Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 3]

[Nummer 32]

Miep Diekmann
De koe wordt vastgebonden met riemen van haar eigen leer
(Antilliaans spreekwoord)

De met Miep Dickmann geplande middag in het HOT (17 januari 1975) gaat vanwege ziekte van de schrijfster niet door.

Jarenlang hebben kinder- en jeugdboekenauteurs moeten vechten om de literaire erkenning van hun boeken - niet zelden ook tegen zichzelf. Want velen onder hen zagen en zien het nog als een nobele hobby, of in het diepst van hun wankele gedachten als een aardige vingeroefening om ooit eens een ‘echt’ boek te schrijven. (Leuk voor kindertjes om op latere leeftijd te ontdekken dat je daarvoor gebruikt werd!)

De beginneling, die het nuchter als een vak wenste te zien, waar een grote vakbekwaamheid voor nodig was, zat meteen al voor het blok. Nergens waren inlichtingen over dat vak te krijgen; er waren meer voorbeelden van hoe het niet moest dan van wat het wel kon en zou moeten wezen. Zo verging het mij tenminste toen ik in 1946 aan mijn eerste jeugdboek werkte. Met mijn hele 21 jaren wist ik een paar dingen zeker: ik wilde niet de valse romantiek van de meisjesboeken, maar de werkelijkheid; niet de overtrokken helden, die toch niet bestonden, maar mensen zoals ik ze had leren kennen, want met die laatsten moest je immers leren leven; niet het kille, gevoelsarme leven, dat bij ons voor keurig en beschaafd doorging, maar het felle, emotionele, dat ik in West-Indië had leren ervaren als een bevrijding uit de verstarring. Dat ouders en opvoeders zo hun bezwaren hadden tegen dit laatste, wist ik uit ondervinding.

Zelfs in de vijfde klas gymnasium was ik nog op het matje geroepen omdat ik een spreekbeurt had gehouden over de jeugdromans van Diet Kramer. En mijn docenten Nederlands verzochten me dringend of ik mijn mond wilde houden over mijn voorkeur voor Vestdijk.

Mijn boeken zouden moeten komen te liggen tussen ‘De Bikkel’ van Diet Kramer en Vestdijks ‘Sint Sebastiaan’ en ‘Terug tot Ina Damman’.

Terwijl men in veel Europese landen in de vijftiger jaren al leeropdrachten of een leerstoel in de kinder- en jeugdliteratuur had aan universiteiten (en niet alleen aan de pedagogische faculteiten!) werden bij ons kinder- en jeugdboeken nog steeds beoordeeld op hun graad van nuttigheid: stak de jonge lezer er wel iets van op? (verlengstuk van het schoolboek).

Of als statussymbool. Een onderzoek begin zestiger jaren toonde aan dat veel ouders hoog opgaven van de hoeveelheid goede boeken, die hun kinderen lazen. Bij navraag bleek dat die kinderen amper een boek met diepgang lazen. Lezen was en is ook nu nog net zoiets als vroeger het verplichte piano-lessen - het hoorde bij je stand!

Omdat in die dagen de oecumene nog uitgevonden moest worden, werden boeken voor kinderen bovendien streng beoordeeld naar de roomse, protestante of niks-leer.

Het rouwrandje rond dit vreugdevolle gebeuren om het kinderboek was dat kinder- en jeugdboekenauteurs door de regering werden gerangschikt onder ‘Volksontwikkeling’, niet onder ministerie van kunsten.

De Vereniging van Letterkundigen liet deze situatie voor wat ze was. Niet helemaal ten onrechte als je nagaat hoeveel tinnef er in die jaren aan kinderboeken op de markt verscheen. Maar het wreekte zich wel rechtstreeks op die auteurs, die veel werk van hun boeken maakten. De kans om mee te draaien in het literair gebeuren van die jaren ontbrak voor hen. (Zelf

