Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 28]

Paul de Wispelaere
Jef Geeraerts: een mislukte kans

In de inleiding tot zijn autobiografie (l'âge d'homme en de daarop volgende delen), die volgens mij tot de grote werken uit de wereldliteratuur behoort, heeft Michel Leiris scherpzinnig op de dubbelzinnigheid van het literaire zelfportret gewezen. Slechts op één aspekt daarvan wil ik hier even ingaan. De autobiografie wordt slechts gerechtvaardigd indien ze een niets ontziende eerlijkheid als uitgangspunt en doel vooropstelt. Deze eerlijkheid leidt niet alleen tot zelfkennis maar ook tot een catharsis, daar de auteur het risico loopt zich erdoor te schande te maken in de ogen van zijn lezers en nabestaanden. Maar ook de eerlijkste publieke belijdenis is vermengd met gevoelens van welbehagen en zelfvoldoening, iedere biecht stuurt op vergiffenis aan. Meer nog: de bekentenis die afkeer en weerzin oproept, veroorzaakt als literair werkstuk erkenning en roem, en bij gevolg niet zelden ook materiële welstand. Alleen al door deze dubbelzinnigheid wordt de catharsis, ook indien eerlijk beoogd, wezenlijk gecompromitteerd. Deze bedenking staat voorop bij de bespreking van Jef Geeraerts' pas verschenen GANGREEN 3. HET TEKEN VAN DE HOND. Dit derde deel behandelt de eerste zestien levensjaren van de auteur (1930-1946), maar kan nog slechts gelezen worden in de kontekst van de beide eerdere delen, waarin de kolonistische periode 1954-1960 werd beschreven. Het is trouwens ook van dit perspektief uit opgezet. In een van de eerste het schrijven begeleidende commentaren bezint de auteur zich over de aanhef van zijn boek, dat slechts moeizaam op dreef blijkt te komen: ‘Ik dwing mij bij iedere versie minder woorden te gebruiken en toch hetzelfde effekt te bereiken. De lavastroom van de vorige Gangreenboeken past hier niet. De mythe krijg je maar kapot met een etsnaald en bijtend zuur. Het is vreemd. De eerste keer in mijn leven schrijf ik over situaties die ik noodgedwongen moet reconstrueren’.

Enerzijds wordt hier dus bekend dat het ‘meeslepend’ verhaalde feitenrelaas uit Gangreen 1 en 2 door mythevorming overwoekerd werd, iets waar de kritiek trouwens scherp op gewezen had. Anderzijds wordt te kennen gegeven dat die mythevorming in het nieuwe boek verbroken zal worden, en deze intentie blijkt samen te gaan met een andere schri jfrelatie tot de werkeli jkheid: hier kan niet vanuit de herinnering verhaald worden, maar de eerste levensjaren moeten (aan de hand van dokumenten zo waarheidsgetrouw mogelijk worden gereconstrueerd. Wanneer aldus de eerste acht kinderjaren beschreven zijn, komt de auteur echter op zijn aanvankelijk voornemen terug. Hij deelt dan aan zijn vriendin mee dat hij van 1938 af over voldoende feitenmateriaal beschikt, en derhalve in 't vervolg maar weer gebruik zal maken van het ritme van de vorige Gangreenboeken, waarin hij ‘eindelijk weer zal kunnen ademen’ en waardoor ‘de lezer bij zijn nek gegrepen wordt’. Konsekwent repliceert zij met de vraag: ‘En wat ga je dan beginnen met de vernietiging van de mythe?’ Waarop slechts het kennelijk verveelde en nietszeggende antwoord volgt: ‘Mythe is bullshit (...)’.

Kort na het eerst aangehaalde citaat verklaarde de auteur dat hij besloten had ‘de sluier van zijn oneerlijkheid op te lichten. En de mythe, de leugen voorgoed te breken’. Indien al deze verklaringen werkelijk iets betekenen, moet de lezer er wel uit concluderen dat Geeraerts' autobiografie van 1938 af onbetrouwbaar wordt, en dat de auteur zelf zich daarvan bewust is. Tegen het eind van de roman treffen we het volgende recept aan, dat in dat opzicht wel relevant zal zijn: ‘(...) mezelf telkens weer onder hypnose brengen, kunstmatig de gevoeligheid opdrijven tot ze psychopathisch genoeg wordt om te schrijven’.

Het is niet geheel duidelijk wat ‘psychopathisch’ hier moet betekenen, maar op zijn minst zal met deze term een extreme graad van in-zich-zelf-beslotenheid en zelfop jaging worden bedoeld.

