Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 4]

Sybren Polet
Het woord leren vertrouwen

Wanneer begint eigenlijk een schrijversleven? Op het moment dat hij zijn eerste gedichten schrijft of publiceert, of wanneer hij voor 't eerst een pen vasthoudt? Of gewoon bij zijn geboorte of al ervoor? Het is bekend dat je karakter in de eerste lvensjaren al gevormd wordt. Griezelig hè? Mijn vroegste herinneringen zijn vriendelijk, het eerste, gewenste kind van de oudste dochter, maar in de eerste jaren van de lagere school moesten ze soms mijn hand vasthouden om mij redelijk leesbare letters te laten schrijven, zp bibberde mijn hand. Ik had een afschuwlijk handschrift, waar niets aan te doen was. Heb ik daarom misschien schrijver willen worden, mooi-schrijver? In ieder geval is het wel zo dat ik vanaf mijn achtste of negende jaar rondbazuinde dat ik verhaaltjesschrijver wou worden en geen dominee of dokter, zoals in de kringen van de kleine handeldrijvende middenstand waaruit ik voortkom het hoogste ideaal was. En ik heb geloof ik nooit anders gewild.

Er werd bij ons trouwens thuis veel gelezen, we hadden allemaal een abonnement op de Openbare Leeszaal te Kampen, waar ik geboren ben (19 juni 1924); soms zaten we met z'n zessen doodstil te lezen en we zijn allemaal grote lezers gebleven - ik heb nog een jongere broer die Neerlandicus is. Plaatselijke bibliotheken zijn ontzettend belangrijk, dat kan niet genoeg benadrukt worden. Maar daarnaast hebben mijn ouders ons goddank naar de gymnastiekklub gestuurd en ons zwemabonnementen gegeven. Ik hou van water en zal nooit op vakantie gaan naar plaatsen waar geen water is. De rivier de Ijssel heeft mij gevormd, minstens zozeer als mijn ouders. Ik kon vroeger bijna loodrecht de rivier overzwemmen.

Eigenlijk hou ik er niet van, zo begon Sybren Polet het intervieuw, om over persoonlijke dingen te praten, dat heb ik nooit gedaan; niet omdat ik er bang voor ben, maar omdat ik vind dat de leteratuur zich zelf moet uitspreken. Een schrijver hoort eigenlijk ook geen gezicht te hebben, netzomin als dat wonderkind Guido uit Mannekino er een heeft; zijn gezicht is dat van de verbeelding. Dat koppetje op de omslag is in wezen fout; de lezers moeten het zelf invullen, of helemaal niet invullen. Om die reden moet je ook nooit met schrijvers persoonlijk kennis maken; al die buitenliteraire faktoren vormen een handicap voor een zuiver begrip van het werk.

Voor het eerst ga ik nu trouwens een soort autobiografisch proza schrijven, op verzoek van Oscar Timmers die een persoonlijke uitleiding wou bij een heruitgave van De Steen in de Dar Pockets. In het begin deed ik het met tegenzin, maar als je eenmaal in je verleden duikt begint let materiaal toe te stromen. Waarschijnlijk ga ik er een heel boek van maken, maar er komen alleen dingen in waarvan ik denk dat ze met mijn werk te maken hebben, dus geen eerste liefdes of zo -de Margriet vroeg me daar laatst om! - maar wel over de kneuzingen waarmee ook ik uit mijn jeugd ben gekomen. Ja, ik was een enorme zenuwlijder vroeger, net als de moeste schrijvers en kunstenaars;

[p. 5]

daar helpt geen intellekt tegen. Sybren Polet ziet mij aan alsof hij mij uitnodigt hem tegen te spreken. Vanuit zijn ruime woning aan het Vondelpark in Amsterdam kijk je uit op de groene boomtoppen, zodat het lijkt of je je tussen hooggelegen tuinen bevindt.