[p. 4]

kwam ik door het vak van mijn man - kunstcriticus - wel in nauw contact met de ‘grootheden’ uit die dagen, met de vernieuwers. Jarenlang heb ik alleen maar zitten luisteren, verwerken en analyseren. Die doorbraak in de literatuur moest toch ook mogelijk zijn in het kinder- en jeugdboek? Maar dan wel zo dat het geen slaafse navolging zou worden. Een volwassen lezer heeft immers aan een half woord genoeg om te weten waar de schrijver heen wil. Dit elastisch meebewegen met de schrijver, mist een kind - ook omdat het hem niet geleerd is. Ironie bijvoorbeeld was en is nog altijd een van de moeilijkst te hanteren middelen in een kinder-of jeugdboek. Ook de niet duidelijk afgepaalde flash-back werkt in een kinder- en jeugdboek verwarrend. Want een kind heeft amper een verleden of zoals ik het een meisje eens in de tram tegen haar vriendjes en vriendinnetjes hoorde zeggen: ‘Toch wel rot dat we geen herinnering hebben. Alles wat je van vroeger over jezelf weet, weet je van je vader en moeder en je familie. Van die verhalen wat je vroeger allemaal deed en hoe je was. Hoe kan ik nou weten of dat waar is?’ Zoveel had ik in die beginjaren van het schrijverschap al ontdekt dat ik wist: in een kinderboek ben je vaak gedwongen van een zwart-wit situatie uit te gaan, omdat het kind geleerd is zo te denken. Dát herkent hij en vanuit die herkenning kan je pas tot een nuancering komen. Omdat steeds meer van mijn boeken zich in West-Indië gingen afspelen, zat ik vooral met dit programmapunt omhoog. Ieder verkeerd gekozen woord kon het zwart-wit-denken aanmoedigen. Neem alleen al het woord ‘neger’ - dat vroeger een aanduiding was voor slaaf, en in onze tijd in zijn verbastering tot scheldwoord verworden was. ‘Kleurlingen’ vond ik een laffe uitvlucht. ‘Zwarte’ was niet helemaal beeld-logisch, want de huidskleur varieert van zeer licht tot zeer donker. Bovendien herinnerde dat woord mij teveel aan de talloze missieboekjes, die we hadden moeten lezen, en waarin we opgewekt werden vooral veel te bidden maar nog meer kwartjes voor die arme zwartjes te geven tot het heilzaam opkrikken van hun pover zieleleven. (Onlangs diskwalificeerde een bizonder jovele non aan een pedagogische academie in Maastricht deze boekjes met: ‘U weet wel, dat soort van slepende rozekranzen door het oerwoud!’)

Dit was niet de enige vaktechnische moeilijkheid waar ik mee zat en waar ik met niemand over van gedachten wisselen kon. Pas veel later kwam ik op de voor de hand liggende oplossing: duidt de hoofdpersonen in je boeken aan naar de geografische ligging van hun land - West-Indiers, Antillianen, Afrikanen. In de illustraties kon eventueel de huidskleur geaccentueerd worden, al zijn de karakteristieken van het ras meestal voldoende herkenningspunt.

Waarom zat ik zo over één enkel punt te zieken? Omdat teveel kinder- en jeugdboeken op tegenstellingen waren gebouwd. Ik wilde vanuit de overeenkomsten, die mensen hebben, schrijven. Het leek me de enige manier om het zwart-wit denken van kinderen en jonge mensen te doorbreken. (Hetzelfde gaat op voor boeken, waarin het andere geloof, de andere ideologie aan bod komt).

Maar het grootste struikelblok bleek de taal, vooral in de dialogen. Het was al onzinnig dat kinderen in boeken altijd ABN spraken in schitterende volzinnen. Dat gaf volgens mij een vervreemdingseffect, zeker waar het ging om Antilliaanse kinderen. Hun Nederlands (dat hun moedertaal niet was maar een gedwongen opgelegde vreemde taal) leek en lijkt in de verste verte niet op het Nederlands van bij de Noordzee. Moest ik die kinderen in mijn verhalen dan ‘krom’ laten praten? De tegenstelling zou er alleen groter door worden. En wat zou het effect zijn op mijn Antilliaanse lezers, die - zoals later bleek - mijn boeken stuklazen, omdat het eindelijk iets ‘eigens’ was. Een jongen uit een zesde klas basisschool op Bonaire zei me eens: ‘Als ze nooit over je schrijven in een boek, is het net of je niet bestaat.’ Hoe zou hij gereageerd hebben wanneer ik de personen uit ‘Sjon Karko’, dat op Bonaire speelt, krom had laten praten? De oplossing, die ik voor deze moeilijkheid gevonden had, was: kinderen in de Antillen spreken onderling Papiamentu. Dat spreken ze voortreffelijk. Wanneer ze dus in de dialogen van je boek aan het woord komen, ga je als het ware vertalen. Door een zinsbouw, die tegen de Papiamentse aanhangt, het invoegen van typische stopwoorden in het Papiaments, en de letterlijke vertaling van vaak zeer beeldende vergelijkingen, hou je toch iets zeer eigens over. (Bijvoorbeeld: ‘Die man is een achterlicht’ i.p.v. ‘Die man is een licht’.) Dit alles betekende dat er aan een kinder- of jeugdboek aardig wat voorbereidend werk vooraf moest gaan. En alweer wreekte zich het isolement van de schrijver van kinderboeken. Door de opstelling van de regering en de VVL kwam hij niet in aanmerking voor een reisbeurs of werkhonorarium. En dat terwijl hij juist bizonder goed gedocumenteerd en bij moet zijn, wil de jeugd - die zich nog niet zo critisch kan opstellen - niet geindoctrineerd worden met te eenzijdige informaties.

