Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 7]

Olieverfschilderij door G.J.J. de Spinny, 1759, 40×32cm.(coll. Mevr. J.L.A. Clifford Kocq van Breugel barones van Nagell)
Belle van Zuylen

[p. 8]

Actualiteit van Belle van Zuylen
door Simone Dubois

Na het verschijnen van de biografie van Philippe Godet over Belle van Zuylen, Madame de Charrière et ses amis (1906), schreef een Franse criticus dat zij, levend of dood, net niet beroemd is geworden ‘Iets ondefinieërbaars waarschuwt ons dat niet alles gezegd is’, gaat hij dan verder, ‘dat deze vrouw niet moet, niet mag verdwijnen, dat ze ons niet alles heeft kùnnen geven of wij niet alles hebben kunnen halen uit wat ze ons bracht’.

Dit citaat van meer dan een halve eeuw geleden typeert uitstekend de gevoelens van menig lezer die kennis heeft genomen van brieven of werken van Belle van Zuylen, die Hollandse was door haar geboorte, Zwitserse door haar huwelijk, Française door haar taal en universeel door haar humanisme.

Opvallend is dat er de laatste jaren veel meer over haar gezegd is dan in haar eigen tijd en in de jaren na haar dood. Eindelijk is er nu ook begonnen met het gereedmaken van haar verzamelde werken en brieven. Hierdoor zal binnen een paar jaar alles wat zij schreef hopelijk toegankelijk zijn voor een breder publiek en zal men ook met het vertalen ervan kunnen beginnen. Want al is de belangstelling voor haar nu zoveel groter dan voorheen, toch is er nog altijd zóveel materiaal ongepublioeerd gebleven - vooral brieven en toneelstukken-dat men haar eigenlijk nog maar zeer gedeeltelijk kàn kennen. Bovendien is er, behalve een paar herdrukken, niets van haar hand in de boekwinkel verkrijgbaar en in onze bibliotheken is ze maar slecht vertegenwoordigd.

Zwitserse bibliotheken, vooral Neuchâtel, zijn in het algemeen beter voorzien, zoals men op de onlangs gehouden tentoonstelling op het Slot Zuylen heeft kunnen vaststellen.

Waarom interesseert Belle van Zuylen ons nu nog? Dat is een vraag die vaak wordt gesteld.

Ze werd in 1740 - dus 235 jaar geleden - op het Slot Zuylen geboren en overleed in 1805 in Colombier bij Neuchâtel, waar xe zich gevestigd had nadat ze op 31-jarige leeftijd met Ch.E. de Charrière de Penthaz was getrouwd. Ze leefde dus volop in de achttiende eeuw, in de periode die in de volksmond meestal bekend staat als de ‘Pruikentijd’. Heel wat van die bepruikte hoofden kwamen tijdens de Franse Revolutie onder de guillotine terecht.

In de geschiedenis wordt de achttiende eeuw gekarakteriseerd als de eeuw der Verlichting, de eeuw van de verwachting van grote sociale veranderingen die moesten leiden tot een meer leefbare wereld voor iedereen. Rousseau, Voltaire, Diderot en vele anderen hebben ieder op hun manier door geschriften, uitvindingen, enz., de mens bewuster willen maken en vooral de Encyclopédie heeft veel bijgedragen tot de verspreiding in brede kring, niet alleen van alles wat toen bekend was, maar ook van de nieuw verworven inzichten. De medewerkers daaraan werden ‘filosofen’ genoemd. Dat waren geen abstracte kamergeleerden, integendeel: nauwkeurige observatie en onderzoek vormden de basis van wat zij schreven en dachten.

Geschiedschrijvers hebben meer dan eens deze filosofen en hun volgelingen (de belangrijksten waren toen al overleden) verantwoordelijk gesteld voor de bloedige Franse Revolutie en de daarop gevolgde Terreur. Maar zij waren eerder voorstanders van een geleidelijke revolutie, een versnelde evolutie, en de tyrannie van de nieuwe machthebbers was zeker niet datgene waartoe zij hadden aangespoord. Velen trouwens die zich voor sociale veranderingen hadden ingezet, werden op hun beurt slchachtoffers van de guillotine.

De maatschappelijke verschuivingen en veranderingen die toen aan de orde kwamen, houden ons nu nog steeds bezig. De achttiende eeuw luidde het begin in van de moderne tijd en zoals de historicus Huizinga het formuleerde: ‘het is goed even stil te staan en om te kijken naar de tijd vanwaar wij zijn vertrokken.’

Belle van Zuylen heeft die tijd intens beleefd en wanneer wij ons in haar leven en werk verdiepen, worden wij geconfronteerd met allerlei toestanden, allerlei problemen, die ons erg vertrouwd zijn.

Hoe kwam het, zal men zich allicht afvragen, dat Belle van Zuylen, geboren in de beschermde sfeer van een aanzienlijke Nederlandse familie, heel jong al zo betrokken raakte bij de nieuwe stromingen uit haar tijd?

