Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 29]

Peter Handke: groot schrijver of lieveling van de Duitse kritiek?
door Martin Ros

De thans 32-jarige Peter Handke geldt als een literair fenomeen, sedert hij in 1966 z'n opzienbarende aanval deed op de Gruppe 47 (die zich naar Handke's mening ontwikkeld had tot een verstarde vorm van neo-realistische establishment). Het was een uiterst effectieve aanval, want zelfs de ster van de grijze eminentie Hans Werner Richter begon plotseling te dalen; de keizer van de linksgeëngageerde kritiek Reich-Ranicki ging voor de bijl als iemand die de voorkeur gaf aan programmatisch sociaal-realisme boven persoonlijke stijl en toen Handke het zelfs waagde de literair-sociologische opvattingen van Sartre over literatuur aan te vallen was de uit het niets van het nog door en door rooms-katholieke Karinthië opgedoken Handke ‘de lieveling van de West-Duitse kritiek’. In de Frankfurter Allgemeine en Die Zeit kon hij geen kwaad meer doen en de ‘headlines’ over zijn figuur en werk duren voort tot en met vandaag, ook nu hij recentelijk een op zichzelf nogal modieus half-proza, half poëzie-boek met plaatjes en foto's publiceerde (Als das Wünschen noch geholfen hat, Suhrkamp). Niettemin, met de half-autobiografische romans Der kurze Brief zum langen Abschied en Wünschloses Unglück - het eerste over zijn ‘American Dream’, het tweede over de zelfmoord van zijn moeder - heeft Handke zich een onmiskenbaar groot schrijver getoond en door zijn enerzijds zeer avant-gardistisch getinte, anderzijds sterk van direct sociaal engagement afstand nemende overige werk is hij ongetwijfeld tot een sleutelfiguur geworden van een nieuwe literaire generatie. Bekroond met de Gerhart Hauptmann- en Georg Büchner-prijs, overgewaardeerd echter waar het zwakkere prestaties betreft en op betrekkelijk eenzame hoogte door het ontbreken van aanzienlijke jongere talenten in de Duitse literatuur is Handke de grote doorstoot geworden van de zogenoemde tweede Oostenrijkse golf. Met de eerste wordt de vooroorlogse Weense school bedoeld van Musil, Broch, von Doderer, Kraus, Joseph Roth en in zekere zin ook Kafka, tenslotte ook een door en door Oostenrijkse schrijver, die van voornoemde auteurs trouwens de grootste invloed uitoefende op de tweede naoorlogse golf, die zich mét Peter Handke concentreerde rond de Residenz Verlag in Salzburg. Twee andere Residenz-schrijvers kunnen als aartsvaders gelden van wat thans als tweede Oostenrijkse golf geldt: Thomas Bernhard en H.C. Artmann.

Optimismus ist Feigheit van A. Paul Weber uit: Kritische Graphik Hoffmann und Campe Verlag Hamburg 1973

Handke heeft eens een heel artikel geschreven over het ontdekken van de zin van literatuur door lezing van Bernhards werk. Hij heeft overigens ook eens een verhaal geschreven, Waarin hij geheel in Kafkastijl Het Proces in een tot uiterst minimum terugbrengen van het gegeven hervertelde. Overheerste bij de vooroorlogse Oostenrijkse meesters de zich ook in de forse omvang van boeken uitdrukkende epische stijl, bij Bernhard en in nog sterker mate bij Handke is sprake van een abstraherende droomsfeer, een hantering van de meest uiteenlopende literaire technieken, van invloed van film (flashbacks!) en van een ironische, soms cynische omkering van traditionele literaire vormen en volgordes. Zelf omschreef Handke het eens zó: ‘De methode van het verhaal vind ik alleen nog maar bruikbaar als bewuste ontkenning van zichzelf: een verhaal als bespotting van het verhaal.’ Terwijl hij in zijn omvangrijkste romans in feite de structuur van de klassieke Duitse ontwikkelingsroman hanteert (dus grof gezegd, de ontwikkeling van een puber tot man met droever maar ook wijzer makende levenservaringen), zet hij die tegelijk op z'n kop, parodiëert op het thema of wisselt gewone verteltrant ineens af met ooggetuigeverslag, filmscenario, examenvragen, wildwestverhalen, of zelfs thriller- en detective-elementen. Er gaat daardoor van Handke's werk, wanneer hij op zijn best is, een vervreemdend effect uit, waarin spot, tragiek, absurditeit en realisme elkaar de hand reiken tot een stijl en inhoud die een zeer origineel geheel vormen.