Toen er tenslotte een Werkgroep Jeugdboekenschrijvers binnen de VVL werd opgericht (1963) kwamen de eerste aanvullende honoraria los. In het begin lager dan die voor romanschrijvers, maar dat werd meteen met veel verontschuldigingen bijgetrokken. (De Staatsprijs voor Kinderen Jeugdliteratuur van CRM ligt nog altijd f 3000,- beneden die voor een laureaat, die voor volwassenen schrijft. Maar alla, we horen tevreden te zijn dat we door het instellen van die prijs door de regering in 1964 tenslotte het predicaat auteurs mochten voeren en niet langer louter volksontwikkelaars waren.)

Een optimaal werkklimaat leek de kinder- en jeugdboekenauteur begin vijftiger jaren onbe-

[p. 5]

reikbaar. Wie meer wilde dan huisvlijt afscheiden; wie niet in een bepaald geloofs- of politiek straatje wilde passen; wie voor de erkenning van zijn vak bij regering, collegae en de pers moest knokken, moest tegelijkertijd zorgen dat hij door een regelmatige boekproductie van niveau bewees, dat hij niet voor niets uit de pas liep. De opzet was niet om het leesvoer van de markt te schrijven, maar om met een zo groot tegenaanbod te komen, dat jonge lezers zelf de kans zouden krijgen de verschillen tussen lectuur en literatuur op te merken.

Had die schrijver nog een restje fut over dan kon hij dat uitbaten om zijn uitgever om te turnen. Want die hield zich per traditie aan: het kind moet er wat van opsteken; zó willen ze het op de Veluwe en zó in Limburg; avonturen en bleekroze liefdesverhaaltjes verkopen het best - waarom zouden we dat allemaal veranderen?

Het is toch altijd goed gegaan?

Veel uitgeverijen waren na de oorlog zelfs aan kinderboeken begonnen omdat ze er (bij ontbreken van literaire recensenten) altijd wel een oplaag van 2000 à 3000 van kwijtraakten. Je was mooi uit je kosten, je hield je machines draaiende en je mensen aan het werk. De protestant getinte uitgeverijen bewerkten het protestante volksdeel, de katholieke het katholieke (via scholen en bibliotheken). Voor infiltratie over en weer werd scherp gewaakt, en infiltratie met meer neutrale boeken was amper een haalbare kaart. Van die zijde was vernieuwing niet te verwachten, zij moest uit en van de schrijvers zelf komen.

Op enkele uitgevers na, die werkelijk doorbraakideeën hadden over kinder- en jeugdliteratuur, die hun auteurs achter de vodden zaten en er alles uithaalden wat erin zat, ontbraken overal de literaire adviseurs, zoals men die in het buitenland kende. (In de Oostblok-landen hebben de literaire adviseurs ook een politiek bijschavende functie, wat het voor veel jeugdboekenauteurs niet altijd even gemakkelijk heeft gemaakt. De DDR gaf in zijn totale afrekening met het nazisme niet alleen spoedcursussen om aan een jonge, nieuwe onderwijzersgeneratie te komen, maar plaatste ook advertenties voor nieuwe kinderboekenschrijvers. Veel jongeren uit de arbeidersklasse werden op die manier samen met studenten van de universiteiten klaargestoomd. Wie wel eens moeite had met de beperkte themakeus, werkte dubbel hard aan zijn stijl om zo nog iets zeer eigens aan het boek mee te geven. Kinderboekenschrijvers die op deze manier opvielen door hun literaire kwaliteiten kregen allengs de kans op grotere variatie van onderwerpen. Momenteel treden in Amerika de adviseurs meer censurerend (sex en politiek) dan literair adviserend op, dit op aandringen van diverse vrouwenorganisaties).

