Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 5]

Clara Eggink
Gerard Walschap & zijn nieuwste boek

Voor wie belangstelling heeft in de antecedenten van een schrijver: Gerard Walschap is geboren in 1898 in een dorp dat Londerzeel heet en in Brabant ligt. Hij stamt uit een boerengeslacht dat achteruit getuind is zodat zijn vader de dorpswinkel dreef waarin je alles kon kopen wat je in het simpele leven van Londerzeel nodig had.

Zoals in talloze families leefde ook bij de Walschaps de legende van de goede komaf. Hoewel Gerard Walschap de genealogische lijn niet heeft kunnen doortrokken tot in de middeleeuwen, is het in elk geval wel ze dat de Waelscaps van de zeventiende eeuw af boeren waren in Londerzeel en dat zijn grootouders nog een behoorlijke boerderij hadden. Zijn grootvader was ‘een grote struise schone mens’ zoals hij zegt. Dat moet genoeg zijn voor een afkomst, zou ik zeggen.

Maar deze grote, struise, schone mens had een geliefd kleinzoontje Gerard, dat een zwak en ziekelijk schaapje was, in leven gehouden met zoiets verfoeilijks als levertraan. Zoveel levertraan - en dat in zijn pure toestand en niet verwerkt tot een niet onaangenaam mengseltje met sinaasappel of ze - heeft het arme kind moeten slikken, dat hij ervan overtuigd was van top tot toen naar traan te stinken toen hij naar zijn katholieke lagere school moest. Dat was de ene reden voor de jongen om zich af te zonderen. De andere reden was zijn linkshandigheid, die hem met slaag werd afgeleerd zoals te doen gebruikelijk in die tijd.

Vader Walschap was een verstandig maar vroom mens, een voorbeeld voor zijn dorpsgenoten en vriend en raadsman van de pastoor. Vader Walschap trouwde op zijn 39ste jaar en liet zijn elf jaar jongere vrouw elf kinderen baren, van wie er vier op het kerkhof belandden. Maar vader moet wel een tyran geweest zijn, want toen Gerard 27 was, durfde hij deze gezagsdrager niet te gaan vertellen dat hij wilde trouwen.

Maar zover zijn we nog niet. Gerard bleek een uitzonderlijk verstand te bezitten, dat zich tegen alle verdrukking in goed ontwikkelde. En daar de familie geen geld had voor een universitaire opleiding, plaatste de clerus dit vreemde eendje in de Londerzeelse bijt snel op een seminarium opdat de familie de hoge eer van een pastoor zou geworden. Niet goed natuurlijk maar aan de andere kant ook weer wel. Het eenzame kind las alles wat hij te pakken kon krijgen - zijn moeder was bang dat hij door dat lezen negeens niet goed wijs zou worden - kwam nu tenminste in een omgeving waar geestelijke ontwikkeling niet tot het onmogelijke behoorde.

Ken pastoor is er uit Gerard toch niet gegroeid. Want ‘de bloem der Vlaamse jeugd gaat geknakt onder de onmenselijke kwelling van het celibaat’ en de jonge Gerard voelde dat kuisheid niet bij zijn aard paste.

Natuurlijk was het probleem van de sexuele bevrediging niet het enige dat Walschap van zijn theologische studie in Leuven weghaalde. Terug in zijn dorp vond de jongen, die zo schandalig de theologie aan de wilgen had gehangen, een vriend in de onderpastoor Hammenecker, zelf een dichter. In diens bibliotheek las hij de schrijvers die hij in Leuven niet lezen mocht: Karel van de Woestijne, Herman Teirlinck, Jan van Nijlen, Willem Elsschot met daarbij alle verboden klassieken. Dat was in die tijd dat zelfs Felix Timmermans op de lijst van schandschrijvers stond.

