Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 21]

Wat maakt kunst tot kunst? Margaretha Ferguson

Wat maakt kunst tot kunst?
Margaretha Ferguson

Mooie gedachten en moraliserende vertogen horen tot het proza van de dominee; ware gebeurtenissen vormen het werkterrein van de journalist; met het aanklagen van wantoestanden en het suggereren van verbetering bemoeit zich de politicus; ontdekking van nieuwe en analyse van bekende feiten interesseert de man van wetenschap; lieflijke of gruwelijke gebeurtenissen verhaalt de historicus; mysterieúze gemoedsbewegingen ontrafelt de psycholoog; hoe het vroeger was horen de kleinkinderen van hun grootmoeder. Al deze elementen, en nog veel meer, vinden we terug in de literatuur. Wat is het dan dat de schrijver, de ware schrijver, onderscheidt van de dominee, de journalist, de politicus, de vertellende oma? Wat maakt mooie gedachten, ware gebeurtenissen, aanklacht, ontdekking, ontrafeling, herinnering tot literatuur?

Waarom, of waardoor, is de schrijver een schrijver?

Voor wie Lin Scholte onlangs op de televisie heeft gezien moet het duidelijk zijn; de in haar tweede boek Bibi Koetis voor altijd verhaalde herinneringen aan een Indische jeugd komen voort uit een waarachtige drang, overwegend gemotiveerd door liefde en weinig of niet door agressie, om bijzonderheden te vertellen over mensen en situaties die ze min of meer van dichtbij heeft meegemaakt. Voor de Nederlandse lezer ligt het belang van haar boeken (het eerste heet: Anak Kompenie, letterlijk: kind van de Compagnie) vooral in het feit dat hij kan kennismaken met een getuigenis uit de eerste hand over een te weinig beschreven deel van de voormalige Nederlands-Indische samenleving, nl. de wereld van de eenvoudige soldaat, de ‘koloniaal’, die meer dan andere Europeanen in aanraking kwam en zich vermengde met de wereld van de ‘inlanders’. Lin Scholte is allereerst een vertelster: de inhoud, de stof, is voor haar van meer belang dan de manier waarop ze het vertelt, de vormgeving. Dat haar taal eenvoudig is betekent literair gezien uiteraard geen enkel bezwaar, wel dat er nogal veel cliché-uitdrukkingen in voorkomen, zoals ‘liet zich meetronen’, ‘stond doodsangsten uit’, ‘wierp boze blikken’, ‘snelde naar binnen’, ‘zweeg wijselijk’, etcetera; dit soort taal bepaalt de atmosfeer van het hele boek, en mede daardoor is m.i. de artistieke waarde ervan gering. Ik haast mij echter te zeggen dat Lin Scholte heel duidelijk ook niet de pretentie heeft gehad een literair werkje te produceren. En datgene wát zij te vertellen heeft is zo boeiend en voor de meeste lezers ongetwijfeld geheel nieuw, dat dit de uitgave van haar boekje zeker al rechtvaardigt. Wat zij bijvoorbeeld meedeelt over de jaren 1945-1949 toen politieke onzekerheid de bevolking uitleverde aan allerlei vormen van terreur, is soms hartverscheurend. De simpele zin aan het eind: ‘Het maakt me gelukkig en droevig tegelijk, dat ik wel huilen kan. Om alles.’ versterkt de indruk omtrent de milde persoonlijkheid van de schrijfster.

Zij verschaft hoogst belangwekkend materiaal, en, bepaald naar de in de eerste alinea genoemde categorieën, zou ik haar ergens willen plaatsen tussen de journalisten de historicus en de grootmoeder. De eerste bladzijden van Jan Wolkers' nieuwe boek De Walgvogel die mij met enige verrassing deden constateren dat we hier zowaar te maken hadden met een nieuwe loot aan de na de oorlog zo voorspoedig opgeschoten boom der Indische belletrie, riepen tevens de verwachting op dat de op mij altijd zeer neerdrukkende werkende, doch knap verwoorde benauwde en onfris ruikende atmosfeer van de Hollandse kleinburger nu eindelijk eens zou worden verruimd met wat wijdere perspectieven, nader gebracht in de kleurige persoon van Oom Hendrik en door in het na-oorlogse Indië-op de-grens-van Indonesië spelende verhaalfragmenten. Jan Wolkers,