Wat men bij ons in de vijftiger jaren wel druk deed was manuscripten door zogenaamde bekende auteurs laten herschrijven, meestal zonder medeweten van de schrijver. Er zijn daar verbijsterende staaltjes over te vertellen. Op die manier kreeg een debutant nooit kans het vak te leren, want dat herschrijven beperkte zich tot het verhaal op maat snijden van cliché-onderwerpen, en cliché-taal.

Inspraak van de schrijver over tekenaar en tekeningen was er vrijwel niet. Algemeen bekend is het geval van een toen zeer gezochte en bij het jonge-meisjespubliek gevreten illustrator, die hele stukken jatte uit de manuscripten, welke hij illustreren moest, en die deze stukken tot een nieuw manuscript aan elkaar flanste en ze met een rein geweten liet uitgeven. Protest van de geplunderde auteurs bij de uitgever, haalde niets uit.

Een subliem uitgevershoogstandje was ook: een meisjesserie te laten schrijven door tien verschillende mensen, die de lijn van de serie opkregen en de namen van de hoofdpersonen, plus het gegeven van hún boek.

Wie in deze chaos rond het kinder- en jeugdboek nog vol vertrouwen en overgave aan een boek dat ‘anders’ zijn moest werken kon, moest een zelfvertrouwen bezitten dat aan zelfoverschatting grensde.

Het beroerdst was deze situatie voor de middelmatige schrijvers, die hoopten bij betere uitgevers verder tot ontplooiing te kunnen komen. De enkele vakbekwame en goede uitgevers konden hen onmogelijk in hun fonds opnemen, soms uit angst voor niveauverlies; soms omdat er geen mensen waren voor de begeleiding.

M.i. zijn uit deze middengroep enkele auteurs, waar het beslist ín zat, totaal ontheemd geraakt. Het instellen van een Kinderboekenweek door de Commissie Collectieve Propaganda v.h. Nederlandse Boek heeft dat niet kunnen voorkomen. De prestatieslag was ingezet!

In 1954 kende de CPNB haar eerste kinderboekenprijs toe (aan An Rutgers v.d. Loeff-Basenau voor ‘De kinderkaravaan’.) Men hoopte dat die prijs preventief werken zou. Dat uitgevers er naar zouden gaan hengelen en eens wat critischer zouden komen te staan tegenover de hoeveelheid kinder- en jeugdboeken, die zij jaarlijks tot schadelijke desoriëntatie van het niet-geinformeerde publiek op de markt gooiden. Van het begin af aan was de opzet: het kinderboek, dat aan literaire eisen voldeed, te propageren. Dat had die propaganda het hardst nodig, minder voor de auteurs en uitgevers, dan in het belang van een critischer opgroeien van de jeugd.

Voor de auteurs betekende dit toch de eerste helpende hand: het bekroonde boek van het jaar was duidelijk vergelijkingsmateriaal met het eigen werk - voor zover men er zich niet tegenaf zette met het argument dat het beste boek altijd nog het best verkochte boek was.

Uitgevers werden minder kopschuw om van hun auteurs eens een boek te brengen dat ‘anders’ was, want ze kwamen de verrassend hoge verkoopcijfers

[p. 6]

van het bekroonde boek te weten. Kennelijk was het publiek toch niet zo stom en vadsig in de keus van zijn kinderboeken als altijd was aangenomen

En die arme tobbers uit het onderwijs, die tijdens hun studie nooit één titel van een kinderboek op hun leeslijst hadden aangetroffen, maar die wel leestrage of leesluie kinderen mee moesten sleuren in de vaart naar een maatschappelijk welslagen, vonden in de acties rond het bekroonde kinderboek een kans om hun boekenhatertjes meer ludiek bij het lezen te betrekken.

