Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 31]

Rob Nieuwenhuys
Raden Adjeng Kartini en de legende 1879-1904

Een merkwaardig en opvallend verschijnsel doet zich in Indonesië voor. Wat in een overwegend Islamitisch land niet direct te verwachten is, blijkt een feit: de deelneming van de vrouw in het maatschappelijk leven, in het onderwijs (ook het hoger onderwijs), in de advocatuur, in de journalistiek, in de medische wereld, maar vooral in de zakenwereld, is groot, zeer groot zelfs, groter dan in menig westers land. Ze opereert in de samenleving naast haar man en ook onafhankelijk van haar man (‘Tin’, de vrouw van president Suharto is daar een voorbeeld van). Ze is niet alleen de spil (nog altijd!) van het gezin, ze is ook daarbuiten werkzaam als instandhoudster van het gezin; kortom, ze vertegenwoordigt een belangrijke sociale macht die zich manifesteert in zeer invloedrijke vrouwenverenigingen als de PERWARI en de KOWANI.

De vrouw, in het bijzonder in de maatschappelijke toplaag, is bezig zich op grootscheepse en veelzijdige wijze te emanciperen in de letterlijke betekenis van het woord ‘vrij maken’. De onderschikking van de vrouw in gezin en maatschappij is een situatie die met kracht bestreden wordt en de bestrijding van de polygamie staat daarin nog altijd centraal. Al zegt men dat de Islam in Indonesië als een ‘lappedeken met gaten’ is, de invloed bepaalt nog altijd het levenspatroon.

In zo'n proces van emancipatie heeft men altijd voorbeelden nodig, voelt men behoefte aan pioniers en ‘heldinnen’. Zulk een heldin is de regentsdochter Kartini geworden die in 1904 op vijfentwintigjarige leeftijd op het kraambed overleed. Ze is het zelfs officieel geworden. Ze is enige jaren geleden tot ‘nationale heldin’ verheven en er wordt nu gewerkt aan een Kartini-Museum. Haar geboortedag op 21 april wordt jaarlijks herdacht, naar haar graf in Rembang (Midden-Java) worden bedevaarten georganiseerd en talloze excursies voor verenigingen en scholen. In het volk doen wonderverhalen de rond. Om Kartini heeft zich een hele legende geweven, en nu mag een legende honderdmaal ‘slechts’ legende zijn, ze functioneert maatschappelijk, ze werkt pragmatisch, ze dient ergens voor, voor het ‘goede doel’. En Kartini zelf? Ze is geheel achter de legende schuil gegaan, maar ze zou waarschijnlijk geglimlacht hebben en ‘innig verheugd’ zijn geweest als ze had kunnen weten dat ze zoveel aan de ontwikkeling van haar volk zou hebben bijgedragen.

Maar Kartini achter de legende, kent men haar ook? Kent men Kartini wel in Indonesië? Ronduit gezegd: neen. Sterker nog, in Indonesië kent praktisch niemand Kartini. Ze is eigenlijk alleen maar legende. Van haar werk, niet meer dan een omvangrijke bundel brieven in het Nederlands geschreven, gericht aan Nederlandse vrienden, is na de vierde druk in 1923 geen nieuwe uitgave meer verschenen. Slechts met de grootste moeite kan men hier in Nederland antiquarisch nog weleens aan een exemplaar komen, tenminste als men enig geluk heeft. Het is onbegrijpelijk dat van dit prachtig ‘document humain’ geen moderne uitgave bestaat.

