|
| |
| |
| |
Beknopt overzicht v/d Amerikaanse letteren
Jacques den Haan
Het is noodzakelijk te beginnen met de opmerkelijke afwijkingen van het Europese patroon, die de Amerikaanse letterkunde kenmerken. Het prille begin was een begin zonder klassieken, zonder middeleeuwen met als gevolg dat bijvoorbeeld mystiek in de Amerikaanse letteren nauwelijks voorkomt. Dat begin werd gekenmerkt door het feit van de haat tegen Engeland door de oorlog, waarin die nog maar weinige ‘Verenigde Staten’ zich aan het koloniale Engelse juk onttrokken. Haat tegen Engeland hield in: haat tegen het Engels en in die tijd is er dan ook serieus gedebatteerd het Engels als voertaal af te schaffen. Dit komt te meer omdat die vroege staten bevolkt werden door een ongekende mengeling van landslieden: Engelsen natuurlijk, maar ook Scandinaviërs, Fransen, Duitsers, Nederlanders, later ook veel Poolse en Russische joden. Het bestaan van de pionier dat in Europa toen vaak is afgeschilderd als boeiend en romantisch, de edele wilde van Rousseau bijvoorbeeld frank en vrij jagend en dwalend in zijn ongerepte wouden was in werkelijkheid moeizaam, eenzaam, hachelijk. Die eerste kolonisten moesten soms de hulp inroepen van hun buren, hoe ver die ook weg woonden en als die buurman een Zweed of een Deen was dan was het belangrijker dat je elkaar zo goed mogelijk zocht te begrijpen dan dat je onberispelijk het Engels des konings sprak. Een gevolg daarvan is geweest een veel grotere soepelheid van de taal en een veel grotere bereidheid tot het opnemen van ‘vreemde’, woorden, al was het alleen maar om de nieuwe dingen in de natuur, de onbekende flora en fauna te omschrijven. Ook zijn er meer insluipsels uit bijvoorbeeld de Indiaanse dialecten aan te wijzen dan men gewoonlijk denkt.
Door het ontbreken van eigen ‘wortels’ was het eerste begin natuurlijk geheel in de lijn van de Europese traditie en vooral dan in de lijn van de puriteinse traditie. Uit een studie uit onze eeuw blijkt dat de Amerikaanse 17de eeuw zeven ‘bestsellers’ heeft gekend. Zes daarvan waren godvruchtige werken, zoals Een gids naar de hemel. We moeten naar de 19de eeuw alvorens enkele schrijvers te ontwaren wier werk ook buiten Amerika gelezen werd. Een der eersten was James Fenimore Cooper, die bekend is gebleven om zijn Indianenverhalen, bij het schrijven waarvan hij niet gehinderd werd door enige kennis van hun gebruiken en geschiedenis, maar uit was op spanning en avontuur. Het moeizaam van de grond komen van een eigen literatuur is ook zwaar gehinderd door het feit dat men in Engeland met minachting op die pogingen heeft neergezien: men vond het maar barbaars en later provinciaals. Een man, die in onze tijd weer in de belangstelling is gekomen is Henry David Thoreau met zijn terug-naar-denatuur-boek Walden or Life in the Woods, maar meer nog om zijn verhandeling over burgerlijke ongehoorzaamheid - hij weigerde belasting te betalen. Herman Melville beleefde weinig plezier van zijn roman over de witte walvis Moby Dick, gheel in een sterk ritmisch proza geschreven en daarbij boordevol symboliek. In zijn tijd duurde het 12 jaar voor de eerste bescheiden oplaag uitverkocht was, eerst in onze eeuw zou men het als zijn beste werk gaan zien.
