Bzzlletin. Jaargang 4

[p. 5]

Jan Starink
Jef Geeraerts en de radio

Dit is een kleine bijdrage tot de bibliografie van de werken van Jef Geeraerts. Wij (dat wil zeggen de programmamakers van de afdeling Literaire Uitzendingen K.R.O.) maakten, evenals iedere ander lezer, kennis met hem door IK BEN MAAR EEN NEGER. Die tekst had naar onze mening zoveel ‘vertellende’ en dramatiese kwaliteit dat we aan een bewerking voor radio dachten, waar (waarschijnlijk door tijdsgebrek onzerzijds) niets van kwam. Geeraerts volgende publikaties, met name ZONDER CLAN en vooral zijn toneelstuk DE ZEVEN DOEKEN DER SCHEPPING trokken ook om strukturele redenen zozeer onze aandacht dat we besloten tot kennismaking (we gaan niet over één nacht ijs).

Op 23 april 1968 zonden we in de serie GESPREKKEN OP DINSDAG een interview met hem uit dat ik hieronder laat afdrukken aangezien het, lijkt me, in bondige vorm weergeeft wat Geeraerts toen dacht of meende te denken. Geeraerts begint met een verklaring vooraf.

Interview

Een schrijver wordt aanhoudend gebombardeerd door indrukken uit zijn omgeving. Via de zeer gevoelige antennes waarover hij beschikt, worden die indrukken in hem opgetast, tot er zo'n heftige lading ontstaat dat er wel een ontlading moet volgen, anders zou overspanning het gevolg zijn. Overigens betekent schrijven voor mij niet alléén een therapie: het is ook een tocht naar een doel dat ik nog niet ken, een soort zoeken, een soort uitvinden; een zoeken naar zuiverheid, authenticiteit.

U bent assistent-gewestbeheerder geweest in Kongo. Wat was dat voor een funktie?

Mutatis mutandis was dat, dezelfde funktie die Douwes Dekker bekleedde als assistent-resident van Lebak in het voormalige Nederlands-Indië. Ik had het bestuur over een rimboegebied dat ongeveer zo groot was als de helft van Nederland. Daar was ik belast met alle vormen van bestuur, zowel op financieel als ekonomisch en politiek gebied.

Hoe oud was u toen u die funktie aanvaardde?

Ik was toen vier en twintig.

U had veel kontakt met negers?

De hele dag. Van 's morgens zes tot 's avonds acht uur moest ik eindeloze palavers oplossen om het werk gedaan te krijgen dat er gedaan moest worden. Dat viel niet mee, want een neger is lui.

En uit dat daelijks kontakt is de roman IK BEN MAAR EEN NEGER voortgekomen?

Ja, maar niet als het ware van buitenaf, méér van binnenuit. Ik had bij de gebeurtenissen in Kongo, waarbij ik op mijn geïsoleerde post ook lichamelijk veel gevaar heb gelopen, een soort psychische dreun gekregen en daardoor was er na mijn gedwongen terugkeer allerlei problematiek in me aanwezig die ik moest uiten.

U hebt het boek helemaal geschreven vanuit de psychologie van de neger.

Ja: de hoofdfiguur, de medisch-assistent Matsombo, is een neger. Hij is natuurlijk een fiktieve figuur, maar hij is gebouwd op mijn waarnemingen van de negerpsychologie. Die staat diametraal tegenover die van ons westerlingen. Wij zijn bepaald verziekt door de kultuur; zij leven nog spontaan, dag in dag uit, naar hun natuurlijke impulsen.

[p. 6]

U zei: ‘negers zijn lui’, hebt U daar iets tegen?

Nee, maar ik word gekonditioneerd door mijn westerse opvoeding en die dwingt me nu eenmaal tot voortdurence aktiviteit, tot schrijven bijvoorbeeld. Ik durf me gewoon niet te permitteren lui te zijn.

U schrijft in IK BEN MAAR EEN NEGER nogal bits over de rol van de missie.