Het directe verband met wat de auteur op een andere plaats zijn ‘psychopathisch egocentrisme’ noemt, ligt voor de hand. Dit extreme egocentrisme leidt als vanzelf naar solipsisme, waarvan het sterkste staaltje in het boek te vinden is op de plaats waar de verteller ‘de spoken’ uit zijn verleden in het niet laat verdwijnen: ‘(...) ik ben genezen, zij hebben nooit bestaan, alleen ik heb bestaan, alleen ik.’ Het is duidelijk dat een zelfoverschatting die zulke proporties aanneemt het uitzicht op de realiteit van de buitenwereld volkomen vertroebelt en de weergave ervan karikaturaal vervalst. Het is wel de allerslechtste optische uitrusting tot het

[p. 29]

schrijven van een waarheidsgetrouwe autobiografie! Maar de lezer kan niet zeggen dat hij niet gewaarschuwd wordt. Alleen dient hij er terdege rekening mee te houden, en zijn lektuur op de mythiserende vervalsing af te stemmen. Te beantwoorden zijn dan de vragen naar het wat en het waarom van de vervalsing.

Het is, aansluitend op deze bedenkingen, ook merkwaardig welke plaats het motief van de leugen in het boek inneemt. In het allereerste commentaar al voert de auteur met zijn vriendin een gesprek ‘over de morbide vreugde van het liegen, een uniek middel om de slepende waanzin van het dagelijks bestaan te doorbreken, een eigen wereld te scheppen (...), de Anderen zoveel mogelijk te belazeren, ze hebben zich immers opgelucht verzoend met de kleffe logica van Aristoteles (...), de Rechtvaardigen wier bestaan één grote leugen is.’

Hoe kan deze eigendunkelijke bewering worden verzoend met de hoger aangehaalde, ongeveer gelijktijdig uitgedrukte intentie de mythe en de leugen voorgoed de kop in te willen drukken? Logica zit er inderdaad niet in, maar wel een verregaande psychologische ambivalentie, waarin de lezer rechtvaardigheidshalve misschien meer inzicht dient te hebben dan de auteur zelf, die zich krachtens zijn blufferige zelfvoldaanheid van dit soort inzichten ontslagen blijkt te achten. De zelfverzekerd geproclameerde cultus van het liegen is een bekende dandyeske houding, die bedoeld is als protest tegen een geminachte samenleving en terzelfdertijd een zelfgekozen isolement stoffeert. Zowel de minachting als het isolement wijzen op een trots superioriteitsgevoel, dat sinds honderd jaar een bekend verschijnsel is in de literatuur. Er hoeft op zichzelf niets voor of tegen te zijn, het hangt er maar vanaf op welke wijze het zich (literair) manifesteert en tot welk soort teksten het leidt, maar nogmaals: het is een bedenkelijk uitgangspunt voor een eerlijke autobiografie, want het trekt al vantevoren alle verhoudingen scheef. Ook buiten de auteursintenties en dito beweringen om is het trouwens van in de eerste bladzijden van het boek al duidelijk hoe kleurig de mythe van het superieure schrijvers-ik weer in de verf wordt gezet. Vooral de begeleidende commentaren zijn in dit opzicht revelatief, daar zij de sfeer en gezichtshoek aangeven van waaruit de auteur zijn biografische reconstructie aanpakt. Hij bevindt zich aanvankelijk samen met zijn vriendin op een afgelegen ‘paradijselijke’ plek aan de Corsikaanse kust, waar alles als uitzonderlijk wordt beschreven: de vriendin is niet zomaar een aantrekkelijke vrouw maar een ‘prinses’ met de mythologische naam Antinea, haar gelakte nagels zijn een ‘exotisch juweel’, de spijzen en dranken bevatten exquise ingrediënten, enz. De cultus van de uitzonderlijke verfijning gaat er samen met de cultus van de vitalistische vulgariteit, zoals voornamelijk uit de overvloedig verslagen seksuele omgang blijkt: beide worden, in hun extreme tegenstelling, geacht aan de antipode te liggen van het gedrag der verfoeide ‘middelmatige’ anderen. Ook de eigen ‘grenzeloze trots’ wordt kritiekloos en zonder de minste poging tot afstand en relativering beleden als een intrinsiek bestanddeel van dit hele gebeuren. Het werkt op den duur allemaal rijkelijk irriterend, vooral voor wie de personages in kwestie persoonlijk kent. Maar waar het vooral op aankomt, is dat we hiermee de bron van de vervalsing hebben aangeduid. Vanuit zijn van meet af geëtaleerde houding van geldingsdrang en zelfverheerlijking kon Geeraerts' autobiografie uiteraard niet anders worden dan een dokument van zelfbevestiging en een getuigenis ten eigen gunste. Tot welke eenzijdigheid dit egocentrisme kan leiden, spreekt ondermeer uit volgend voorbeeld. Tegen het eind van zijn werk bedenkt de auteur hoezeer zijn ouders, die hij als belabberde bourgeois heeft afgeschilderd, geschokt zullen worden door het lezen van dit boek, maar: ‘Ik weet dat ze daarna andere mensen zullen zijn, het is de eerste psychotherapie van hun leven. Dat ze echter uitgerekend door hun eigen zoon ingewijd moeten worden, zal hun wellicht erg hard vallen, maar beter dat dan totaal verkalkt heen te gaan.’