En daar de onderdrukking het vuur van het verzet dat Walschap ingeboren was, alleen maar aangewakkerd had, realiseerde hij zich dat problemen er zijn om door de mens bewust verwerkt te worden en de gevonden antwoorden doorgegeven. Hij legde er zich niet bij neer opstandig te zijn, nee te zeggen tegen de benauwde moraal, nee tegen de onderdrukking door de kerk, nee tegen de onderworpenheid en tegen de schuldgevoelens die hun stempel drukten op zijn tijdgenoten via het zondebesef dat ze door de keel gepropt kregen. Militant als hij was, sleep hij zijn speciale wapen, de taal, tot hij er een nieuwe en eigen floret van gemaakt had waar hij scherp, direct en onverbloemd mee kon aanvallen en dat hij tevens gebruikte als ontleedmes om de mankementen bloot te leggen waaraan hijzelf en naar hij zag ook zijn ongelukkige medemens zo leden door het verziekte maatschappelijke en kerkelijke bestel. Op zoek naar zijn waarheid, vond hij de antwoorden in het scherp waarnemen van mensen in van hun gevecht met wat hemself kwelde: de twijfel. De twijfel in een land en in een tijd waarin zelfs twijfelen niet toegestaan was, ongeacht de uitslag.

Walschaps vroege drie romans - niet zijn eerste publicaties - Adelaïde, Eric en Carla, die alledrie de essentie van de katholieke mens en zijn problemen op dramatische wijze verwoorden, veroorzaakten veel tegenwerking die liep van eerlijke verontwaardiging tot en met vuig verraad. Adelaïde de moeder, Eric de zoon en Carla de kleindochter, drie levens die ondergaan in de strijd. De daarop volgende roman ‘Trouwen’ zeker ook een boek van de twijfel, is ook een boek van geleidelijk aan tot rust komen, met een glimlach zelfs. Hierin vind je de eerste sporen van de verzoening, die Walschap ondanks zijn felle ironie, toch nooit als hopeloos heeft gezien. ‘Celibaat’ is de fameuse

[p. 6]

geschiedenis van André d'Hertenfeldt, bijgenaamd Het Heerken, een enigermate naturalistisch getinte geschiedenis van de ondergang van het intellect in machtswellust en sadisme onder de invloed van afstamming en milieu. De loutering aan het slot past niet helemaal als de befaamde deksel op de pot m.i. ‘Een Mens van Goeden Wil’ is dankzij de recente verfilming voldoende bekend. De roman heeft iets in zich van weer goed willen maken na wat Walschap met zijn Heerken misdreven had; in de ogen van de tegenstanders wel te verstaan. Walschap heeft nu eenmaal vele pijlen op zijn boog. Dat laatste is duidelijk in de roman Sibylle, die men de roman van een intelligentie zou kunnen noemen en waarin een geschoolde psychologe ondergaat in gevecht met het katholieke denken en met haar minnaar.

Het is niet mogelijk in dit bestek van alle werken van Walschap een korte karakteristiek te geven aangezien hij er meer dan zestig geschreven heeft en ik ze niet allemaal gelezen heb. Voor goede kennis van Walschap als karakter moet ik wijzen op de beide essays ‘Vaarwel dan’ en ‘Adieu en Merci’, waarin de zoeker naar waarheid afscheid neemt van zijn kerk. Vervolgens ook nog op de roman ‘Houtekiet’, waarin voor de eerste maal een vrij mens de creator wordt van een heel dorp, Deps. Keihard en vol geest laat de schrijver de Depsers zelf vertellen wat er allemaal onder het gezag van deze ‘schuldeleze’ krachtmens gebeurd is. Merkwaardig is de omgekeerde volgorde. Inplaats van een zich bevrijden uit moraal on dwang, bloeit er in dit boek uit de totale vrijgevochtenheid van de bewoners van Deps langzaan de hang naar civilisatie en zedelijke normen. Want zo gaat dat in gemeenschappen die zich buiten de wet gesteld hebben constateert Walschap met de nodige ironie.