De bibliotheken, die naast de onderwijsbladen tot dan toe vrijwel de enige critische instantie vormden, moesten niet zonder gesputter terrein prijs geven. Ineens bleek er een groep kinderen jeugdboekenschrijvers te bestaan, die fel van zich afbeet (o.a. als critici), die zich niet langer meer in een hokje liet dwingen.

Al schrijvend en experimenterend moest deze kleine groep zelf ontdekken aan welke eisen het moderne kinder- en jeugdboek zou moeten beantwoorden. (Buitenlandse congressen over het kinderboek werden alleen bezocht door bibliotheek-vertegenwoordigers. Schrijvers kregen zelden een uitnodiging en konden de kosten uit eigen zak niet betalen. Dat dit tot eng regionalisme in de kinderliteratuur bij ons kon leiden, door gebrek aan contact met buitenlandse collegae, zag men niet.) Namen noemen van deze groep zou niet fair zijn, ieder heeft er op zijn of haar manier aan meegewerkt. En in latere jaren hebben waardevolle auteurs er zich bij aangesloten, in die zin, dat zij ‘het vak’ niet als een aardige hobby zagen. Die jongeren hadden weliswaar door de slopende inspanningen van die mensen van het eerste uur minder moeilijkheden te verdouwen, maar aan de andere kant vormden zij voor de oudgedienden het bewijs dat er niet voor niets zo lang tegen de bierkaai gevochten was - dat het niet om een hersenschim was gegaan, zoals zo vaak door de buitenwacht was beweerd.

De onderlinge collegialiteit van de Nederlandse kinder- en jeugdboekenschrijvers mag een unicum genoemd worden. Natuurlijk zijn er wel eens de menselijke roddels, de kleine griefjes, het grotere ongenoegen om gemiste bekroningen, maar in vergelijking met twintig jaar geleden kunnen we van een hecht front spreken. En mensen van bibliotheken, uit het onderwijs, vertalers, illustratoren en de meeste uitgevers staan pal aan datzelfde front.

‘Front’ klinkt zo militant, maar in wezen ging en gaat het ook om een culturele revolutie, zeker sinds het jeugdboek (boven de 13 jaar) aan belang ging winnen en door zijn taboe-onderwerpen pas goed duidelijk maakte, dat er geen weg terug meer was.

De lezers van het jeugdboek konden niet alleen zelf hun boeken kiezen en kopen, ze konden ook beter hun voorkeuren onder woorden brengen en waren ook al zover dat discussies met auteurs zinnig waren (b.v. via de lezingen van Stichting Schrijvers op School). Door dit directere contact auteur - lezer kreeg de auteur ook iets terug gespeeld wat waardevolle informatie voor zijn werk kon zijn.

Wat dit alles betekent voor de totale koersverandering in de kinder- en jeugdliteratuur zal misschien pas over een jaar of tien onderwerp van een gedegen studie worden. Eén ding is zeker: vanuit dit veel betere werkklimaat voor de auteur, heeft het kind kans op betere boeken. Achteraf gezien denk je wel eens: dat was op het nippertje. Want toen in 1957 voor het eerst het woord ‘nozem’ opdook en daarmee het verschijnsel, waar de maatschappij meer dan scheef tegenaan zat te kijken, waren er al kinder- en jeugdboekenschrijvers die hun publiek voor mondiger aanzagen dan menig volwassene lief was. Zij hebben aan hun boeken een nieuwe dimensie toegevoegd, wat één van de kenmerken van literatuur is: iets toevoegen wat er voorheen niet was. En wat er niet was, was de acceptatie van het kind als mens in een bepaalde fase van zijn leven, met alle daarbij behorende gevoelens, emoties, uitbarstingen van verzet, die Men ‘van die snotneuzen’ altijd onder tafel had geveegd, of in de boeken alleen gebruikt had als uitgangspunt voor een bekering tot het ‘goede gedrag.’

Dat was dan ‘vroeger’.

Maar zelfs nu het kinder- en jeugdboek ontdekt is door pedagogische academies en universiteiten en studenten driftig met scripties komen alsof zij de ontdekking van de eeuw hebben gedaan, word je er als auteur wel eens moedeloos onder. Er is uit die kringen nog niets naar voren gebracht, waar de moderne auteur ook niet allang mee bezig is geweest. Maar de grootste afknapper is de stereotiepe vraag: Wat is een goed kinderboek?