Ja, want vanuit het negerstandpunt waarmee ik me in die roman identificeer, kan ik niet anders dan daar negatief over spreken. Voor de neger is de missie nu eenmaal ingebouwd in het dwangregime van de blanke administratie. In 1885 zijn wij Belgen in Kongo gekomen. De soldaten onderwierpen de stammen fysiek zal ik maar zeggen, en tegelijk kwamen de missionarissen hun een geloof opdringen dat hun niet lag.

Lag het hun principieel niet, of in de juridisch-formalistische vorm waarin het hun werd gebracht?

Ik denk in beide vormen niet.

Ik heb eens een missionaris zelf horen zeggen: velen van ons kwamen uit Nederlandse agrarische milieus. In Nederland waren we keuterboeren, in Afrika speelden we heer-boer.

Daar zit veel waars in, maar het geldt natuurlijk voor alle blanken in koloniale landen. De geweldige mogelijkheden die ze daar krijgen, stijgen hun naar het hoofd. Missionarissen zijn ook mensen, waarom zou het hun anders gaan?

Uw roman eindigt met de volgende regel: ‘In zijn (Matsombo's) ogen ligt de lege blik van de eeuwige neger’. Beschouwt u het als een tragiek als neger geboren te worden?

Matsombo is tragisch omdat hij een évolué is. Hij is om zo te zeggen dodelijk gekwetst door onze kultuur. Door alles wat er in de roman met hem gebeurt, wordt hij tenslotte toch met een geweldige smak teruggeworpen in zijn négritude; hij wordt tenslotte opnieuw en nu heel bewust, wezenlijk, gekonfronteerd met zijn onontkoombaar ‘negerzijn’.

Gedeelten van het boek zijn geschreven in een vorm die lijkt geïnspireerd door Afrikaanse lyriek.

Ik heb me zoveel mogelijk geïdentificeerd met de denk- en spreektrant van de negers zelf. Ik heb zelfs hele gedeelten van de roman in het Lingala geschreven en die teksten dan in het Nederlands vertaald. Ik wilde zo authentiek mogelijk zijn.

In 1965 publiceerde u ZONDER CLAN. De hoofdfiguur daarin is een leraar; dat bent u nooit geweest. Toch is de roman in een-wezenlijke zin autobiografisch te noemen.

U reageert daarin bijvoorbeeld uw jeugd af.

Mijn jeugd werd hoofdzakelijk bepaald door mijn opvoeding bij de jezuïeten en daar heb ik, ik mag wel zeggen een soort trauma van overgehouden. Eén van de aspekten van ZONDER CLAN is een afrekening met dat katholieke verleden.

U ziet die jezuïtische opvoeding als een geestelijke terreur?

Ja, wij werden in zo strakke banen geleid, dat een enigermate kreatieve, dat wil zeggen zelfstandige persoonlijkheid er wel uit móest springen.

De roman stelt school, kerk en huwelijk als dwangsystemen eigenlijk op één lijn. Daartegenover staan dan vrije liefdesverhoudingen als natuur tegenover kultuur?

Ja. Op die tweepoligheid berust al mijn werk.

Dualisme lijkt me kenmerkend voor uw persoonlijkheid. U hebt bijvoorbeeld ook een autobiografisch stuk geschreven, dat werd gepubliceerd in WERK VAN NU 2 (Manteau 1967), en dat IK BEN EEN LINKSE BOURGEOIS heet.

Dat is natuurlijk wel een ironisch bedoeld stuk. Maar over zulke dingen als rechts en links kan ik ook alleen maar ironisch praten. In de meeste ‘linkse’ mensen met wie ik in aanraking kom, ontdek ik toch weer de bourgeoismentaliteit. En dat neem ik ook waar in mezelf. Ik speel nu eenmaal op mijn manier mee in een bourgeois-samenleving, al denk ik van mezelf dat ik links ben.

Uw debuut IK BEN MAAR EEN NEGER is naar de schrijftrant een traditioneel verhaal, verteld volgens de gewone rechte lijnen van oorzaak en gevolg. ZONDER CLAN is formeel interessanter.

