Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 8]

Literatuur in de DDR
I een vrije start
Door Andre Matthijsse

De Deutsche Democratische Republik bestaat dit najaar vijfentwintig jaar. Een gebeurtenis die in Nederland niet onopgemerkt voorbij is gegaan: in Groningen werd een DDR-week georganiseerd; in Amsterdam een vereniging Nederland-DDR opgericht; een van de befaamde Oostduitse theatergezelschappen maakte juist in oktober een tournee door ons land; en dan was er nog de aandacht in de verschillende media

Een optreden van het Deutsches Nationaltheater in bijvoorbeeld de Haagse Koninklijke Schouwburg lijkt heel wat. Maar dan voornamelijk omdat zoiets een aantal jaren geleden (om politieke redenen) voor onmogelijk moest worden gehouden. Want veel wijzer werd je van zo'n voorstelling niet - tenminste, indien je van de cultuur van de DDR meer wilt weten dan van een artistieke topprestatie alleen.

Vandaar deze notities. Zo het al zou lukken (bijvoorbeeld in het kader van de schrijverscyclus) schrijvers uit de DDR naar hiet te krijgen, wat weten we van hun literatuur, en wat belangrijker is: wat weten we van de cultuur-politiek die aan die cultuur ten grondslag ligt?

[p. 9]

Welaan dan. Cultuur-politiek wilzeggen dat de overheid zich op min of meer bindende wijze in het culturele leven mengt. Zo wil dat in het geval van de DDR zeggen dat kunsten en wetenschappen grondwettelijk vrij zijn, maar dat de staat (eveneens wettelijk) zich heeft toegeëigend die kunsten en wetenschappen te beschermen tegen ‘misbruikvvor doeleinden die in strijd zijn met de bepalingen en de geest van de grondwet’. Met een dergelijk uitgangspunt kan je als overheid verschillende kanten op. In deze eerste bijdrage iets over de omstandigheden die bij het tot stand komen van een cultuur-politiek in de DDR een rol hebben gespeeld.

Wanneer Walter Ulbricht indertijd een praatje op een schrijversbijeenkomst hield, werd dat niet gekenmerkt door de vrijblijvendheid die we van Nederlandse officiële opmerkingen kennen. Ook al had het er wel eens de schijn van. Een voorbeeld: ‘Waarom kan een schrijver niet het thema kiezen, hoe de strijd om de opbouw van een bedrijf wordt gevoerd! Het is toch een bijzonder thema om te laten zien hoe men de ondernemer en enkele mensen eruit werkt en onder reusachtige inspanningen de strijd om de wederopbouw gevoerd heeft, welke menselijke lotgevallen zich daarbij voordeden, zoals die van ingenieurs die het aanvankelijk met de niewe orde niet eens waren, langzamerhand begonnen mee te werken...Deze strijd in een bedrijf te tekenen, die mensen uit te beelden, dat is toch een thema dat behandeld zou moeten worden.

Nog geen schrijver had, toen Ulbricht in 1948 met deze suggestie kwam, nog over een dergelijk thema geschreven. En het was slechts een suggestie: van een werkelijke cultuur-politiek kon geen sprake zijn, de DDR bestond nog niet. De in 1946 opgerichte Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands (de SED - een samentrekking van de SPD en de KPD in het door de USSR bezette deel van duitsland) vond het bij monde van Ulbricht echter nodig een opmerking in die richting te maken. In de daaropvolgende jaren kregen opmerkingen als deze een steeds bindender karakter. Waarom? Omdat de jonge socialistische staat met de rug tegen de muur stond.

De geschiedenis van de DDR begint staatsrechtelijk in oktober 1949. Daar was, in velerlei opzicht, niets aggressiefs aan: september van dat jaar begon de regering van de Bundes republik Deutschland haar werk. De vorming van de Deutschen Demokratischen Republik was daarom allee maar een bevestiging van de later zo omstreden Duitse deling. En om even vooruit te lopen: ook in cultureel opzicht ging de scheiding van het westen uit: zij werd het eerst in de BRD daadwerkelijk onderstreept. De DDR hield (iets) langer zicht op een gesamtdeutsche cultuur.

Thomas Mann door Thomas Mann, 1889

Dit laatste is niet verwonderlijk. In zeker opzicht kun je zeggen (al zou het te ver voeren dit hier ook na te gaan) dat de vorming van 'n DDR al gistte sinds de mislukking van 1848. Zeker is dat in de periode

[p. 10]

van 1945-1949 tal van in de jaren dertig Duitsland ontvluchte kunstenaars naar de door de USSR beheerste zone terugkeerden, of van plan waren dit te doen, om daar (hoewel niet zo expliciet geformuleerd) een stukje uitgestelde Duitse geschiedenis te verwerkelijken. Wat wel duidelijk werd uitgesproken: de demokratische vernieuwing van Duitsland.