Mijn eerste gedichtjes, zegt hij schreef ik toen ik een jaar of dertien, veertien was en op mijn zestiende, zeventiende noteerde ik ze in een notitieboekje dat ik achterin een oud radiokastje wegborg. Het waren sonnetachtige toestanden, waarin de afschuwelijke twijfels werden uitgesproken over het bestaan van god, de zin van het leven en nog een paar dingen. Mijn moeder kon op een gegeven moment haar nieuwsgierigheid niet bedwingen, las de verzen en de eerstvolgende tijd kon ik mijn geluk wel op. Er werd ook enige tijd op mijn lektuur toegezien. Veel hielp het niet, want enkele jaren later zei ik toch het ouderlijk geloof vaarwel en kondigde aan dat ik bij nader inzien ook niet bij het onderwijs wou, waarvoor ik opgeleid werd; beide dingen deden mijn ouders veel verdriet, vooral het eerste. In de gereformeerde kerk in Kampen werd openlijk tegen mij gepreekt en er waren mensen die van het ene moment op het andere niet meer met mij wilden praten.

Ik bleef op de Kweekschool omdat ik er voorlopig nog veilig zat -het was oorlogstijd - maar na mijn eindexamen moest ik definitief onderduiken, nadat ik eerst nog een paar maanden in de Noordoostpolder had gewerkt; daar was ik opgepakt om weggevoerd te worden naar Duitsland. Op het laatste moment slaagde ik erin te ontvluchten. Die vlucht- en onderduikperiode zijn geloof ik de enige vrijwel autobiografische fragmenten in mijn werk; ik heb ze pas kunnen gebruiken in De sirkelbewoners.

Maar die Duitser heb ik niet gedood, dat zou ik niet gekund hebben; alleen op schrift.

Ik heb nog vele jaren na de oorlog achtervolgingsdromen gehad. Gek genoeg is die oorlogstijd voor mij in hoofdzaak een romantische pe-

HET WOORD LEREN VERTROUWEN

riode geweest, ondanks alles; ik heb ook altijd genoeg te eten gehad. Veel gelezen, o.a. de hele Ibsen. Na de oorlog nog een halve studie Middelbaar Nederlands; hield het thuis niet langer uit en heb kort les gegeven. Daarna had ik er genoeg van.

Inmiddels was in 1949 mijn eerste gedicht in het tijdschrift Podium verschenen, maar ik had besloten nooit iets aan mijn ouders te laten lezen of het moest heel onschuldig zijn en dat soort literatuur zou ik nou net niet schrijven. Na een nogal diepe psychische inzinking trok ik naar Zweden, waar al een jongere broer van mij woonde. Ik zou er artikelen schrijven, maar in die naoorlogse welvaartsstaat was vlugger geld te verdienen op een andere manier. Ik heb er o.a. nog borden gewassen, en in een draadkabelfabriek gewerkt, heb er ook Cora leren kennen, in Stockholm. Samen veel geld verdiend en toen op reis, door Europa, Noord-Afrika, Sahara; ook naar de Canarische Eilanden, waar toen nog bijna niemand kwam; we hebben er later een hele winter gewoond. (Zie Lady Godiva op scooter)

Vervolgens voorgoed naar Amsterdam, de enige stad waar ik wou wonen; ik was er verliefd op. Amsterdam speelt dan ook een belangrijke rol in mijn boeken en gedichten, in De geboorte van een geest zelfs een hoofdrol. Door allerlei oorzaken, psychische en filosofische - het existentialisme heeft in dit opzicht ook wel enige invloed op me gehad - was ik nogal taalgeremd en pas in 1953 verscheen mijn eerste dichtbundel Demiurgasmen, vrij laat dus en ik had er nog niet

[p. 6]