In Indonesië kan men Kartini zelfs helemaal niet meer lezen. De Nederlandse editie, die slechts in de handen van enkele uitverkorenen is, is in Indonesië alleen nog maar voor een relatief zeer kleine groep Nederlands-sprekenden bereikbaar. Maar dat betekent lang niet altijd dat men haar lezen kan. De enkele exemplaren die daar zijn, kunnen we op onze vingers tellen; ze zijn in handen van enkele uitverkorenen die hun exemplaar niet gemakkelijk zullen afstaan. En de enige, maar onvolledige, eigenlijk verouderde Indonesische vertaling van Armijn Pané, is ook al sinds jaren onvindbaar door het ontbreken van een antiquariaat. Dit alles heeft natuurlijk sterk bijgedragen tot de legendevorming die vrij spel kreeg. Wel wordt er op het ogenblik gewerkt aan een nieuwe vertaling ....met subsidie van het Nederlandse Ministerie van C.R.M. De vertaling is overigens in voortreffelijke handen van drs. Sulastin Sutrisno, docente in het Indonesisch èn Nederlands aan de Gadjah Mada Universiteit te Yogyakarta.

Maar nogmaals: wie was Kartini? Hoe was zij als mens en niet als legende? Als we door de brieven, die onder de titel ‘Van duisternis tot licht’ in 1911 door Mr. Abendanon werden uitgegeven, Kartini zelf trachten te zien zoals ze was, dacht en voelde en onze voorstelling met de bestaande foto's vergelijken, dan ontmoeten we een hoogst intelligent Javaans meisje, hartstochtelijk en gevoelig en daardoor zeer kwetsbaar, eigenlijk een tragische figuur, want zoals Henriëtte Roland het eens uitdrukte: ‘het is geen geluk te zijn geboren in een kentering van de tijd’. Men kan zelfs niet zeggen dat Kartini in de verwerkelijking van haar idealen geslaagd is. Welbeschouwd heeft ze moeten capituleren. Maar wie haar brieven leest, zal een levend mens ontmoeten.

[p. 32]

Raden Adjeng Kartini (Raden Adjeng is een adellijke titel die aan regentsdochters gegeven werd) stamde uit het illustre regentengeslacht van de Tjondronegoro's. Haar vader Raden Mas Adipati Sosroningrat was één van de vier zoons van de oude regent van Demak, een van de eerste regenten die zijn zoons (die natuurlijk óók regent moesten worden) een Europese opvoeding gaf door een Nederlands gouverneur in dienst te nemen, de later als journalist zeer bekend geworden Mr. C.E. van Kesteren. De vader van Kartini (zij was tussen haakjes niet de dochter van de officiële vrouw van de regent, maar van een tweede vrouw) ging nog verder. Hij liet niet alleen zijn zoons, maar ook zijn dochters naar de Europese school gaan. Zijn overweging zal natuurlijk geweest zijn van zijn dochters goede regentsvrouwen te maken, want het sprak voor hem vanzelf dat ook zij Raden Aju's (titel voor regentsvrouwen) zouden worden, en hij wist hoeveel het voor de ambtelijke standing en promotie van de man betekende als ook de Raden Aju Nederlands sprak en Nederlandse maniertjes kende om zich in een gezelschap van Nederlanders gemakkelijk te kunnen bewegen. Hij zal niet vermoed hebben wat hij in de meisjes opriep. Zijn lievelingsdochtertje Kartini maakte hij opstandig. Ze kwam in verzet tegen haar milieu, tegen haar samenleving, óók tegen de koloniale samenleving. Ze las veel, waaronder zelfs Multatuli, en ze rebelleerde als klein meisje al. Ze was heftig en beweeglijk (ze liep altijd heel vlug, tegen de Javaanse zeden in), maar ook zij moest zich onderwerpen aan de aristocratische Javaanse traditie. Haar drang naar vrijheid, door haar Nederlandse lectuur gevoed, en haar ingeboren gevoel voor de Javaanse vormen en normen en vooral haar liefde voor haar vader, raakten in strijd met elkaar in een gevecht waarin ze soms bijna ten onderging. Van deze strijd en dit gevecht zijn wij getuige als we Kartini's brieven lezen.