[p. 22]

een meester in beeldend en aangrijpend taalgebruik immers, zou in dit werk misschien een grotere rijkdom aan elementen weten te verenigen. Die eerste bladzijden waarin, zij het wat laat, nog eens flink wordt gescholden op Colijn en ons koloniale verleden, zijn wel lekker om te lezen. Gespierde en vitale taal zoals dat heet, waarbij een veelheid aan politieke verwikkelingen en problemen geruststellend wordt gesimplificeerd tot een aantal lichamelijke functies. Bibberaties in de reet van een Atjehstrijder, een zweetdier in jaquet en steek, een God van Nederland met gereformeerde kloten en een aarsgat dat een lonkende goudader is, nobele verontwaardiging van de ik-figuur die zich uit in kokhalzen en het braken van groene gal, wie heeft ooit zo overduidelijk geschreven over de koloniale politiek, wie heeft ooit zulke treffende en z.g. alles-verhelderende beelden gebruikt?

Juist. Natuurlijk niemand anders dan Jan Wolkers. - En dan komt, al heel gauw na die boeiende eerste bladzijden, en ondanks de talrijke boeiende gebeurtenissen, een mateloze verveling opzetten. Want niet alleen dat Jan Wolkers zich in de situatie en de beschrijvingen van zijn liefdesleven herhaalt ten opzichte van zijn vorige boeken, tenslotte zullen er altijd nog wel lezers zijn die die vorige boeken niet kennen, voor wie dit allemaal erg nieuw is en gedurfd, maar ook herhaalt hij zich voortdurend binnen De Walgvogel zelf. De grote liefde voor Lien uit zich op geen andere manier, noch in gedachte noch in daad, als door neuken en zich afrukken, het eerste wanneer ze er wel, het tweede wanneer ze er niet bij is. Waarom Lien deze grote liefde opwekt is ook niet duidelijk, want van het begin tot het heel verre einde blijft ze een persoon ‘wier lichaam aan alle kanten in opmars is’, een op zich aardige karakteristiek, maar met een gevoelsleven zo plat, vlak en nietszeggend, dat ze zich qua persoonlijkheid op geen enkele manier door een specifieke identiteit onderscheidt van andere lichamelijk aantrekkelijke vrouwen. De armoede aan subjectieve belevingselementen betreffende het object Lien, de armoede aan persoonlijkheidselementen in dat object zelf, hindert destemeer waar de ikfiguur in de commentaren op zijn mede-strijders in Indië, nu en dan door zijn taalgebruik suggereert dat dat eigenlijk maar erg grove jongens zijn, niet of weinig in staat tot het beleven van iets beters dan vuilbekken, zich aftrekken en neuken - iets waarin de ikfiguur totaal niet van hen verschilt. Een beetje schrijnend wordt deze hooghartigheid zelfs, als de ikfiguur zo duidelijk in zijn eentje contact heeft met een oude Chinees die in het bezit is van wonderbaarlijke kunstschatten. Zijn medestrijders echter beschikken niet over de gave des onderscheids, die laten zich natuurlijk verlakken en ‘dachten dat ze ik weet niet wat mee naar huis gingen slepen aan die waardeloze bazzarrommel’.

In tegenstelling tot het literair pretentieloze boek van Lin Scholte biedt de literair hooggeschatte Jan Wolkers in De Walgvogel in bepaalde opzichten heel wat minder. De informatie is in De Walgvogel bijvoorbeeld helemaal niet nieuw, bij Lin Scholte wel. De politieke aanklacht is niet nieuw, het schetsen van een samenleving niet, noch van de Hollandse noch van de Indische. Voor wat betreft de verwoording van de lichamelijke sexualiteit trapt Jan Wolkers open deuren in; het feit dat hij in vroeger jaren zelf ertoe heeft bijgedragen deze deuren open te gooien rechtvaardigt in literair opzicht niet dat hij nu gebruik maakt van allang tot cliché verworden beschrijvingen. Aangaande de ervaringen als soldaat-in-Indië treft het mij hoezeer ook de literaire kritiek in de media is aangetast door ‘vertrossing’. Iedere krant maakt, liefst op de datum van verschijnen of daarvoor, al melding van het nieuwe boek van Jan Wolkers. Maar ja-

[p. 23]

ren geleden is er een boek verschenen dat op veel zuiverder en authentieker wijze verhaalt over het optreden van de Hollandse soldaten tijdens de politieke akties. Een boek dat behalve informatie, aanklacht en psychologische nuancering ook nog uitstekend is van taal en compositie. Ik doel op: Jan Schilt, Soldaatje spelen onder de smaragden gordel, in 1969 verschenen bij Van Gennep in Amsterdam (momenteel helaas uitverkocht). Wie kent het? Hoeveel kranten hebben daaraan aandacht besteed? Leg het naast De Walgvogel en de lezer ziet onmiddelijk waarom het Jan Schilt echt is in zijn verbeelding, en Wolkers niet.