Wat ze daarmee willen is: normen. Allemaal lekker, fijn gemakkelijk afgepast. En vooral blijven denken in het patroon: goedboek/slechtboek. Dat je het door veel lezen ook zelf ontdekken kunt, dat dat van groter waarde is wanneer je straks met kinderen en hun boeken werken moet, is kennelijk nog een te gedurfd idee.

Dat kind zal namelijk nooit vragen: Is het een goed boek?

Daar ligt de enorme kloof tussen de lezers en hanteerders van het kinder- en jeugdboek.

Een kind vindt een boek ‘fijn’, ‘spannend’, of ‘leuk’ en wil er nog zoeen. Dan hoor je als begeleider bijgelezen te zijn. Wanneer dat kind jarenlang blijft zwelgen in de Arendsogen (die overigens ook bij een bepaalde leesfase horen), ga je langzaam bijbuigen. Nooit door Arendsoog te verdoemen of het ‘slecht’ te noemen. In je achterhoofd moet je in de gaten houden dat een kind met een totaal vertekend beeld van Indianen opgroeit wanneer hij zijn kennis over hen alleen uit de Arendsogen heeft geput. Hoe kan hij dan later begrip opbrengen voor de Indianen van b.v. Wounded Knee, die in Brazilië?

Zelf deed ik dat bijbuigen aldus: ‘Ben jij gek

[p. 7]

op Indianenboeken? Ik ken er een paar, geschreven door mensen, die zelf van Indianen afstammen. En van mensen, die onder de Indianen geleefd hebben.’

Ik vertelde iets uit die boeken en na enkele weken kwamen die jongens me vertellen of ik wel wist dat die boeken stukken beter waren dan Arendsoog. Ze hebben me het haarfijn uitgelegd, opgelucht dat ik het snapte.

Ze hadden zelf hun keus kunnen maken tussen lectuur en literatuur.

In veel studentengroepen pikt men er één boek uit dat binnen de eigen maatschappij-critische voor- of afkeur valt, en aan dat ene boek worden alle theorieën, die men heeft, opgehangen. Ieder boek moet dan wel afgaan, want - alweer een vakkwestie - een auteur kan onmogelijk alles in één verhaal proppen.

Dit was ook de fout, die de Actiegroep Kinderen Jeugdliteratuur, waarvan Tonne Cox een van de grote drijfkrachten is, in het begin maakte. In hun publicatie ‘Het kinderboek vanuit een anere hoek’ hebben zij deze onmogelijke eis laten vallen.

Het optreden van deze actiegroep (begin zeventiger jaren) is een belangrijke nieuwe impuls voor de kinderliteratuur geweest. Auteurs en uitgevers, die de laatste jaren bewierookt werden en zo automatisch in het establishment verzeilden, moesten zich opnieuw bezinnen waar ze mee bezig waren. Deze allereerste actie vanuit het publiek bracht heftige discussies op gang en heeft waarschijnlijk een aantal schrijvers meer op scherp gezet dan ze zelf vermoeden.

Toch heb ik zo mijn stille verdacht dat er ook een reactie naar de andere kant op is gevolgd, die onder de dekmantel ‘nostalgie naar vroeger ook in het kinderboek’ zijn weg naar het publiek vindt. Opvallend is het tenminste hoeveel oude en bijna vergeten titels ineens weer van stal gehaald worden.

Of is het een noodsprong van de uitgevers? Want een' sterke, op de voorgrond tredende jonge generatie kinder- en jeugdboekenschrijvers ontbreekt vrijwel. Niet alleen bij ons, ook in andere landen.

Jongeren, die het ons schrijvers voorhouden hoe een kinderboek in elkaar hoort te zitten, bepalen zichzelf tot droogzwemmen. Niemand belet hen in praktijk te brengen wat ze zelf zo goed weten, en wat wij kennelijk niet in onze mars hebben.

Toch zullen de jonge kinder- en jeugdboekenauteurs uit deze groepen moeten komen, want zij houden zich tenminste serieus met de materie bezig. Straks zullen de huidige toppers bijgezet zijn op een erepodium, en verplichte leerstof. Zoiets moet je onder ogen kunnen zien in je vak. Gaat het er immers niet om dat de kinderen jeugdboekenauteur de verschuivingen in de maatschappij tijdig moet kunnen aanvoelen en invoelen? Tekort aan vitaliteit en visie komt voor ons allemaal, vroeg of laat.