ZONDER CLAN berust vooral op de monologue intérieur, met enkele onderbrekingen waarin ik me als auteur met mijn personages bezighoudt. Zo ben ik geheel uit de ‘straight narrative’ in de ‘bewustzijnsstroom geraakt. Ik kan ook niet anders meer. Ik geloof niet erg meer in de ‘objektieve’ roman.

U hebt de laatste tijd nog met een heel andere vorm geëxperimenteerd. Uw nieuwe boek: DE ZEVEN DODEN DER SCHEPPING, is een ‘mysteriespel’. Het is een breed, barok drama in zeven taferelen, waarvan de struktuur wel op soortgelijke werken van Majakovski lijkt.

Die dramatische vorm koos ik spontaan omdat hij me bijzonder geschikt lijkt voor het heftig ventileren van problematiek. Ik heb jarenlang geleefd in de spanning van de tegenstelling tussen kreatief, dus vrij individu en de kodificerende maatschappij die berust op de van buitenaf opgelegde dwang

[p. 7]

van macht, recht en religieus dogma. Bovendien verschafte de dramatische vorm me mogelijkheden te spelen met de ironie die me nu eenmaal eigen is. Als stramien koos ik de zeven scheppingsdagen zoals ze in GENESIS worden verhaald. Maar die authentieke teksten ridikuliseer en ironiseer ik voortdurend zodat er voor de toeschouwer een Brechtiaans vervreemdingseffekt ontstaat.

De hoofdfiguur is de kunstenaar wiens verlangen naar vrijheid wordt uitgespeeld tegenover al de ijzeren heinen van het gedrags. patroon: de prelaat, de generaal, de bankier etc. Het hoogtepunt van het stuk ligt, dunkt me, in het vijfde bedrijf. Dat bestaat grotendeels uit een pathetische monoloog waarin de kunstenaar zich voelt doorstromen van een alomvattend, gelukbrengend, kosmisch levensgevoel. Die vrijheid zou u zich wensen, maar juist die krijgt geen kans?

Nee, want in het zevende tafereel eindigt het stuk in een volledig nihilisme. De kunstenaar, die tijdens de monoloog waarop u doelde gevangen zit, wordt bevrijd door de linkse revolutie. Maar dan wordt hij door die revolutie tenslotte weer zo diep teleurgesteld dat hij zelfmoord pleegt, aangezien hij beseft dat ook die revolutie niets anders oplevert dan een nieuwe, andere vorm van dezelfde machtspatronen.

‘Die Revolution frisst ihre Kinder auf?’

Ja.

U bent dus een principiële pessimist?

Ik kan niet anders.

U hebt gesproken over schrijven als therapie. Maar ook als een vorm van zoeken. Naar een nieuw wereldbeeld bijvoorbeeld dat leefbaarder, leefwaardiger zou zijn dan alle bestaande?

Natuurlijk. Ik ben nu eenmaal een romantikus en blijf nog altijd geloven, niet in ‘De Mensheid’, maar in sommige mensen. Ik blijf geloven in liefde, al vrees ik dat ik een utopie najaag.

U hebt in uw betrekkelijk korte werkzaamheid al met allerlei vormen geëksperimenteerd. Ziet u voor de toekomst nog een andere vorm waarin u zich zult gaan uitdrukken?

Ik word door het zoeken daarnaar helemaal in beslag genomen. In de herfst verschijnt een nieuwe roman van me bij Manteau die de eerste zal worden in een reeks: de GANGREENreeks. In die roman tracht ik mezelf te genezen van de trauma's die ik heb opgelopen in Kongo en in mijn vroeger leven. Die romans vat ik volledig op als subjektief en therapeutisch, aangezien ik er de gebruikelijke afstand tussen auteur en personage totaal in ophef. De ik-persoon in dat boek ben ik zelf.

