Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 23]

Theun de Vries
Poëzie als gewetenszaak

De vaak gehoorde uitspraak dat poëzie uiteindelijk slechts kan bestaan door of voortkomen uit de rebellie van de dichters tegen de bestaansvormen waarin zij zijn geplaatst, bevat steeds de diepere waarheid:- de dichtkunst (die deze naam verdient) stelt bewust of onbewust haar eigen specifieke normen tegenover die welke de omgeving haar wil opdringen.

Elke vorm van staats- of mensengemeenschap eist uit de drang tot zelfhandhaving conformisme, en elke dichter doorbreekt deze conformiteit om dezelfde reden, door te spreken van wat had zullen en moeten zijn. Deze eigenschap van de ware poëzie verhevigt zich zodra de dichters het domein van hun irrationele spontaniteit verlaten, en zich bewust identificeren met het historisch en sociaal gebeuren dat hem en zijn tijdgenoten bindt. Er ligt dan in hun poëzie een waarheid vervat die groter is dan hun privéwaarheid, datgene wat hun eigen tijd wezenlijk beweegt. Ten goede of ten kwade, vaak helaas ten kwade.

De macht van hagel en sneeuw springt uit de wolk,
De donder uit het vuur van de bliksemslag.
Sterke mannen verwoesten een stad, en een tyran
Stort een onwetend volk in slavernij.
Een schip, eens buiten de haven, is moeilijk te grijpen:

Besef dit voor het te laat is.

Met deze strofe heeft Solon zes eeuwen voor onze
jaartelling de Grieken gewaarschuwd tegen de
binnenlandse dictatuur. Vijf en twintig eeuwen
later roept een Nederlandse dichter, opgejaagd
door de handlangers van een buitenlandse dicta-
tuur, die van de Duitse nazi's:

Bedreigden, wij, door nacht omslopen,
Vervolgden, duikend voor de dag-
Waar licht en duister ons verkopen;
Wat scheidt ons van de laatste slag,
Die ons zal zijn en ons zal blijven?

De felheid onzer vege lijven
Jaagt straks door heel het continent.
Hoe of gij u ook keert of wendt:
U wurgt een band van broederhanden-
Gemartelden van alle landen,
Verenigt u! Het uur der wrake
Zal straks het wild tot jager maken.

De sociale functie van de dicher blijkt in alle tussenliggende eeuwen niet veranderd. Wereldrijken zijn gekomen en gegaan. De dichters hebben gezien wat zich voor hun ogen afspeelde. Wie het drama bevatte- ook de terugslag daarvan in de eigen persoon- hebben van ouds fel partij gekozen. Ook als het moest tegen de kinderen van hun eigen tijd, als deze hun ‘normen’ op bedrog en roof hadden gesteld. En zij hebben, zoals de Hebreeuwse profeten voor, in en na de ballingschap, niet enkel gesproken van wraak en rechtvaardiging, maar ook de harten van hun tijdgenoten opgetild met stralende toekomstverwachtingen:

foto Peter Camping

De wolf zal wonen bij het lam,
De luipaard zal nederliggen bij de ree,
Het kalf, de leeuwenwelp en ook het mestgedierte,
En een klein kind zal ze leiden.
De vaars en de beer zullen vrienden zijn,
Hun jongen zullen in één weide nestelen
En de leeuw zal stro eten als een os.
De zuigeling zal spelen met het adderlijf,
En het borstkind zal zijn handje leggen in de slangenkuil.

Wanneer de dichter spreekt in tijden van diepe nederlagen en mismoedigheid, groeit zijn betekenis van magisch bezweerder van woorden tot die van moreel leider. Zijn poëzie zal een hardere toon krijgen, de finesses van de lyriek, hoe meeslepend ook en hoezeer belangrijk voor ontdekking en ontsluiting van de individuele menselijkheid: Dante heeft niet geschroomd om zijn politieke opvattingen en zijn mening over bepaalde helden en schurken van zijn tijd voor eens en altijd vast te nagelen in de sterkste terzinen van zijn hoofdwerk. Vondels hekeldichten in de verwoede kerk- en machtsstrijd rondom Maurits en Oldenbarnevelt zijn even belangrijk als zijn grote melodische reien. Byron en meer nog Shelley hebben hun sublieme talent niet slechts gericht op de Weltschmerz van de Childe's Harolds, op nachtegalen, westewinden en wolken, maar ook op de vrijheids-strijd van Italianen en Grieken en in het geval van Shelley rechtstreeks op die van het Britse proletariaat. Dat Hölderlin, decennia geromantiseerd tot de half mystische, half elegische zanger van een verloren Grieken-