HET WOORD LEREN VERTROUWEN

eens mijn eigen vorm helemaal in gevonden. Dat begint voor mijn gevoel pas halverwege Organon. De meeste gedichten uit die tijd heb ik in mijn verzamelbundel Persoon/Onpersoon (1971) weggelaten, voor een deel misschien ten onrechte, maar beter te kritisch dan te weinig. Het was een tamelijk harde poëzie, vol maatschappelijke en persoonlijke onmin en met ook wel iets masochistisch, in de trant van: het mes in je eigen biefstuk zetten. Geboortestad (1960) betekende in dit opzicht een bevrijding, evenals Lady Godiva op scooter (1960); de stad is een intens levende plek, waarin zich een hoop geboorte- of hergeboorte-achtige dingen afspelen. Het. was toen een tamelijk moeizame en financieel niet gemakkelijke tijd, en ik heb vooral toen veel aan Cora te danken gehad. De Vijftigers-generatie was de eerste die van het schrijven een volledig beroep wilde maken en we leefden, al was het niet van hopla! Enkele jaren daarvoor had ik mijn eerste prozawerk gepubliceerd, De Steen (1957), een sprookjesroman en daarin had ik me aardig losgeschreven. Ik had een veel grootsere opzet voor een ander boek in m'n hoofd, maar daar bezat ik de techniek nog niet voor. Ik had al wel veel eerder, in 1953 al, het eerste deel geschreven van wat later Verboden tijd zou worden, een mooi gaaf geheel, maar het paste voor mijn gevoel nergens in en ik liet het liggen.

Schreef eerst Breekwater (1961) sen van de eerste experimentele romans, waar ik nog steeds erg op gesteld ben; een boek met een gedurfde struktuur en heel inventief van techniek en taalgebruik, zoals je dat eigenlijk vooral in een eersteling durft, ten dele uit argeloosheid. We dreden ook op de scooter naar de Noordkaap toen we nog nauwelijks een stuur konden vasthouden. Inhoudelijk spelen in Breekwater de motieven van doodangst en weerzin tegen het ouderworden een grote rol, plus een enorme onmin met de wereld zoals die door onze ouders aan ons was overgedragen en door onszelf niet verbeterd; de koude-oorlog-wereld. Ik introduceerde erin ook voor 't eerst de Lokien-figuur, die als een soort rode draad, een rode figuur door al mijn boeken in de reeks heenloopt: een kathartische figuur, die allerlei processen op gang brengt, persoonlijke en maatschappelijke situaties schept, metamorfozes doormaakt, enzovoort. Het is geen autobiografisch personage en de toestanden om hem zijn het evenmin, maar ik ben wel gaan inzien dat ik er heel wat identiteitsproblemen van mijzelf in onder heb gebracht, vaak in getransponeerde vorm, maar goed.

Ook maar algemene tijdsproblemen trouwens.

Na Breekwater zag ik ineens Verboden tijd (1964) zitten; het werd de achtergrond van die Lokien-figuur, een konfrontatie met zijn eigen verledengestalte en een poging tot opruiming van zijn jeugdfrustraties, waaronder die van de onechte autoriteit die hem opgedrongen was. Als zodanig meer een fabel dan echt realistisch. Als derde deel in de ‘Lokiniade’ volgde Mannekino (1968), het meest populaire boek uit de reeks. Lokien wordt gekonfronteerd met het kleine supergenie Guido, een negenjarige miljonair, van wie z'n ouders denken dat het een middelmatige leerling is. Hij wil in het geheim veel geld verdienen om z'n vader te kunnen laten studeren. Meestal wordt die Guido als een wensprojektie gezien van Lokien, maar dat is het niet helemaal; eerder half wens, half angst. Daarnaast was ik de poëzie trouw gebleven, ik zou niet anders kunnen. In 1962 was Konkrete poëzie verschenen, een vernieuwing binnen mijn eigen poëzie, maar ook meer in het algemeen. Alle mooischrijverij was eruit; sterk objektieve gedich-

[p. 7]

ten met nog wat ‘technologische’ elementen ter uitbeelding van het moderne wereldbeeld det mij fascineerde en soms ook afstootte, maar dat er was. Ook het maatschappelijke de sociale situatie krijgt meer de nadruk dan voorheen, hoewel je dezelfde elementen al tegenkomt in een vroege cyclus als de Machinale gedichten in Organon. Dit sociale en zelfs politieke aspect wordt nog verder ontwikkeld in Persoon/Onpersoon (1971), de titelbundel uit de gelijknamige verzamelbundel, die onlangs los is herdrukt.