[p. 8]

Het interview werd aanleiding Geeraerts te polsen over verdere medewerking aan onze programmaas. Hij aksepteerde opdrachten tot vertaling van Peter Weiss DAS GESPRÄCH DER DREI GEHENDEN en DER SCHATTEN DES KÖRPERS DES KUTSCHERS, hondsmoeilijke teksten waarmee hij uitstekend uit de voeten kwam. Zijn vertalingen waren misschien niet altijd eksakt maar hadden een als vanzelf lopende motoriek; ‘ritme’ is denk ik het woord. Die kwaliteit bracht ons op het idee hem te vragen de monoloog uit ULYSSES van James Joyce (de episode PENELOPE) te vertalen. We liepen toen al een tijdje rond met het idee deze ‘tour de force’ integraal uit te zenden. Ik had 'n keer of wat met Geeraerts over Joyce gepraat, ook in het kader van de motieven die hij zelf verwerkte en van de strukturen die hij, met name in de gemonteerde monologen van ZONDER CLAN, daarbij aanwendde. Hij maakte 'n paar paginaas vertaling op proef (we hebben ze jammer genoeg niet meer), die ons, weer door hun ritmiese soepelheid bevielen. Toen kwam John Vandenberghs vertaling op de markt en dubbel werk leek zinloos; uiteindelijk hebben we dus de versie Vandenbergh uitgezonden. Ik heb er achteraf nog altijd spijt van dat we Geeraerts die vertaling niet hebben laten afmaken - niet dat Vandenbergh niet, zeker in opzichten van nauwkeurigheid en Joyceanisme, uitstekend is, maar Geeraerts had aan de tekst 'n soort lyriese zwier meegegeven die ook iets essentieels vasthield van het musicerende en liedjes verwerkende origineel. Inmiddels hadden we ook herhaaldelijk gepraat over de formele eisen die konden (moesten) worden gesteld aan een optimale dramatiese radiotekst. Daaruit resulteerde in onze opdracht Geeraerts eerste luisterspel AVONDSPELEN (1968), door ons met Ton Lensink in de hoofdrol uitgezonden, en later eveneens met Lensink in een B.R.T.-televisieversie uitgevoerd (de tekst staat afgedrukt in DRAMATISCH AKKOORD, 1971, als een van de betere stukken van dat jaar. Het spel speelde op karakteristieke Geeraertsmotieven (frustratie, angst, agressie) en was, hoewel geschreven met duidelijk talent voor ‘bekkende’ dialoog (of in wezen: monoloog?) en bouw naar klimaks en peripetie, voor ons toch min of meer een teleurstelling. Geen grote, want het bleef een zeer uitzendbaar stuk gedegen vakwerk. Ik citeer het begin van de t.v. bewerking:

Avondspelen

Personen:

De grootmoeder (naamloos). Omstreeks vijfentachtig. Ze herkent nog vaag de huisgenoten. Ze breit iedere dag opnieuw dezelfde sok met de sajet die men de avond tevoren opnieuw op een bol heeft gewonden. Ze leest altijd dezelfde krant. Het nieuws van twee maanden of vijfendertig jaar tevoren is voor haar actueel.

De man (Karel). Omstreeks vijfenvijftig. Leraar Nederlands. Een stiekeme dronkaard als hij de kans heeft. Zijn leven is eentonig, burgerlijk verlopen. De aanwezigheid van zijn schoonmoeder vervult hem met lucide afkeer.

De vrouw (Anna): Omstreeks vijftig. Haar enige inwijding waren de ontmaagding en de zwangerschap + baring maar dat is ze al lang vergeten.

De dochter (Marleen). Zestien. Onbezorgd. Niet al te intelligent.