Frankrijk had in de 15de eeuw een dichter-bohémien als Villon, Amerika eerst in de 19de eeuw in Edgar Allan Poe, in zijn eigen land nauwelijks gewaardeerd. Hij was de dichter van nogal omstreden, zangerige verzen, essayist, uitvinder van de detective-story, schrijver van
| |
| |
| |
James Fenimore Cooper the last of the monicans Henry David Thoreau Walden or Life in the Woods Herman Melville Moby-Dick Edgar Allan Poe The Raven○The Purloined Letter○the tell-tale in Mark Twain Huckleberry Finn
verhalen met een bovennatuurlijke inslag. Hij is de eerste Amerikaanse schrijver geweest, die niet vàn Europa heeft geleend, maar áán Europa. Baudelaire heeft hem (in eerste instantie slecht) vertaald, hem mateloos bewonderd evenals de kring van de wat latere Franse symbolisten, onder wie Mallarmé. Terugki jkend vanuit onze tijd is de belangrijkste man voor Amerika zelf uit de vorige eeuw Mark Twain geweest, een pseudoniem gebaseerd op de kreet van de loodsen op de Mississippi, die er de gepeilde diepte mee aangaven. Op en aan die rivier speelt ook Amerika's meest geliefde roman: Huckleberry Finn, over de jongen, die er zijn avonturen beleeft samen met zijn vriend, een weggelopen slaaf. Ernest Hemingway zei ervan: ‘alle moderne Amerikaanse literatuur stamt van dit ene boek’. Twain's grote verdienste is geweest, dat hij de Amerikaanse taal heeft vastgelegd, Amerika zijn eigen uitdrukkingswijze gegeven.
| |
Walt Whitman leaves of grass Emily Dickinson
Wat de dichtkunst betreft zijn er in 19de eeuws Amerika twee belangrijke figuren te vinden. Walt Whitraan was een vurige patriot, democraat, vrijheidszoeker met een homoseksuele inslag. Het is retorische dichtkunst met veel pathos en veel uitroeptekens, die de wijdheid van het Amerikaanse land bezingt, de broederschap der mensen, Europa afwijst en ‘volks’ wilde zijn. Intellectualistisch, wèl open voor Europese invloed was de dichtkunst van Emily Dickinson, in leven en werk een hoogst originele vrouw. Ze leefde van 1830 tot 1886 een schuw en teruggetrokken bestaan en heeft tijdens haar leven nauwelijks gepubliceerd. Moment en eeuwigheid zijn bij haar verwisselbaar en uitschuifbaar, ze heeft haar eigen omgang met God en dood, een klavertje en een bij worden bij haar een wijde prairie, ze heeft een geheel eigen beeldspraak, eigen paradox, humor, ironie - een uiterste zeldzaamheid deze vrouw! Eerst in onze eeuw is ze bestudeerd, ook in ons land, waar Vestdijk in zijn essaybundel Lier en Lancet, ik dacht voor het eerst, haar werk omschreef. Hij verzorgde tijdens de oorlog een bloemlezing uit haar gedichten.
| |
Vachel Lindsay general Willam Booth ente Ezra Pound Cantos * T.S. Eliot The Waste Land
Volks of intellectualistisch, beide richtingen zijn ook in onze eeuw aan te wijzen. Volks is de hoempa-poëzie van een Vachel Lindsay, bijvoorbeeld in zijn ‘General William Booth Enters Into Heaven’ met begeleiding van bass drum en banjos. Sterk intellectualistisch de dichtkunst van Ezra Pound, een man die vooral in de jaren tussen de oorlogen vele dichters aan publiciteitsmogelijkheden heeft geholpen. Hij heeft grote invloed gehad op het werk van Thomas Stearns Eliot, in Amerika geboren, die in 1927 de Engelse nationaliteit aannam en in 1948 de Nobelprijs kreeg. Zijn gedicht ‘The Waste Land’ vertaald als ‘Braak Land’ is hèt gedicht geweest voor de generatie tussen de oorlogen. Pound zelf publiceerde zijn volwassen leven lang Cantos, epische dichtkunst die het geheel der beschaving tot onderwerp heeft. Ken erudiet man, die Chinees, Japans, Grieks, Latijn, Duits, Spaans, Italiaans, Provencaals kende en waarvan hij elementen in zijn dichtkunst betrok, die daarvan niet eenvoudiger werd.