Op 21 november a.s., als ik voor het Haags Cultureel Trefpunt over Kartini zal spreken, zal ik trachten aan de hand van haar brieven en nog enkele nieuwe documenten die een recent archiefonderzoek hebben opgeleverd, een inzicht trachten te geven in haar verzwegen en onverzwegen strijd. Ik zal proberen iets over te brengen van wat mijzelf telkens overvalt als ik Kartini lees: een gevoel van sympathie en bewondering, maar ook medelijden, en vooral vertedering. Wie Kartini 's brieven leest, in bijna feilloos Nederlands geschreven, wordt vanzelf deelgenoot gemaakt van haar wanhoop en verrukking; hij hoort voortdurend haar stem, de stem van een menselijk wezen waarvan we alleen maar kunnen houden - al zijn we driekwart eeuw van haar gescheiden. Achter de legende staat Kartini zelf.

Rob Nieuwenhuys spreekt over

‘Van duisternis tot licht’:

RADEN ADJENG KARTINI

21 november 20.15 uur

KIVI, Prinsessegracht 23, Den Haag

toegang: 3,75 (cjp: 2,-)

Onderstaand fragment is uit de eerste brief die wij van Kartini kennen, gedateerd 25 mei en gericht aan Stella Zeehandelaar, een ‘suffragette’. Kartini was toen twintig en had een bijdrage geschreven voor een Hollands vrouwenblad. Stella Zeehandelaar schreef haar en Kartini schreef haar terug. Uiteraard heeft de correspondentie het onderwerp en de toon van Kartini's brief bepaald.

Ik ben de oudste of eigenlijk de tweede dochter van de regent van Japara en heb vijf broers en zusters - wat een weelde hè? Wijlen mijn grootvader, Pangeran Ario Tjondronegoro van Demak, die een groot voorstander was van de vooruitgang, was de eerste regent in Midden-Java die zijn huis ontsloot voor de gast van ver overzee: de westerse beschaving. Al zijn kinderen die allen een westerse opvoeding genoten hebben of hadden - velen zijn er niet meer - de liefde voor de vooruitgang van hun vader overgeërfd, en deze gaven op hun beurt hun kinderen dezelfde opvoeding die zij zelf genoten hadden. Vele van mijn neven en al mijn oudere broers hebben de h.b.s. doorlopen, de hoogste richting van onderwijs die wij hier in Indië hebben, en de jongste van mijn drie oudere broers bevindt zich sedert ruim drie jaren ter voltooing van zijn studiën in Nederland, de twee andere zijn in 's Lands dienst. Wij meisjes, geketend als wij nog zijn aan oude gebrulken en gewoonten, hebben slechts povertjes mogen profiteren van de vooruitgang, wat het onderwijs betreft. Het was al een heel groot vergrijp tegen de zeden en gewoonten van mijn land dat wij meisjes uit leren gingen en daarvoor elke dag het huis moesten verlaten om de school te bezoeken. Zie, de adat van ons land verbiedt meisjes ten strengste uit hun huis te komen. Naar een andere plaats gaan mochten wij niet - en de enige inrichting van onderwijs die ons stadje rijk is, is maar een gewone openbare lagere school voor Europeanen. Op mijn twaalfde Jaar werd ik thuis gehaald. Ik moest de ‘doos’ in, dat wil zeggen dat ik werd thuis opgesloten in algehele afzondering van de buitenwereld, waarin ik niet eerder terug mocht keren dan aan de zijde van een echtgenoot, een wildvreemde man, die onze ouders voor ons kiezen en met wie we getrouwd worden, feitelijk zonder dat wij het weten. Europese vrienden - dit heb ik eerst heel veel later gehoord - hadden al het mogelijke beproefd om mijn ouders tot andere gedachten te brengen, tot intrekking van het voor mij, Jong en levenslustig kind, zo wreed besluit, maar zij hadden niets kunnen verkrijgen, mijn ouders waren onverbiddelijk. En ik ging mijn gevangenis in. Vier lange Jaren heb ik tussen vier dikke muren doorgebracht zonder ooit iets van de buitenwereld te zien. Hoe ik die tijd doorkwam, weet ik niet, ik weet alleen dat hij verschrikkelijk was.