Het jonge lezerspubliek krijgt meer dan ooit de kansen op betere scholing en een vroeger werkeloos zijn. Je inspannen, je goed gedragen, want dan kom je er wel (thema van veel kinderboeken) gaat een lachertje worden. Prestatiedwang, concurrentiezucht zullen in een ander daglicht komen te staan. Zalvend nationalisme zal het veld moeten ruimen voor gemotiveerde belangstelling voor andere volkeren, hun zeden, culturen.

Je moet van de generatie zijn, die dit aan de lijve ondervindt, om er zinnig over te kunnen schrijven en je lezers mee te nemen op een weg naar andere tijden.

‘De uitgevers willen niet,’ wordt er altijd beweerd. Maar uit wat er aan manuscripten een uitgeverij binnenrolt, merk je meteen dat de schrijvers nooit moderne kinderboeken lezen, en niet op de hoogte zijn van de recente ontwikkelingen. Zelfs werk van jongeren staat bol van conservatisme, verouderde verhaaltrant. Het sluit aan bij wat ze zelf in hun jeugd lazen. Maar ja, ze zijn geen kind meer, dus waarom zou je je nog met zoiets triviaals bezig houden? (Triviaalliteratuur - daar valt de kinderliteratuur op de meeste academies onder).

We zijn hier ook niet zo ver als in de DDR, waar studenten jaarlijks een boekentoelage krijgen, waarvoor ze geen studieboeken hoeven te kopen. Tot mijn verbazing merkte ik dat ze zeker zoveel prenten - en kinderboeken kochten als romans en gedichten. ‘Het hoort er toch bij? zeiden ze. Wie nu roept dat ze ‘in die landen’ zelfs het kinderboek misbruiken voor politieke indoctrinatie, die wil ik wel even uit de droom helpen. Zeker, er is een vorm van censuur, in die zin, dat je niets tegen de ideologie in mag schrijven. Wat inhoudt dat je niet perse het regiem - uitvoerder van de leer - hoeft op te hemelen. Dat laat veel speelruimte. De laatste jaren is critiek op het toenemend materialisme niet van de lucht. Rollenpatronen en de schijnwerkelijkheid van man-en-vrouw-zijn-gelijk worden grondig uit de doeken gedaan. Ouders, die alleen voor hun partijbaantje leven en geen oog hebben voor de problemen van hun kinderen, komt ook aan de orde. Net zoals het socialisme bedrijven uit profijt, maar je medemens laten stikken.

Men is er zelfs toe overgegaan in die landen de zoetelijke meisjesroman, die altijd geweerd werd als imperialistisch kapitalistische rotzooi, op een aangepaste manier aan de markt te brengen. Wat aan deze boeken opvalt is het veel hogere literaire peil: een prachtige taal, literair gedurfde beelden en uitweidingen, die bij ons lezerspubliek geen haalbare kaart zouden zijn. Ik heb een paar collegae daar eens gevraagd of ze niet teveel wilden schitteren als literatoren en daardoor de afstand tot hun weinig leesgetraind publiek vergrootten. Enkelen van hen zagen dit probleem wel, maar wensten niet verder door de knieën te gaan dan alleen in de themakeus: onderwerpen die dichter bij de jonge mens liggen.

[p. 8]

Dat deze boeken een harde dobber hebben bij ons, is begrijpelijk. We kunnen ze niet missen willen we de jeugd niet te eenzijdig confronteren met kinder- en jeugdboeken alleen uit ons ‘blok’.

Voor ons auteurs hier is die confrontatie ook heilzaam. Van diverse kanten is ons verweten dat wij te weinig of geen arbeidersliteratuur schrijven. Voor zover je niet zelf een arbeiderskind geweest bent, is het een heidense opgaaf, die alleen maar in grote onwaarachtigheid kan ontsporen. Het wachten is op jongeren, die dat milieu kennen en door een betere opleiding ook de middelen hebben er iets over te schrijven. En moeten ze dan perse over dat arbeidersmilieu schrijven? Kan je hen daartoe dwingen?