| |
*Eugene O'Neill
Bound East for Cardiff○mourning becomes
Toneel? Het zondige toneel in puriteins Amerika! Er kwam niet veel van terecht: luchtige komedies, salonstukken uit Engeland, theatereigenaars voelden niets voor experimenten, alleen voor kasstukken. Met de eerste naam van betekenis, maar dan ook ineens een héél grote zijn we in onze eeuw gekomen: Eugene O'Neill. Geen weidse schouwburgen, maar een bordes, een portiek, een kantine als plaats van handeling. In Bound East for Cardiff is het een vrachtbootje, waar een zeeman ligt te sterven: straf realisme inderdaad. O'Neill was een zoeker, een pionier, die alles heeft geprobeerd op toneelgebied en sommige stukken heeft herschreven. Werk van hem is ook in ons land gespeeld: Rouw Past Electra, een zeer lang toneelstuk in de trant van het Griekse drama van Aeschylus, maar spelend in het Amerika van na de Burgeroorlog. Hij was de tweede Amerikaan, die de Nobelprijs kreeg, in 1936.
| |
*Sinclair Lewis Main Street○Babbit *Pearl Buck *John Steinbeck The Grapes Of Wrath Woody Guthry *Ernest Hemingway to have and have not *William Faulkener ‘Yoknaoatawpha’
Nobelprijs. Daarmee zijn we in de 20ste eeuw. Het is onhoudbaar de Nobelprijs als literaire waardemeter te zien. Die is vooral in onze tijd duidelijk verpolitiekt. Er zijn verder te veel werkelijk groten, die hem gemist hebben en teveel totaal vergetenen die hem kregen. Het is stellig wèl vol te houden dat de Nobelprijzen een indicatie zijn geweest dat de Amerikaanse literatuur volwassen geworden was, op eigen benen stond. Sinclair Lewis kreeg de eerste in 1930. In romans als Main Street (1920) en Babbitt (1922) bewonderde men de satire op de cultuurloze kleine stad en op de gemiddelde Amerikaanse zakenman.
| |
| |
Hij heeft ze nooit overtroffen en later is er zelfs aan getwijfeld of hij ze ooit als satire bedoeld had. Pearl Buck, wier romans voor een belangrijk deel in China spelen, waar ze lang had gewoond, werd in 1938 bekroond, maar haar werk is literair van geringe betekenis. Later volgden dan William Faulkner, Ernest Hemingway, John Steinbeck. Sinclair Lewis, die Europa haatte en John Steinbeck hebben nationale themas behandeld. Steinbeck in zijn voortreffelijke roman over berooide, zwervende fruitplukkers in Californië uit 1939 in The Grapes of Wrath, met enkele prachtige korte verhalen zijn belangrijkste werk. Slechts de niet zo beste roman van Ernest Hemingway To Have and Have Not en een paar van zijn korte verhalen spelen in Amerika. In die korte verhalen, die tot zijn beste werk behoren komt een jongeman voor, Nick Adam, die men ‘de zoon van Huckleberry Finn' heeft genoemd. Het grootste deel van zijn werk speelt in Europa: Spanje, Parijs, Italië. William Faulkner schiep zich in het omvangrijkste deel van zijn oeuvre een eigen wereld met een eigen mythe: Yoknapatawpha’. In die verbeelde wereld, hecht met het Zuiden van de Verenigde Staten verbonden, wonen de wijdvertakte families, die hij beschrijft. Familieromans dus, maar dan wel heel aparte.