Een groot geluk was het voor mij, dat de lectuur van Hollandse boeken en de correspondentie met Hollandse vrienden mij niet ontzegd waren. Deze waren de enige lichtpunten in die nare, sombere tijd. Ze waren mijn àlles. Zonder die twee zou ik misschien omgekomen zijn, of erger nog dan dat, mijn ziel en mijn geest zouden gestorven zijn. Maar de tijdgeest, mijn helper en beschermer, liet overal zijn stappen horen. Trotse, hechte, oude gebouwen waggelden bij zijn nadering op hun

[p. 33]

grondvesten, stevig gebarricadeerde deuren sprongen open, de een als vanzelf, de ander met veel moeite, maar open gingen ze toch en lieten de onwelkome gast binnen. En waar hij is geweest, liet hij sporen achter.

Raden Adjing Kartiri met twce van haar zusters, Kardirah(L) en Rockmini(R). De joto is van 1902, gimaakt in de regentswoning te tapara.

Op mijn zestiende jaar eindelijk zag ik voor het eerst de buitenwereld weer. Goddank, goddank, ik mocht mijn kerker verlaten als een vrij mens en niet geketend aan een mij opgedrongen echtge-

[p. 34]

noot. Na zes maanden zag ik voor de tweede keer de buitenwereld terug. Daarna volgden verschillende gebeurtenissen elkaar op die ons meisjes al meer en meer onze vrijheid hergaven en verleden jaar met de inhuldiging van onze jonge koningin, schonken onze ouders ons ‘officieel’ onze vrijheid terug. Voor het eerst van ons leven mochten wij de stad van onze inwoning verlaten en mee naar de hoofdplaats gaan om al de festiviteiten bij te wonen. Alweer een heel, heel grote overwinning. Dat jonge meisjes van onze stand zich in het publiek vertonen, is hier een ongehoord iets, de ‘wereld’ stond er verbaasd over.

Maar tevreden ben ik nog niet, nog in lange niet. Neen, geen feesten geen pretjes nalopen heb ik ooit begeerd, is ooit de bedoeling geweest van mijn verlangen naar vrijheid. Vrij verlangde ik te zijn, om me zelfstandig te mogen, te kúnnen maken, om van niemand afhankelijk behoeven te zijn, om nooit te moeten trouwen. Maar trouwen moeten we, moet, moet, want niet-trouwen is de grootste schande die voor een Inlands meisje en haar familie bestaat.

En het huwelijk hier, o, ellendig is hier nog een tè zachte uitdrukking voor. Hoe kan het ook anders als de wetten zijn gemaakt: alles voor de man en niets voor de vrouw? Als wet en leer beide zijn voor de man, als hem alles, àlles is geoorloofd. Liefde, wat weten wij hier van liefde? Hoe kunnen wij een man en een man ons liefhebben, als wij elkaar niet kennen, ja zelfs niet mogen zien.

Uit een brief van augustus 1900, een lange brief aan mevrouw Abendanon, de echtgenote van de Directeur van Onderwijs.

‘De vrouwen zijn niets’. ‘De vrouwen zijn voor de mannen, voor hun plezier geschapen, zij kunnen met hen doen wat ze willen’, klonk het honend, sarrend als de lach van satan in haar oren (uit de mond van haar oudste broer). Haar ogen schoten vonken, driftig balde ze haar handen en klemde in machteloze woede de lippen op elkaar. ‘Neen, neen!’ schreeuwde het in haar heftig kloppend hartje: ‘Wij zijn mensen even goed als de man. 0, laat mij het bewijzen. Maak mijn boeien los. Laat mij mogen en ik zal tonen dat ik ben een mens, even goed als de man’.

En zij wrong zich en kronkelde, zij trok en rukte, maar de ketens waren sterk en sloten nauw om haar tengere polsjes en enkels. Zij verwondde zich eraan, maar breken deden zij niet. Kon zij berusting leren? In het jonge hoofd woelden rusteloos honderden gedachten, in haar hart rijpte de geest van verzet tegen de bestaande toestanden. Ze zou, ze wilde zich er niet aan onderwerpen, ze wilde, ze moest een nieuwe weg opgaan. Hóe wist ze nog niet. Het was nog zo duister en verward in haar brein, maar ze wilde het, dát wist ze.