Omdat ze intelligent, vlug van begrip en scherpzinnig was, vonden haar ouders het waarschijnlijk wel aan haar besteed haar op haar 10e jaar naar Genève te sturen om haar opvoeding te vervolmaken. Zij bezocht toen verschillende Zwitserse en Franse steden en verbleef enige tijd in Parijs, waar op dat moment de geschriften van de ‘filosofen’ in het middelpunt van de belangstelling stonden en vele discussies uitlokten. Zowel de gesprekken als de indrukwekkende landschappen, de culturele contacten en de bezoeken aan tentoonstellingen, maakten een diepe indruk op het jonge meisje. Toen ze weer thuis kwam, leek ze als vervreemd en had ze zich de Franse taal zò eigen gemaakt, dat ze weer Nederlands moest leren.

Er werd trouwens in die tijd in Nederland veel Frans gesproken, voor een deel onder invloed van de talrijke Franse immigranten. Er waren veel Waalse scholen en kerken, waarvan er nog enkele zijn overgebleven, zoals die op het Noordeinde in Den Haag.

Door haar kritische en nogal spotzieke aanleg had Belle het vaak moeilijk met haar omgeving,

[p. 9]

maar omdat ze zo bijzonder op haar ouders gesteld was, heeft ze toch niet de stap kunnen doen om zich; volkomen van haar milieu los te maken. Ze heeft later bekend dat ze daar wel eens spijt van heeft gehad. Niettemin werd er in de huiselijke kring wel vrijmoedig en open gediscussiëerd, maar haar vader was van mening dat de tijden nog niet rijp waren voor de verspreiding en toepassing van verlichte ideeën.

VUE DU CHATEAU DE ZUYLEN AU XVIII^e SIÉCLE

Om zich het leven draaglijk te maken probeerde ze een uitweg te vinden, want ze dacht er niet over zo jong te trouwen als dat in haar kringen gebruikelijk was. Zij las de werken van alle schrijvers die toen de aandacht trokken, nam lessen in wis- en natuurkunde, schilderde en musiceerde. Maar het klonk in die tijd wel een beetje vreemd, wanneer een meisje zei, dat ze eerst Newton wilde begrijpen en de boeken van Voltaire gelezen wilde hebben vóór ze ging trouwen!

Deze passieve bezigheden konden ook niet volledig voldoen aan haar behoefte om uiting te geven aan wat ze dacht, en deel te nemen aan de opkomende beweging tot sooiale hervormingen. Ze begon te schrijven. Haar eerste novelle Le Noble werd in 1762 in een tijdschrift opgenomen en verscheen een jaar later als aparte uitgave. Als motto koos ze een betekenisvolle uitspraak van haar geliefde dichter La Fontaine: ‘Men volgt niet altijd zijn voorouders, noch zijn vader.’ Deze novelle was namelijk een soort hekelschrift tegen de voorrechten en de eigenwaan van de adel. Weliswaar verscheen het anoniem, maar iedereen kon de auteur ervan raden, en haar ouders, in hun zorg voor hun eigen reputatie en die van hun dochter, lieten het geschrift uit de handel nemen. Belle stelt vast dat het haar voortaan niet mogelijk zou zijn iets uit te geven als ze schreef wat ze dacht. Er moest dus een andere weg voor worden gevonden.

Zij had al veel gecorrespondeerd met vrienden en familieleden en zij bezat een bijzonder talent voor het schrijven van brieven. Vanaf haar 13e tot haar 18e jaar had ze vrij geregeld een correspondentie onderhouden met J.C. Prévost de Zwitserse gouvernante die haar op reis had vergezeld, en die zich daarna weer in Zwitserhad gevestigd, eerst in Genève, daarna in Neuchâtel. Die correspondentie stopte, toen Belle voelde dat de reacties van deze, overigens sympathieke en begripvolle vrouw, al te moraliserend zouden worden, als zij haar onomwonden zou schrijven over de problemen die haar bezighielden over religie, het huwelijk, enz. En fatsoensinstructies en zedelessen waren het laatste wat zij zocht.

In de Zwitser Constant d'Hermenches, kolonel van een regiment in dienst van de Staten Generaal, die ze ontmoet had op een bal bij de Hertog van Brunswijk in Den Haag, vond ze haar ideale correspondent. Hij zou haar in staat stellen om in een jarenlange briefwisseling, haar innerlijke onafhankelijkheid en geestelijke zelfstandigheid te bevestigen.

‘Sinds ik kan spreken, hebben de misschien wel juiste argwaan van mijn ouders, hun voorzichtigheid, hun wellicht gerechtvaardigde bezorgdheden, hun eerbied voor het fatsoen, mij voortdurend gehinderd, en mij ertoe gebracht al die lasten te verafschuwen’, schreef ze eens.