| |
Gertrude Stein a rose is a rose is a rose is a F. Scott Fitzgerald the great gatsbay Henry Miller tropic of cancer○black spring Norman Mailer the naked and the dead○Marilyn Jack Kerouac on the road
‘You are all a lost generation’ is een uitspraak geweest van de ‘grootmoeder der Amerikaanse letteren’, Gertrude Stein. Ze woonde vanaf het begin van de eeuw in Parijs, was een der vroegste bewonderaars van Picasso en heeft haar leven lang jonge Amerikanen in haar huis ontvangen. Daartoe behoorden Hemingway en zijn vriend-vijand-concurrent F. Scott Fitzgerald. In de jaren twintig heeft deze laatste succes gehad, in de crisisjaren was men zijn werk en hemzelf zo diep vergeten, dat velen meenden dat hij dood was. Hij overleed in vergetelheid in 1940. In onze tijd komt zijn werk weer naar voren: The Great Gatsby uit 1929, misschien zijn beste boek, is onlangs verfilmd. ‘Verloren generatie’ slaat op de jonge Amerikanen na de eerste wereldoorlog, die in het bekrompen, nog altijd zo puriteinse vaderland met dat mallotige drankverbod het allerminst naar hun zin hadden en in grote getale naar Parijs zijn getrokken en daar in de jaren twintig gefeest en gewerkt hebben, al is er toch niet veel uit gekomen. Na de beurskrach van 1929 keerden ze huiswaarts omdat de centjes op waren. De crisis stond voor de deur. Het Parijs uit de jaren dertig is de achtergrond geweest van het beste werk van Henry Miller, Tropic of Cancer en Black Spring, die daarin ook het taboe van het schuttingwoord doorbrak. Ze verschenen in Parijs. Het zou tot de jaren zestig duren voor zijn werk in zijn vaderland kon worden uitgegeven. De tweede wereldoorlog leverde het debuut op van de onstuimige Norman Mailer, The Naked and the Dead, een sterke oorlogsroman, die hij tot heden niet heeft overtroffen al moet hij wel tot Amerika's belangrijkste hedendaagse schrijvers gerekend worden. Na die oorlog kregen we de ‘koude oorlog’ met het communisme als de boeman. Als we weten dat een Amerikaanse miljonair zijn land beschuldigde communistisch geworden te zijn toen de posterijen
staatsbedrijf werden, kunnen we ons indenken dat ook zij, die eens met bijvoorbeeld geldinzamelingen de strijd tegen Franco hebben gesteund, daarvoor zwaar onder druk zijn gezet. De infame heksenjacht van senator McCarthy heeft nauwelijks verzet opgeroepen en een gevolg was dan ook een bleek conformisme, het alles doen wat buurman doet, kortom culturele lusteloosheid. In verzet hiertegen was de ‘beat’ beweging, die zo tussen 1958 en 1960 een hoogtepunt heeft bereikt. ‘Beat’ - hartslag, beat van de jazz, maar ook ‘down and out’. De instelling van die generatie was: ‘wij doen niet meer mee’. Consequentie: vrijwillige armoe, jazz, marihuana, die het bijnaampje ‘Mary Juana’ verkrijgt en het als gelijke en volwaardige accepteren van wat daarvóór ‘outcasts’ waren: de homoseksueel en de neger. Ijverigste spreekbuis is Jack Kerouac geweest met een vrij omvangrijk oeuvre in een vrij kort leven. Wereldsucces kreeg hij met On the Road, een boek van in opgepepte auto's door Amerika razen, feestjes bouwen bij plaatselijke vrienden met Mary Juana, betrekkelijk weinig sterke drank, slordig beheer in de liefde en tot weinig verplichtende meditaties over het Zen-boeddhimse, dat vooral naar Amerika's westkust uit Japan kwam overwaaien.
| |
James Barldwin soul on ice
*Saul Bellow Herzog
De neger is natuurlijk al een paar eeuwen een hoofdstuk apart geweest in Amerikaanse geschriften. Thema's zijn de slavernij en de afschaffing daarvan, de lynchpartijen in het Zuiden, de bloedige strijd om gelijke rechten, hun binnendringen in de blanke samenleving via de jazz met als nasleep de verbreiding onder de blanken van de drugs, die de negerslaven op de plantages al zo lang hadden gebruikt om hun ellende te verzachten. De grote schrijver van nu is James Baldwin, die ook met de homoseksualiteit in de weer is geweest. Opmerkelijk in onze tijd zijn de successen van een toenemend aantal joodse schrijvers. Om een overzicht als dit niet te laten verdrinken in de namen zal ik volstaan met de joodse man, die een serieuze candidaat schijnt te zijn voor nòg eens een Amerikaanse Nobelprijs: Saul Bellow.
HERRIET BEECHER, STOWE•HENRY JAMES•ROBER T FROST•EDWARD ALBEE•ARTHUR MULLER•TEN NESSEE WILLIAMS•THORNTON WOLDER•ALLE N GINSBERG•BOB DYLAN•BERNARD MALAMU D.J.D. SALINGER•PHILIP ROTH•LEROI JONES•GORE VIDAL•ERICAJ
|
|
Auteursrechtelijk beschermd