Op het punt van verschijnen bij Querido in Amsterdam is Walschaps nieuwste roman getiteld ‘Het Oramproject’. Zelfs vergeleken bij Walschaps naoorlogse werk is dit boek rustiger en lichter van toon, de ironie is goedmoediger en minder militant. Het is alsof de schrijver, hoewel nog altijd vel geboeide belangstelling voor dat vreemde potje met pieren dat de mensheid is, hun rare en soms nauwelijks te volgen capriolen, niet meer zo hartstochtelijke ernstig kan opvatten. Het is een verhaal als een draaikolk waarin de verschijnselen van de hedendaagse wereld; het kapitalisme en de tegenstanders, de eigen landgenoten en hun expansiedrift, Vlaanderen en Venezuela, eenmaal gevluchte Duitsers, Spanjaarden, autochtonen, opstandelingen en hippies en wat er verder nog aan te pas mag komen door elkaar geklutst worden.

De gang van zaken is als volgt. In een vliegtuig zit iemand die Adhemar Breugelovs heet; eenmaal een hippie (studie opgegeven, als schilder mislukt) en thans door zijn welgestelde familie van harde werkers, eigenaars van de fietsenfabriek Dice-Pateet, als het zwarte schaap beschouwd hoewel hij van plan is zijn leven te beteren. Zoals vroeger dergelijke jongelingen (‘presenteerkaasjes’ noemde de onsterfelijke Daum ze) naar N.O. Indië gestuurd werden zo werdt onze Adhemar, genaamd Adi, naar Venezuela geexporteerd teneinde te zien of er in Zuid-Amerika niet wat te verhapstukken valt voor Dice-Pateet.

Maast hem zit de tien jaar jongere Geert van Capellen, nog geheel en al in het hippiestadium ‘met al de kenmerken en attributen van deze infantiele horde’. Geert leest tot verwondering van Adi in de ‘Brief uit België. Lettre de Belgique’, een uitgave van het Ministerie van Buitenlandse Zaken om zijn vertrouwelingen op de hoogte te houden. Terecht trekt Adi hieruit de conclusie dat Geert hoge relaties moet hebben. Heen en weer geslingerd tussen jaloerse afkeer en nieuwsgierigheid brengt Adi de kennismaking op gang. Hij probeert Geert uit te dagen met de gangbare krantenteksten betreffende de arme landen en andere stringente onderwerpen, maar Geert gaat er niet op in. Zelfs zijn opmerking dat hij ‘de walgelijkste racist is die er op wereld rondloopt’ haalt Geert niet uit zijn schulp. Wat er bij de landing volgt is even absurd als vermakelijk. Beide jonge mannen hebben familie in Caracas - Adi is half Spaans ook nog - maar drie vrienden van Geert staan hem op te wachten en voeren hen mee, eerst naar een hacienda en de volgende dag met een Cessna naar een vreemdsoortig kampement half het restant van een Venezolaans legerkamp, half een nederzetting van hippies. De Cessna stijgt weer op en Geert en Adi zitten om zo te zeggen gevangen in ‘een uithoek van de Mato Grosso’. Hoe Adi in die gevangenschap het fantastisch plan uitbroedt voor het Oramproject, eigenlijk wel weet dat hij ontvoerd is maar niet waarom en door wie, bijna de dood vindt in de rimboe en alles toch nog behoorlijk afloopt, vormt een tragi-comedie die hier maar niet helemaal uit de doeken gedaan moet worden, want het verwarrende element is een van de aantrekkelijkheden van dit verhaal. Zelfs de Tupa's komen er - al of niet - aan te pas.

Ieder kan uit deze knoedel avonturen halen wat hij wil. Wie kritiek zoekt, kan het vinden, wie verzoening wil ook. Wie iets ziet in het ontginnen van een Vlaamse tuin in het stroomgebied van de Orinoco en de Amazene, hoort hoe je dat aan moet pakken. Zelfs het visioen van een tuinbouwende wereld die verkieslijk is boven een industriële wordt aangestipt. In het ‘Oramproject’ zijn a.h.w. alle aspecten en patronen van de hedendaagse wereld door elkaar gegooid. Wie de weg vindt heeft gewonnen.

GERARD WALSCHAP: ‘Het Oramprojekt’ Querido 192 bls. 17,90