Of de ouders Geeraerts door hun zoon de les moeten worden gespeld, is geen literaire vraag, die ik daarom maar in het midden laat. Maar een literaire vraag is wél of het niet de bedoeling is van een autobiografie dat de schrijver in de allereerste plaats zichzelf aan een psychotherapeutische test onderwerpt. Daar komt echter niets van terecht. Niet dat er geen op zichzelf gruwelijke en schandelijke feiten zouden worden bekend. Maar de beslissende vragen zijn hier: in welke contekst, op welke manier en met welke bedoeling worden die bekentenissen afgelegd? Uit de vele mogelijke voorbeelden kies ik er één uit de serie plagen, kwellen en martelen van weerloze dieren, namelijk het relaas van hoe de dertienjarige Geeraerts een vastgebonden geit wil bespringen en het dier daarna in de buik en de uier trapt. En dat terwijl hij notabene, in 1943, met de nazi's sympathiseerde en met een deltateken in het knoopsgat liep. De contekst is die van het hele boek en de andere Gangreens waarin

[p. 30]

iedere daad van de held het karakter van uitzonderlijkheid krijgt, de manier is die van de typische Gangreen-stijl. En de bedoeling? Die valt af te leiden uit de talrijke plaatsen in het boek waarin we lezen dat de kleine Jef zowat al zijn ondeugden, gemeenheden en geniepigheden van zijn vader en van de Jezuïeten heeft geërfd. Indien er een steen geworpen moet worden, dan naar hun en niet naar hem, net als de latere Geeraerts uit Gangreen 1 en 2 het slachtoffer van het kolonistische systeem zou worden. Op deze manier sluiten de delen inderdaad naadloos op elkaar aan. Een andere vraag is natuurlijk hoe het komt dat het zo vreselijk lang geduurd heeft voor Geeraerts een beetje afstand kon nemen tot al die autoritaire, militaristische, gewelddadige en meedogenloze systemen waarin hij zich kennelijk zo kiplekker heeft gevoeld. Maar uitgerekend daar krijgen we geen antwoord op.

De leraar Huybrechts wordt door de auteur het volgende in de schoenen geschoven: ‘(...) hij heeft de vaderhaat-liefdeverhouding systematisch omgebogen naar rancune-revanche gevoelens, als dat überhaupt ooit zal gebeuren.’

Het hele boek is inderdaad vanuit deze gevoelens geschreven, niet als een afrekening met zichzelf, maar met de ‘Anderen’. En deze wraakneming correleert met het hoger beschreven superioriteitsgevoel. Ik geloof dat hiermee de oorzaak van de vervalsing, of misschien van de wezenlijke onmacht tot eerlijkheid volledig is aangeduid. Zulke eerlijkheid onderstelt immers het vermogen tot logisch denken en tot relativeren, en dit ontbreekt Geeraerts volkomen.

Vele aspekten van Gangreen 3 moeten hier tot mijn spijt onbesproken blijven. Ik kom er elders uitvoeriger en indringender op terug. Slechts één bemerking nog, om wat domme en kleinzielige eigenwaan te onthullen. In het laatste hoofdstuk vertelt de auteur hoe hij, alweer in uitzonderlijke omstandigheden, ‘met Joost de Wit van de Nederlandse Stichting voor Vertalingen’, het manuscript doorneemt, en dan: ‘Hij zegt dat dit de werkwijze is in Engeland, Duitsland en de Verenigde Staten. Met een team specialisten een tekst persklaar maken. De Vlaamse schrijvers hebben dat uiteraard niet nodig, zij schrijven alleen meesterwerken.’ Zo, dat weet de lezer dan weer. Wat hij echter niet weet is dat ik dit boek het eerst op de revisieproef heb gelezen en daarop de honderden correcties en verbeteringen heb gelezen die doodeenvoudig en in alle bescheidenheid door de productieman van de uitgeverij Manteau zijn aangebracht. Deze man maakt namelijk alle manuscripten persklaar! En anderzijds is het Geeraerts' specialisten ondermeer kennelijk niet opgevallen dat in een Spaans citaat tot tweemaal toe quatro in plaats van cuatro staat. Een detail natuurlijk, maar in de gegeven contekst toch wel vermakelijk. Zeker bevat Gangreen 3 weer een aantal goed en vaardig geschreven taferelen. Dit is een kwestie van vakmanschap geworden. Maar als autobiografie is het een gemiste kans.

JEF GEERAERTS: ‘Het Teken van de Hond Gangveen III Manteau 365 blz. f 19,90