Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 16]

Literatuur in de DDR
II bezwaren tegen een groene tafel
Door Andre Matthijsse

In de vorige aflevering van BZZLLETIN heb ik onder het kopje een vrije start wat schetsmatig het ontstaan van een literatuur in de DDR aangegeven. Een wat moeizame start: een aantal Duitse schrijvers wilden na de tweede wereldoorlog dan wel inderdaad daadwerkelijk meewerken aan de opbouw van een socialistische Duitse staat (overigens zonder daarbij aan een Duitse deling te danken), maar hun initiatieven reikten niet veel verder dan randopmerkingen en een hoop goede wil. Althans, in vergelijking met de initiatieven die het socialistische partij-apparaat nam. De SED opperde, suggereerde; hoe meer de schrijvers met hun daadwerkelijkheid achterbleven, hoe dwingender. De jonge staat had zijn schrijvers nodig, maar wat waren de (cultuur-politieke) eisen?

Het verband tussen politiek en literatuur is in de marxistische literatuur met name door Lenin gelegd. Hij si de enige voorman die zich uitvoerig met deze problematiek heeft beziggehouden (terzijde: hij nam er ook de tijd voor - zo discussieerde hij een nacht lang met de Duitse regisseur Piscator over dit onderwerp, waarna de laatste besloot de USSR te verlaten). Het in de DDR meest geciteerde artikel van Lenin is:

Parteiorganisation en Parteiliteratur (1905). Hierin zegt Lenin dat onpartijdigheid een burgelijke, partijdigheid een socialistische denkwijze is.

Literatuur is een radertje in het grote sociaaldemocratische mechanisme.

[p. 17]

‘Iedereen heeft de vrijheid te schrijven en te praten, wat hem lief is, zonder de geringste beperking. Maar elke vrije organisatie (daaronder de partij) heeft ook de vrijheid, die leden weg te jagen, die het embleem van de partij gebruiken, om opvattingen te prediken die tegen de partij ingaan. De vrijheid van het woord en van de pers moet volledig zijn. Maar ook de vrijheid van de organisatie moet volledig zijn’.

En hoewel Lenin van mening was dat een land zijn ‘dromers’ nodig heeft, moet hij ook hebben gezegd (volgens Clara Zetkin): ‘we mogen niet de handen in de schoot leggen en de chaos laten gisten zoals hij wil’.

Bij de aanduiding van de grondwettelijke bepalingen in de DDR inzake cultuur en wetenschap heb ik er al op gewezen, dat je met een dergelijke opvatting alle kanten uit kunt. Omdat deze problematiek nu juist hét probleem van de literatuur in de DDR is, wil ik hier wat langer bij stil staan. De problematiek is immers actueel. Nog onlangs trok prof. dr. J. Pen (met zijn in Leiden gehouden Huizingalezing) ten strijde tegen de pure normloosheid van het Nederlandse cultuurbeleid. Wij denken, volgens Pen, te pluralistisch en te genuanceerd. De overheid kan niet langer - zoals de historicus en cultuurfilosoof Johan Huizinga deed - voor het een en tegen het ander kiezen; en daarop loopt zij derhalve vast.

De stelling van prof. Pen: ‘cultuurbeleid vraagt normen vanuit een ideologische kijk op de cultuur.’

Ik ben geneigd Pen in zeker opzicht gelijk te geven. Maar nog afgezien van het feit dat het gevaarlijk is, vraagt hij te veel. Allereerst dit: terwijl dat wat Pen in zgn. rechtse richting voor Nederland wil in de DDR in linkse richting uiterst moeilijk van de grond is gekomen, is die ontwikkeling hier zo'n vijfentwintig jaar dood gezwegen; zo pluralistisch en genuanceerd denken we dus niet.

En dan lijkt het me toe dat waar, zoals in de meeste westerse landen het geval is, de waarde en de functie van de cultuur nauwelijks werkelijk wordt erkend en in veel gevallen slechts alleen repressief tolerant wordt geduld, terwijl over een ideologische kijk daarop maar beter kan worden gezwegen.

Wie niet van een bankje in het park houdt, moet niet zeggen dat de kleur hem niet aanstaat.

Om in dezelfde beeldspraak te blijven: in de DDR worden bankjes in het park algemeen gewaardeerd. De vraag is - daar! - echter niet alleen of de kleur wel goed is, men vraagt zich zelfs af of het niet beter een tafel had kunnen zijn. Dit levert een discussie op die dan wel niet zo pluralistisch en genuanceerd als hier is, maar het is anderzijds ook niet zo dat literatuur die niet in overeenstemming met de ideologische richtlijnen van het heersende apparaat is, als een criminele misdaad wordt beschouwd, waarvoor men (zoals in de USSR) in een gesticht wordt opgesloten.

In de DDR werkende schrijvers hoeven (tot op heden) niet in het het afgelopen najaar opgerichte tijdschrift Kontinent voor dissidente en daarom verbannen of mondgesnoerde Russische en Oosteuropese schrijvers te publiceren. Uit dit laatste blijkt hoe gevaarlijk het is Pen gelijk te geven.

VI. Lenin doer VI. Soky

[p. 18]

Want welke kant je ook op wilt, wat houdt kiezen in?, hoe ver reiken de consequenties? (Ook de westerse landen kennen hun justitiële excessen!)