	OP EEN MONTAGE VAN BEELDEN UIT DE FILM ‘HET PROCES’ KOMEN STATISCHE BEELDEN NAAR VOREN VAN STRAAT, HUIS EN HUISKAMER, ALSMEDE STOMME BEELDEN VAN 4 PERSONAGES.
	GROOTMOEDER ZIT ONDER EEN LAMP, IN HET SALON, EEN GEBREIDE SJAAL OM HAAR TENGERE, INGEVALLEN SCHOUDERTJES, DE BREINAALDEN IN HAAR HANDEN, WAARAAN EEN LANGE, VORMLOZE SOK. AL IS DE WOL OPGERAAKT, ZE BREIT IJVERIG, ZIJ HET DAN MECHANISCH, VOORT. KAREL BLADERT NERVEUS IN EEN CAHIER DAT OP DE EETKAMERTACEL LIGT. GEËRGERD LEGT HIJ ZIJN BALLPOINT NEER.
Karel	(zucht) Anna! Zou je haar sok nog 's willen uittrekken voor je weggaat. De breiwol is alweer op.
Anna	(staat voor het aanrecht en zet juist een bord in het vatenrek) Jaja, Karel, ik kom al....
Marleen	(boven aan de trap; ze is hip modieus gekleed. Lang blond haar). Ma! Waar zijn m'n zwarte laarsjes?
Anna	(haar handen afdrogend). Onderin het kastje in de gang zoals altijd....
Karel	(off; geërgerd en moe). Anna! An-na...
	MARLEEN RENT NAAR EEN INGEBOUWDE KAST ONDERAAN DE TRAP, ZOEKT ZENUWACHTIG TOT ZE GEVONDEN HEEFT EN BEGINT DE LAARSJES AAN TE TREKKEN.
Anna	Marleen, doe niet zo nerveus, ik ben zo klaar.... Kijk 's of grootmoeder niets nodig heeft....
Karel	(zit, op de voorgrond, aan de eetkamertafel; vóór hem twee stapels cahiers. Hij is kennelijk huiswerk aan 't

[p. 9]

verbeteren. Smalend, binnensmonds, terwijl een opstel verbetert) Grootmoeder, de kostbaarste schat van het huis, de kroon van ons klein gezin, de plaatselijke mummie die bovendien de traditionele bewegingen perfekt kan uitvoeren...

Wat ons dwarszat was de traditionele struktuur van dit kamerstuk. We gingen er toen van uit dat een ideale radiotekst de veelomvattende mogelijkheden van de radio moest uitbuiten. We dachten in de richting van 'n soort (to)taalteater waarin niet uitsluitend dialoog, maar iedere denkbare variant van taalgebruik werd aangewend in kombinatie met geluidsmateriaal en muzikaalelektroniese middelen. We dachten dat Geeraerts uitstekend in een dergelijke ‘mozaiekvorm’ zou kunnen schrijven (of kolleren of monteren), aangezien zijn enige toneelstuk DE ZEVEN DOEKEN DER SCHEPPING zowel scènies als tekstueel op een kompleks vormpatroon berust. Maar alle palavers ten spijt, ook Geeraerts volgende stuk in onze opdracht: CONCERTO (1971), werd weer een goede maar traditionele een-akter. Een derde stuk: ODE AAN IGNATIUS (1972), bracht ons niet verder en bleef bovendien zozeer steken in zwart-witsjablonen dat we het niet hebben uitgezonden. De opdracht tot dit laatste stuk hing overigens ook samen met tematiese uitgangspunten. Wat ons ook interesseerde was de geëngageerde wijze waarop Geeraerts min of meer monomaan uitdrukking bleef geven aan jeugdtraumaas die samenhingen met zijn katoliek-Vlaamse opvoeding. In een programma over opvoeding en onderwijs in de literatuur uitgezonden in november 1969 deed hij deze uitspraak:

Jef Guraerts op het O.L.V. College (zittend, tweede van rechts)