Ik krijg wel eens verhalen van jongeren uit die kringen toegestuurd en altijd gaat het over rijke huizen, welvarende families met butlers en dienstmeisjes. ‘Waarom schrijf je niet over je vader, die werkeloos is, en dat jij straks na school misschien ook geen baan krijgt?’ vroeg ik.

‘Dat kennen we. Dat hoeft van mij niet’, was het afdoende antwoord.

Dan ga je het dus zoeken in de boeken van je collegae uit de Oostbloklanden. Maar ook daarin geen extra accent op het arbeiderzijn. Goed, pa en moe werken beiden in de fabriek, en dat is dat. Arbeider-zijn is daar bovendien een hoge onderscheiding, waaraan veel voorrechten verbonden zijn. Het is geen woord waarvoor voorzichtige omschrijvingen gezocht moeten worden, zoals bij ons.

Dit is maar een klein voorbeeld om een groot verschil aan te tonen, waar je als kinder- en jeugdboekenschrijver niet zo snel uit zult komen. Eén ding is zeker: onze jonge lezers zijn gewend aan korte, krachtige stijl, geen omhaal van woorden, die niet direct op actie slaan. Bij ons willen ze lezen voor hun eigen plezier - het plezier wat de schrijver aan zijn boek beleven kan, zal hun een rotzorg zijn. ‘'t Gaat er toch niet om of die schrijver zijn boek leuk vindt? Ik moet het leuk vinden!’ heb ik eens een jongetje in een radio-boekenprogramma horen zeggen.

Ik vraag me wel eens af wie nu een grotere vrijheid van schrijven heeft: mijn collegae dáár, of wij h&#00ED;er. (Wel even in de gaten houden dat wanneer niemand hier je manuscript wil uitgeven, je het altijd zelf kunt doen. Kwestie van geld vinden, en zelf je boeken uitventen. Dat is bij ons nog altijd geen ondergrondse aktiviteit.) Mijn collegae dáár moeten hun thema's wel met groter zorg kiezen. Daardoor hebben zij een uiterst raffinement bereikt om tussen de regels door te leren schrijven en met woorden te spelen. Dat houdt een groei in vakmanschap in, ook voor diegenen, die niet meer mogen publiceren, maar voor zichzelf bezig blijven. Een zeer frusterende situatie, omdat je zonder respons van je publiek langzaam wegkwijnt.

Wij hier kunnen zo langzamerhand schrijven over alles wat er in ons opkomt. Ons jongleren met de taal, met stijlbeelden, bestaat alleen daarin, dat we ons bij ieder woord moeten afvragen of Jantje en Marietje het wel zullen snappen, of ze er misschien niet een woordenboek bij moeten openslaan, of iemand om uitleg moeten gaan vragen.

Bij ons staat het kind met zijn wensen centraal. Met de toenemende belangstelling in onderwijskringen voor het kinder- en jeugdboek, voel ik aankomen dat de schrijvers langzamerhand aan wezenlijke creativiteit zullen inboeten. Want juist in het onderwijs is de nivellering het eerst merkbaar. En die slaat weer op ons, schrijvers, terug, ook al zou er ooit iemand het antwoord vinden op de vraag: wat is een goed kinderboek.

Laat ze alles lezen, zorg zo dat kinderen zelf verschillen gaan zien en hun critische zin ontwikkelen. Probeer het hoe en waarom van hun voorkeuren te ontdekken. Op die manier kom je een macht te weten over wat er in een kind omgaat. Wat is een kinder- en jeugdboek anders dan een van de middelen om het kind te helpen zichzelf kenbaar te maken, contacten te leggen en zich ‘opgenomen’ te voelen?

P.S. Wie voor kinderen schrijft hoeft niet per se dol op hen te zijn. Meestal herkent hij er de volwassene van later in. En dat kan hem innig bedroefd maken. Dus zet hij hem de wereld van elfjes en kabouters voor, knuffeldiertjes en draken, die verslagen worden - om hem zolang mogelijk kind te houden.

Of hij sleurt hem die boze, grote wereld in - om het zachtjes te laten wennen.

Voor allebei is wat te zeggen.

Maar één ding is zeker: het kinder- en jeugdboek is geen wondermiddel. De auteur voor de jeugd is geen wonderdoener, die uit onmacht van anderen opgezadeld wordt met een verantwoordelijkheid die buiten proporties is.