[p. 10]

Haar brieven aan d'Hermenches - die getrouwd was maar van zijn vrouw gescheiden leefde -zijn een aanhoudelijke zelfanalyse en bewijzen haar dwingende behoefte zichzelf te zijn, te ontdekken wie zij was, los van het keurslijf waarin zij was geboren. In dit opzicht was Belle een der eerste vrouwen in Nederland die zo ongeremd dacht en schreef.

Aangezien het vinden van een geschikte echtgenoot voor haar erg moeilijk leek, was het huwelijk vaak het onderwerp van hun brieven. Een huwelijk moest haar meer vrijheid bieden dan die welke zij genoot in het ouderlijk huis en men hoeft de huwelijksvoorwaarden van een James Boswell bv. - een van haar pretendenten - er maar op na te lezen, om te zien dat dit in die tijd niet gemakkelijk was!

Die vrijheid werd haar tenslotte toegezegd door de Zwitser (alweer!) Ch.E. de Charrière de Penthaz, die huisleraar was geweest van haar broers. Haar het heeft desondanks heel wat gekost voor ze die stap kon doen. De confident d'Hermenches werd van die aarzelingen op de hoogte gebracht:

‘Vorige dinsdag werd bijna het huwelijkscontract getekend, maar ik rilde, ik was bang en ik ben ervoor teruggeschrokken.’

Het huwelijk vond echter wel doorgang en een paar jaar later zou Isabelle de Charrière, zoals ze nu heette en zoals ze ook in de Franse literatuur bekend staat, van de haar toegezegde vrijheid gebruik maken, om opnieuw te gaan publiceren en zich van tijd tot tijd alleen terug te trekken in Chexbres, Payerne en Parijs.

Van 1784 af volgden de uitgaven elkaar op en toen na de publicatie van haar Lettres Neuchâteloises er weer reacties tegen haar losbarstten, omdat men haar realistische kijk op het leven aanstootgevend en triviaal vond, gaf ze dit keer de oed niet op.

Behalve novellen en romans schreef ze ook toneelstukken, in totaal ongeveer 35, die op een enkel na nooit werden gepubliceerd en waarvan prof. J. Vercruysse onlangs, als eerste, een beschouwing wijdde.

Door middel van pamfletten mengde ze zich in de politieke strijd die in Nederland, Frankrijk en Zwitserland steeds heviger begon op te laaien. De toon van die pamfletten is niet fanatiek en provocerend, maar ze zegt onomwonden haar zeer heldere mening over de toestanden die mensen van eenzelfde land, van eenzelfde familie, als vijanden tegenover elkaar brengen. Het was haar droom, en misschien haar illusie, dat redelijkheid en begrip de verschillende partijen eens tot verzoening zouden brengen. Toen zich onder de Terreur de meest ontmoedigende en afschuwelijkste taferelen afspeelden, formuleerde ze in een gedicht dit realistische vonnis:

Zoals uit naam der vrijheid
men ons nu tyranniseert,
zo, in naam van een goede god
verbrandde de moederkerk ons
eertijds en hing ons op. Liefde
was onder vromen niet zo geliefd.
Veranderen kan de tijd
wel woorden, maar niet de mens.
Wij blijven bedrogenen, dwaas,
leugenachtig en wreed.

Naast datgene wat Belle van Zuylen schreef met de bedoeling dat het zou worden gepubliceerd, werkte ze - zonder het zichzelf te realiseren - aan een heel belangrijk deel van haar oeuvre: namelijk aan haar omvangrijke correspondentie met een groot aantal tijdgeten. Velen onder hen hebben die brieven bewaard, zoals d'Hermenches, Boswell, Benjamin Constant, Huber, e.a. En allemaal hebben ze beseft dat deze brieven een bijzondere literaire en cultuur-historische betekenis hadden.

Wanneer wij over enige tijd in staat zullen zijn in chronologische orde kennis te nemen van deze brieven, zal blijken dat zij een van de aangrijpendste doorleefde biografieën en tegelijkertijd een van de boeiendste epistolaire monumenten uit de achttiende eeuw vormen. In ons land heeft zij, al schreef zij in het Frans, in die periode haar weerga niet, maar ook in het op dit terrein rijkere buitenland wordt zij meer en meer beschouwd als een van de begaafdste en opmerkelijkste vrouwen uit het tijdperk der Verlichting.

Zijzelf wenste slechts een stem te zijn waarnaar hier en daar met sympathie zou worden geluisterd, maar die stem heeft voldoende draagkracht gehad om ons te bereiken. En wanneer er op dit ogenblik in Amerika, Engeland, Zwitserland, Italië proefschriften en studies aan haar gewijd worden, haar boeken worden herdrukt dan is het omdat in haar verschijning zoveel universeels en algemeen-menselijks doorklinkt, dat zij als iemand van alle tijden kan worden herkend.