Handke was nog dertig toen er al een omvangrijke bloemlezing uit zijn complete oeuvre verscheen, dat, ook waar het inhoudelijk soms in hoge mate absurdistisch aandee, toch een groot aantal vooral jongere lezers bleek te kunnen boeien. In het Amerika-boek Der kurze Brief zum langen Abschied - dat evenzeer de invloed van Easy rider als van Chandler's beroemde thriller The long goodbye vertoont - schuwde Handke ook de melodramatische effecten niet, die deze raadselachtige omzwervingen van de hoofdfiguur tot een satire van een moderne schelmenroman maken. Ik vind het nog altijd Handke's sterkste, meest fantastische boek, ook omdat hij er zich niet in te buiten gaat aan de taalspelletjes en - sterk door Artmann, een onovertroffen meester in dit genre beïnvloede literaire stunts, die veel van zijn toneelwerk, hoorspelen en verhalen maakten, tot wat A. Koolhaas eens ‘een opkloppartij van woorden’ heeft genoemd. Over deze consequent door Handke doorgezette ‘Publikumsbeschimpfung’ zei hij zelf

[p. 30]

eens: ‘Het glas van de taal moest eigenlijk maar eens kapotgeslagen worden. Je kunt niet zonder meer door de taal heen naar de objecten kijken. In plaats van net te doen of je door de taal heen kunt kijken als door een venster, zou je de listen van de taal zelf moeten doorzien en, als je dat gedaan hebt, aantonen hoeveel dingen je met de taal kunt vervormen.’ Handke's polemische en satirische werk richt zich vooral tegen de pretenties van de Grass-Böll-school - maar ook tegen die van de jonge neo-marxistische vertellers - dat door literair raffinement het morele en sociale werkelijkheidsgehalte van onze wereld en onze tijd nauwkeurig vallen over te brengen in literatuur. Handke, die lange tijd in Parijs heeft gewoond en de literaire technieken die in de zestiger jaren opkwamen door en door kent, is er van overtuigd dat je de werkelijkheid alleen maar kunt óm-schrijven, niet bé-schrijvan en dat dit slechts kan op basis van naief, simpel realisme dat echter tevens ruimte biedt om op elk daartoe geschikt moment in een variabele techniek dat realisme te vervreemden en althans van zijn pretenties te beroven. Zo moet de lezer zich, hoe ‘realistisch’ op zichzelf de scene ook is die beschreven wordt, voelen als Kaspar Hauser, het wonderwezen dat als kind in een kast opgroeide en zich plotseling als vrijwel volwassen man in de wereld der dingen zag geplaatst: de werkelijkheid als een krankzinnig Kafka-visioen!

Natuurlijk is er intussen geen sprake van dat Handke niet ‘sociaal-bewogen’ zou zijn in de zin die de hele literatuur sedert de jaren zestig zo ongeveer beheerst. Elke foto van Handke toont trouwens weer aan hoezeer zijn eigen droefgeestigheid het leed van de wereld weerspiegelt, om het maar eens te zeggen op een wijze die Handke zou kunnen bekoren. Misschien blijkt zijn sociale opstandigheid nog het treffendst in Die Angst des Tormanns beim Elfmeter - door Wim Wanders knap verfilmd - maar met het boek over de jeugd en de zelfmoord van zijn moeder - Wünschloses Unglück, de formidabele Duitse bestseller van 1973 - zette hij elke kritiek van de linkerzijde, dat hij tot een soort neo-conservatief ‘Oostenrijkerdom’ terug zou vallen, wel grondig schaakmat. De wijze, waarop hij hier het land van zijn eigen jeugd en de nog altijd in vrijwel feodale sociale en mentale condities verkerende wereld van het Oostenrijkse platteland oproept, is ook in het voortdurend over elkaar heenschuiven van verleden en heden, indrukwekkend. De invloed ervan is groot: in het zich steeds markanter ontwikkelende Residenz Verlag zijn al weer twee nieuwe jonge schrijvers opgestaan - Peter Rosei en Franz Innerhofer die de lijn van Kafka, Bernhard en Handke - toegespitst gezegd: vervreemdend realisme - voortzetten en variëren. Het is waarschijnlijk een literair procedee, dat enige jaren de meeste invloed zal blíj́ven uitoefenen. Door de bij Bruna en de Arbeiderspers verschenen vertalingen van Handke - waaronder behalve de bekende romans en verhalen ook enkele toneelstukken zoals Hooggeëerd Publiek - zal deze invloed waarschijnlijk ook meer kunnen gaan inspelen op het Nederlandse literaire klimaat, waarin vooral de thans dominerende nieuwe meligheid en neo-romantiek enige Handke injecties kunnen gebruiken.