Met de intrigue van dit tenslotte als roman, dus als compositie, gebrachte verhaal maakt Wolkers het zich wel erg gemakkelijk. Hij vindt Lien, die nog steeds niet meer is dan een sprekende pop, in Indië terug en het is alleen daarom al geen kunst haar opnieuw in bed te krijgen, omdat haar echtgenoot impotent is. Het zou allemaal niet zo erg zijn als het niet zo verschrikkelijk jammer was. Want onder de hopeloze overvloed aan on-, of door de herhaling niet meer belangwekkende verhalen en verhaaltjes, gaan als nu en dan opflikkerende draden enkele thema's schuil waarvan Wolkers juist met zijn specifieke recht-voor-je-raap taalgebruik èn zijn instinct voor essentiële levensvoorwaarden, veel meer had kunnen maken. Oom Hendrik, lijkenschenner met het oer-wijze boek van Lao-Tse als Bijbel, dat is toch een leuke variatie van de blanke pit en ruwe bolster, best een mooi verhaal op zich; ook de communistische oudere vriend die zich geen knollen voor citroenen laat verkopen en dierbare illusies steeds opnieuw in uitstekend gekozen kernachtige bewoordingen doorprikt; de twee oude Indonesiërs die onverstoorbaar de wacht blijven houden bij het voor hen hoorbare en desnoods zichtbare liefdesspel van de ikfiguur met zijn kleine intime rauwe poëzie en zwarte humor, het zit er wel in, maar je moet er heel wat afgezaagds voor doorworstelen om het, goddank, toch telkens weer eventjes tegen te komen.

Van het nieuwe boek van Heinrich Böll, De verloren eer van Katharina Blum, vertaling Jan Bernard, zou je ook kunnen zeggen dat stof, mentaliteit en personages ‘niets nieuws’ brengen. Uit velerlei publicaties van en over deze grote Duitse schrijver is bekend welke felle kritiek hij heeft op de werkwijze van de beruchte Springer-pers (het feit dat de door hem geholpen Russische dissident Solzjenitsyn samen met andere dissindenten nu juist bij Springer gaat uitgeven zal voor Böll wel niet zo gemakkelijk te verteren zijn); de hoofdpersoon Katharina Blum vertoont, in haar intens vrouwelijke, a-conventionele zuiverheid waarvan zij de consequenties ook moeiteloos trekt, verwantschap met de hoofdpersoon Leni Pfeiffer uit Groepsfoto met Dame; ook de diepgaande uitbeelding van de fuctionarissen van justitie en politie die duidelijk maakt hoe ook hier persoonlijk lot en officieël handelen met elkaar verbonden zijn, kennen we uit andere Böll-boeken. Hoe komt het dan dat informatie, moreel gehalte, analyse, aanklacht, psychologie en weergave van gebeurtenissen, ieder element op zich niet voldoende als literaire factor, in dit boek met elkaar toch veranderen en samensmelten tot een werkelijk artistieke totaliteit? Louter en alleen door datgene wat kunst tot kunst maakt, onafhankelijk van de inhoud, namelijk door niet zozeer creatieve, als wel artistieke functies: rangschikking en dosering van de verhaal-elementen tot een gave compositie, messcherp taalgebruik dat door zijn ironie en gevoeligheid onder- en boventonen weet te suggereren die tenslotte leiden tot de rijke ervaring: ‘lees maar, er staat niet wat er staat’.

LIN SCHOLTE: ‘bibi koetis voor altijd’ querido 179 blz. 18.90

JAN WOLKERS: ‘de wagvogel’ meulenhoff 432 blz. 17.50

HEINRICH BÖLL: ‘de verloren eer van katharina blum’ elsevier 172 blz. 16.90