Uitspraak

Ik werd gedurende tien belangrijke jaren van mijn leven onderwezen en opgevoed door een religieuze orde die ongeveer vier eeuwen geleden gesticht werd door een Baskiese psychopaat: de heilige Ignatius van Loyola, de eerste generaal van een orde die met militaire discipline, een soort van ‘Leichengehorsam’ aan het pauselijk gezag, het om zich heenslaande protestantisme bestreed. Een orde die de biechtvaders leverde aan de koning, de vurige predikanten van de onverdraagzaamheid, de opvoeders van de rijke elite. Ik moet echter bekennen dat ik nog altijd in bewondering sta voor hun doelbewuste en doelmatige opvoedingsmethodes. Maar ook, dat ik nog altijd teleurgesteld, erger: gekwetst ben door de bepaalde invloed die hun opvoeding op mijn bewustzijn heeft uitgeoefend. Mijn bewustzijn werd namelijk door de Jezuïeten dermate geatrofieerd, of beter: resoluut in een bepaalde richting geleid en dus misvormd, dat ik er heel lang de kwade gevolgen van heb ondergaan. De Jezuïeten vormen een discipel voor een soort utopiese samenleving vol mytes. Een geraffineerde bedoeling die duidelijk blijkt uit de slogans waarmee ze ons indertijd bestookten: ‘U bent de leiders van het volk’ of ‘Als u een meisje tot uw verloofde wilt maken, dan moet u zich vooral afvragen: kan ik samen met haar bidden’. Nu weet ik natuurlijk dat zulke slogans evenveel waard zijn als bijvoorbeeld de reklamewoordzwendel: ‘Alles gaat beter met 'n Coke’. Maar ik zal die Jezuïeten nooit vergeven dat ze me hebben willen voorbereiden voor een realiteit die achteraf leugenachtig bleek.

Wat ik me ook nog uit mijn schooltijd her-

[p. 10]

inner is een duidelijk gevoel van vervreemding: de stenen burcht met de twee spitse kerktorens, de donkere kloostergewelven, de plechtige kerkzangen, de preken van magere paters met borende ogen, dat alles was er op gericht om de hypergevoelige jongen die ik was voor zijn leven te traumatiseren.

De non-serviamtematiek, het verweer tegen de ‘militia-Dei-taktieken’ van de Jezuïeten, heeft Geeraerts gemeen met James Joyce, en wel waar deze eveneens op autobiografiese jeugdstrata werkt zoals in A PORTRAIT OF THE ARTIST AS A YOUNG MAN. Ik weet niet of hier van beïnvloeding sprake is, dan wel van een gemeenschappelijk referentiekader waarop een aanzienlijk deel van de huidige literatuur berust. De aktualiteit van deze tematiek verbonden met de door Geeraerts graag onthulde tegenstelling tussen God en de Vrouw, boeide ons, evenals de didakties-diverterende wijze waarop hij in DE ZEVEN DOEKEN DER SCHEPPING volgens de metoden van het ekspressionistiese en epiese teater de verstrengeling van de ‘Machten’, de trias politica: Kerk, Staat en Kapitaal, zichtbaar maakte. Dit materiaal, geënt op herinneringen aan jeugdlektuur als TOM PLAYFAIR en HARRY DEE, boeken vol padvindersidealisme van de Ierse Jezuïet Finn waarin sportieve hero-gentlemen voor God en (Christus)koning opgroeien op de lawns van peperdure internaten, levert als van nature een groot aantal aanzetpunten voor komplekse materiaalverwerking. Maar waarschijnlijk had Geeraerts de handen niet meer vrij voor strukturele hoogstandjes. In het slot van het geciteerde interview kondigt hij zijn GANGREEN-reeks aan (‘volledig subjektief en terapeuties’): rechtstreekse soliloquy waarbij zich niets schuift tussen zender en ontvanger (‘God in de hemel, wat ik hier ga vertellen...’); en daarnaast grijpt hij naar die andere rechtstreekse toeschrijfvorm: de brief. Overigens bevatten ook deze elementaire vormen zoals ze door Geeraerts worden gebezigd, bruikbare teatrale elementen: heftige kontrastwerking, overredend verbalisme en goed getimede ritmiek. En ritme, schrijft Geeraerts in een kanttekening bij de monologies voortstromende tekst ZONDER CLAN, is een van de belangrijkste dingen in het leven; remming is het willekeurige vertragen ervan. Van ZONDER CLAN hebben we overigens nog een radiobewerking van zijn hand voor opname klaarliggen.

Uit: ‘Novem - wereld in wording’ deel 3 v. Goer & Zonen, 's-Gravenhage 9^e druk, 1964

Jef Guraerts op de Koloniale Hogeschool te Antwerpen (Middelste rij, tweede van rechts)

uit: Angola fullelm 13^e jaargang No 10 november 1975