[p. 24]

dom, een Duitse Jacobijn is geweest, ook in zijn pöezle - en zijn brievenroman ‘Hyperion’ - is thans een algemeen verbreide waarheid. Poesjkin schreef onvergetelijke verzen op het lot van de Russische Dekabristen die in 1825 hun Putsch tegen de tsaristische despotie verloren en opgehangen of naar Siberië verbannen werden. De naam Heinrich Heine roept geniale pamflettistische satiren op tegen de Duitse stompzinnigheid en de Duitse censuur van de vorige eeuw.

De lijst- en zij bevat niet de slechtse namen-is voor schier onbegrensde uitbreiding vatbaar. De ‘politieke’ dichter is niet alleen een overal verbreide en maatschappelijk bepaalde verschijning, hij/zij is ook onmisbaar. Zoals de kunst, de magie van het woord een integrerend deel blijft van alle menselijke productiviteit op aarde - hoe ook door stelsel na stelsel aangevochten en soms verlamd-, zo is binnen het kader van deze woordmagie het kritisch-rebelse element een stuk menselijke vrijheid die niet straffeloos kan worden genegeerd. ‘Kunst’ - als wij dit ouderwetse woord willen gebruiken voor de hoogste gerichte vormen van menselijke creativiteit- bestaat uit vrijheid; en zij is zich in de ure der benauwenis daarvan altijd bewust geweest. Dat geldt voor alle grote vrijheidsbewegingen, in de oorlogen van Hussieten en Geuzen tegen hun verdrukkers, van de Grieken tegen de Turken (de vermarde Klephtenpoëzie), en in onze eigen eeuw voor alle door de nazi's onder de voet gelopen volkeren tegen hun beulen en ver-volgers, waarbij naast de grote namen van Aragon en Eluard, Machado en Garcia Lorca, Bertold Brecht en Jaroslav Seifert (men vindt hun poëzie en die van tientallen anderen in het door H. Wielek in 1947 samengestelde verzamelwerk ‘De stem van Europa’) die van anonymi, de plotseling stemverkrljgenden, de aangeraakten opduiken, dte in de context van het bedreigde leven zelf hun woede en protest weten omt e zetten in poëzie. Voor Nederland hebben wij de Geuzenliedboeken, die ons leren dat naast de oversensitieve (en even onmisbare!) perssonlijkheidsbelevenis van de grote lyriek, die in hoofdzaak in de Westerse wereld en dan nog in de 19e en 20e eeuw ontstond, tussen Goethe en J.J. Leopold, een dichtkunst mogelijk is die aan de intens gedeelde existentie van de mede-stervelingen ontspringt.

Ik heb mij enkele citaten veroorloofd. Zij komen ook uit ‘het westen’ voort. Ze mogen ons niet doen vergeten dat de gewetensstem van de dichter op alle continenten even hartstochtelijk klinkt, en hoeven daarbij slechts te denken aan die van Neruda, Samper, Guillén, Breytenbach of Roumain. Het zou verleidelijk zijn om tot slot iets van een hunner aan te halen. Ik geef er de voorkeur aan om het woord te geven aan een naamloze. Toen enkele decennia gelden in Zoeloeland een nieuwe spoorlijn werd aangelegd, die de eens primitieve gebieden verbond met hedendaagse metropolen als Durban en Johannesburg, tekende een missionaris uit de mond van een oude zwarte knecht in het arbeiderskamp het volgende protest op tegen de demonische macht van de moderne communicatie:

Jij die daar brult in de verte,

Jij die de jonge mannen grijpt en hen vernietigt,

Jij die onze vrouwen verloedert.

Zij verlaten ons, zij gaan naar de stad om een duivelsbestaan te leiden.

Mensenverkrachter! En wij blijven eenzaam achter.