Net als in die bundel spelen ook in De sirkelbewoners (1970) en de Geboorte van een geest (1974) typisch individuele problemen een ondergeschikte rol; het gaat meer om de sociale identiteit, om de mens als komplex wezen tussen andere mensen, in tijd en historie. Die beide boeken vormen dan ook de tweede reeks. In De sirkelbewoners speelt de politiek een grote rol en de De Geboorte van een geest zou je zelfs voor de helft een historische antiroman kunnen noemen. Aan het laatste heb ik lang gewerkt; heb er allerlei stijlen en technieken in toegepast en er komen heel uiteenlopende figuren, en situaties in voor; veel underdogs. Ik schrijf de laatste tien jaar veel gemakkelijker, sneller. Ik heb het woord meer leren vertrouwen. Schrijf nu ook allerlei genres door elkaar. Ook weer toneel.

In 1965 had ik een enorme dreun op m'n hoofd gekregen met De koning komt voorbij, een niet perfekt stuk, maar toch lang niet zo slecht als de meeste kritici wilden doen geloven. Het is een traumatische ervaring geweest; de haat en jaloezie die op afkwamen hebben met volstrekt overcompeld en ik ben er bijna door afpekaapt. Het zal wel een van de oorzaken geweest zijn dat ik omstreeks mijn 45ste psychisch in elkaar klapte; een duidelijk aanwijsbare reden vas er op dat moment niet, maar ik durfde ineens in het openbaar geen hezingen meer te houden, kreeg hartkloppingen, kortom ik was rijp voor de psychiater. Van depressies heb ik geddank bijna geen last meer, wel zou ik een paar kritici nog graag een doodtrap geven, maar dat is heel gevond, zowel voor mij als voor de kritici.

Pas in 1973 publiceerde ik mijn twee-

HET LEREN VERTROUWEN

de toneelstuk, Adam X, een Oratoriumcollage met aria's, koren en koralen. Wijlen het Amsterdams Toneel zou het opvoeren. Verder zie ik het in deze toneelsituatie niet zo zitten, niet voor dit totaaltoneel tenminste. Voorlopig houd ik me dus maar bij publiceren - volgend jaar verschijnt een nieuw stuk - en met gewoon te schrijven waar ik zin in heb en wat ik zinvol vind. Dit houdt wel in dat je zg. ‘experimenterend’ schrijver soms moet boeten voor het feit dat anderen: ergens nog niet aan toe zijn. Tenslotte zijn de sprookjes die ik in 1957/58 schreef pas in 1971 verschenen: De man die een hoofd groter was. De uitgevers vonden ze jarenlang niet geschikt voor kinderen of te gedurfd.

Van Polets's veelzijdige oevre, dat verder onder meer bloemlezingen omvat uit de SF-literatuur, de moderne poëzie en de buitenlandse poëzie over Nederland, moet nog genoemd worden de bekroonde en internationaal gewaardeerde essaybundel Literatuur als werkelijkheid. Maar welke? (1972) Hierin gaat Poleto.a. na wat literatuur voor ons vandaag de dag kan betekenen en onderwerpt hij enkele moderne literaire vormen aan een analyse. De bundel bevat verder nog een verhelderend artikel over zijn eigen poëzie.

Aan het eind van ons middaglange gesprek over wat Polet zelf zijn ‘geschreven leven’ noemt, wandelen we in het park, waar de struiken al groen worden en de eerste hippen al in het gras liggen. En het is of we door een levende scène uit Polets eigen boeken lopen.