De volgende brieffragmenten zijn drie en twee jaar later geschreven, op 27 oktober 1902. In die drie jaar is Kartini gerijpt en haar ‘roerende verering’ voor al wat uit het westen komt, heeft intussen ‘dodelijke steken’ ontvangen. Ze heeft de Europeaan in de koloniale verhoudingen leren kennen. Ze schrijft aan mevrouw Abendanon, die ze ‘Moedertje’ noemt, een hartstochtelijke brief, voor het eerst met felle kritiek en op bittere toon.

Wij vinden dat u moet weten hoe wij een en ander in uw maatschappij vinden, omdat u schijnt te denken dat wij de Europese wereld een ideaal vinden. Wat wij ‘ware beschaving’ vonden, weet u reeds lang en wij weten dat u er ook zo over denkt, maar de ware beschaving is volstrekt niet het algemeen eigendom in de landen der beschaving. Het ware is ook wel te vinden bij de volkeren waarop het gros van het blanke ras, overtuigd als het is van eigen voortreffelijkheid, met minachting neerziet. Gebreken heeft ons volk zeker, maar daarnaast ook deugden, waaraan de ‘beschaafde volkeren’ wel een voorbeeld kunnen nemen. Wij zijn al ontaard, dat ziet u. Anders zouden wij het niet zeggen, hetwelk geen mooie dunk geeft van een der specifieke eigenschappen van het Javaanse volk: ‘bescheidenheid’.

Vader heeft me eens gezegd: ‘Ni, denk niet dat er veel Europeanen zijn die werkelijk van Je houden. Er zijn er maar enkelen’. Dat behoefde vader werkelijk niet te zeggen. Wij weten hel zelf heel best. We kunnen ze op onze vingers natellen en behoeven daarvoor niet eens twee handen te gebruiken. De meesten wenden sympathie voor, om ermee te poseren of uit berekening.

Bespottelijk! Het beste is maar om in zulke dingen slechts het humoristische te zien. Dan ergert men er zich niet aan. O, de mensen zijn dikwijls zo in-bespottelijk en doen allerdwaast. Denkt u niet dat zeer velen die nu roepen om de Inlandse kunst, er niet over uitgepraat raken, het slechts doen om mee te doen, en niet omdat zij zelf er veel voor voelen? Enige vooraanstaande mensen interesseren zich ervoor en iedereen dweept ermee! Of men het uit overtuiging doet? Maar wat komt het erop aan, als het doel er maar mee bereikt wordt?

Denkt u dat wij niet weten waarom ‘De Echo’ gaarne stukken van ons plaatst, al zijn wij nog zo ‘onnozel’? Het is een mooie reclame voor het blad. ‘De Hollandsche Lelie’ stelde mij haar kolommen ter beschikking en de vorige directrice verzocht mij keer op keer brieven van me te mogen plaatsen. Waarom? Voor de reclame! Brieven van een echte dochter van het Oosten, van een ‘heus Javaans meisje’, gedachten van zo'n half-wilde en dan door haar zelf in een Europese taal gevat. O, hoe vreselijk interessant! En als wij wanhopig onze ellende uitschreien in het Hollands, dan is het weer zo ‘innig interessant’. En - God moge het verhoeden - als wij eens mochten sterven aan een gebroken hart om ons vermoord ideaal, dan zal het o zo machtig interessant zijn! Er zijn mensen die interessant zijn iets begerenswaardig vinden.

O! wat doen we? Wat hebben we gezegd? Vergeef ons Moedertje! U weet wel dat het niet in onze bedoeling ligt u te krenken of te beledigen, dat wij slechts oprecht tegenover u willen zijn. Nietwaar? Oprechtheid is de basis van onze vriendschap, onze liefde? Het is dikwijls niet hoffelijk oprecht te zijn. Als het niet zijn moet, dan willen wij niet gaarne onhoffelijk zijn, daarvoor zijn wij Javanen, tot wier specifieke eigenschappen ‘hoffelijkheid’ behoort.