen de studenten zich af waarom de Nederlandse literatuur buiten Nederland en Vlaanderen geen belangrijker plaats inneemt. De schilders van Vermeer tot Van Gogh bewijzen toch, zo zeiden ze, dat de Nederlanders creatief veel vermogen.

Is het een kwestie van gebrek aan publiciteit voor Nederlandse boeken? Wordt er voldoende gedaan? Gelooft een Nederlandse overheid bijv. voldoende in de eigen literatuur? Het zijn vragen die ik niet kon beantwoorden. Gelukkig is het klimaat voor de Nederlandse literatuur in het buitenland beter geworden, vooral door het werk van Joost de Wit, directeur van de Stichting voor Vertalingen, al zou deze stichting oneindig meer kunnen doen als over ruimere middelen kon worden beschikt.

San Francisco, waar ik na dit jaar doceren in 1965 nog verscheidene malen ben geweest, het laatst in '72, is mij blijven bezighouden. Ik heb het gebruikt als achtergrond voor mijn nieuwe roman, In liefdesnaam, wat al bewijst hoeveel de stad voor mij betekent. Maar als ik er met genegenheid aan terugdenk, dan ook door dit contact met jonge Amerikanen, die met zoveel begrip, bewondering en sympathie reageerden op onze literatuur. Wanneer het waar is dat een literair werk pas werkelijk gaat bestaan in handen van lezers, dan is het bemoedigend eraan te denken dat in San Francisco voor een aantal Californiers een representatief stuk van de letterkunde uit de lage landen is gaan leven, naar ik hoop voor goed.