Niettemin, Pen heeft geen ongelijk. Zeker in een jonge staat als de DDR was (en is) een gerichte cultuurpolitiek een bittere noodzakelijkheid. Dat de schrijvers het daarmee, ondanks alle goede bedoelingen, moeilijk mee hadden, is af te lezen uit de kritiek van de schrijver Franz Fühmann, die in 1964 over de kritiek op de literatuur noteerde (zie de beeldspraak) ‘een groene bank wordt verweten, dat zij geen blauwe tafel is’ - en hij deelde de minister van cultuur mee dat hij niet van plan was de van hem verwachte ‘bedrijfsroman’ te schrijven, omdat hij geen handwerk had geleerd en daarom in een bedrijf altijd een buitenstaander zou blijven, daarom nooit een goede roman over dat onderwerp zou kunnen schrijven.

Wanneer we bedenken dat Anna Seghers zich al in 1938 tegen het socialistisch realisme als exclusieve kunstvorm had gekeerd en daarbij het experiment had verdedigd, dan blijkt wel hoe weinig artistieke vrijheid binnen de socialistische cultuur bestond. Het is dan ook onbegrijpelijk dat de socialistische schrijvers hun vrije start onmiddellijk na de oorlog niet hebben gegrepen. Nu moesten ze opboksen tegen de wensen van het partijapparaat en zijn initiatieven.

1951. Het centrale comité van de SED formuleerde zijn bezwaren tegen het van nu af te bestrijden formalisme: de formalisten loochenen dat de beslissende betekenis in de inhoud, in de idee, in de gedachte van het werk ligt; volgens de formalisten ligt de betekenis van een kunstwerk in zijn vorm; ‘overal waar het vormprobleem zelfstandige betekenis krijgt, verliest de kunst haar humanistisch en democratische karakter’. En: het belangrijkste kenmerk van het formalisme bestaat uit het streven (...) iets ‘volkomen nieuws’ te ontwikkelen, de volledige breuk met de klassieke cultuurerfenis te voltrekken.

Franz Fühmann door Harald Kretzschmar

Deze strijd tegen het formalisme is in de afgelopen jaren op verschillende manieren gevoerd. Er zitten twee kanten aan. Allereerst is er die aansluiting bij de klassieken. Dat zijn die Duitse schrijvers die dan wel burgerlijk waren, maar niettemin door hun kritisch vermogen belangwekkend genoeg.

Met name de jongere klassieken vallen dan buiten de boot; bijvoorbeeld Kafka. Naast de Duitse klassieke zijn het vooral de Russische schrijvers die als lichtende voorbeelden dienen; zij hebben immers al de nodige ervaring met de socialistische artisticiteit. Met name de oudere schrijvers (tenslotte ondanks hun socialistische denkwijze afkomstig uit een burgerlijke cultuur) hadden het er, zoals geaegd, maar moeilijk mee.

Johannes R. Becher noteerde in 1951 in zijn dagboek dat hij ‘agitatierijmerijen’ had proberen te schrijven, maar dat een bekende agitatierijmer bewees hem in dit genre ver de meerdere te zijn; ‘de dichter is geen etaleur’. Toch zag Becher een oplossing. Hij achtte een ontwikkeling denkbaar, die hierin bestond dat de

[p. 19]

literatuur eng met bedrijven, fabrieken en landbouworganisaties zou zijn verbonden, doordat een groep schrijvers juist daaruit zou voortkomen; en dat is dan die andere kant.

Een dergelijke revolutionaire ontwikkeling kwam toch weer van ‘bovenaf’ tot stand. De SED smeedde van een aantal los van elkaar staande gebeurtenissen de beginstap: een litaratuurconferentie in de stad Bitterfeld, waar meer arbeiders dan schrijvers aanwezig waren, en die arbeiders werden opgeroepen de pen ter hand te nemen (‘Kumpel, greif zur Feder, die sozialistische Nationalkultur braucht dich!). Tijdens deze conferentie werden spijkers met koppen geslagen. De culturele revolutie was sen feit: ze zou bekend worden onder de naam Bitterfelder Weg. Deze weg zou de kloof tussen kunst en leven overbruggen, zou de wisselwerking tussen literatuur en maatschappelijke ontwikkeling productief maken.

Wordt vervolgd

De literatuur verloor daarmee definitief haar autonomie: de literatuur werd in de loop van de jaren één grote organisatie, waarin zowel schrijvers als uitgeverijen en kritiek verenigd waren. De schrijver werd op zijn weg begeleid, bekritiseerd, geprezen; maar altijd gecontroleerd.

De Bitterfeld Weg is een aanpak met succes geworden. Het aantal schrijvende boeren en arbeiders nam snel toe, de ‘schrijvende schrijvers’ konden beter in de hand worden gehouden.

Anna Seghers door Herbert Sandberg

Die eerste conferentie in Bitterfeld vond in 1959 plaats. Twee jaar later werd in Berlijn begonnen met de bouw van de Muur. Het partij-apparaat nam geen enkel risico meer, in geen enkel opzicht en op geen enkel gebied.

Gevolg vam het een en ander is dat de DDR zich in snel tempo omhoog heeft gewerkt tot een van de best geïndustrialiseerde landen van de wereld, en dat zowel die van oorsprong burgerlijke schrijvers als een aantal jonge auteurs plotseling leerden hoe je zonder officieel formalistisch te zijn toch literatuur kunt schrijven.