Zo te zien zijn er twee componenten: een ideaal, de werkelijkheid. Die werkelijkheid: de in alle opzichten totale Zusammenbruch van Duitsland. Maar voor sommigen lag hierin de mogelijkheid van een Umsturz, tot de verwezeliking van het ideaal. Bijvoorbeeld voor de schrijfster Anna Seghers. Nadat zij uit gedwongen emigratie was teruggekeerd, reed zij ‘vanuit het westen dwars door Duitsland. De steden waren verwoest en de mensen waren innerlijk net zo verwoest. Toendertijd bood Duitsland een “eenheid” van ruïnes, vertwijfeling en honger’. Maar, vervolgt zij, er waren ook mensen die niet door de ellende waren verdoofd, mensen die zich vragen gingen stellen. Voor Anna Seghers was dat het moment waarop de schrijvers handelend moesten optreden, door middel van hun werk impulsen te geven: strijd tegen een herhaling van het Duitse fascisme, voor een nieuwe maatschappij. Daarbij gold voor een deel van de intelligentsia de voorwaarde dat een voortzetting van de republiek van Weimar (waarin het nationaal-fascisme tot bloei had kunnen komen) uitgesloten moest zijn. Dit werd volgens hen alleen in de door de USSR bezette zone gegarandeerd; voor Anna Seghers lag het einddoel van haar reis dan ook daar, ‘omdat ik zeker weet dat het werk, juist het werk waartoe ik aanleg heb, in de strijd gebruikt en begroet zou worden’.

Johannes R. Becher door Harald Kruzschman 1957

Goed, Anna Seghers was een socialiste, maar ook veel conservatiefburgerlijk denkende Duitsers was de ruïne te groot. De in de oostzone genomen initiatieven vonden bij de duitse intelligentsia aanvankelijk algemene bijval. Dit blijkt uit het succes van de al op 4 juli 1945 opgerichte Kulturbund zur demokratischen Erneuerung die in het jaar van de oprichting zo'n 22.00, in 1947 al meer dan 100.000 leden telde. Deze Kulturbund verenigde de ideologisch meest uiteenlopende auteurs Thomas Mann naast Johannes R Becher naast Georg Lukács naast Rudolf Hagelstange etc. Eerstgenoemde publiceerde bij de door de Bund beheerde Aufbau Verlag waar overigens ook de door de Amsterdamse uitgeverij Querido uitgegeven werken van duitse emigré's uit de (voor)oorloge(e) jaren verschenen. Alles was mogelijk, de duitse auteurs waren eensgezind in de hoop, in hun bereidheid om mee te werken aan de democratische verniewing van Duitsland.

Kort van duur, dat (helaas) wel. Spoedig staken meningsverschillen de kop op. De toenemende oneneigheid van de Duitsland bezet houdende geallieerden begon drukkend te worden. Hoe dan ook, in 1947 kon nog net het eerste (en laatste) gesamtdeutsche schrijverscongres worden gehouden. Sprak de president van de Kulturbund, Johannes R Becher nog in voor alle

[p. 11]

aanwezigen aanvaardbare bewoordingen, de socialistische dichter Stephan Hermlin oefende kritiek. Hij waarschuwde voor vulgair naturalisme en neoklassicisme, riep op tot de instelling van literatuur-instituten en schrijversscholen, hij vroeg om een praktisch politieke literatuur. Een Berlijns auteur nam na een bezoek aan Moskou het begrip socialistisch-realisme mee, zonder dat zijn russische collega's dat begrip voor hem bevattelijk hadden kunnen maken; over dit alles en nog veel meer werd fel en heftig gedicussieerd, de tegenstellinen namen toe.

Het verdient vermelding dat de Russische autoriteiten in de oostelijke sector van Duitsland zich wel met het een en ander inlieten, maar nooit dirigerend. de intiatieven werden aan de Duitsers zelf gelaten. Zowel de bezetters als de SED namen een liberale houding aan t.o.v. het literaire gebeuren.

In november 1947. kort na het schrijverscongres, werd de Kulturbund - als kommunistisch - in de westerse sectoren verboden. Als gevolg van de groeiende spanningen tussen de grootmachten. Zo nadert in een steeds verslechterend klimaat, het jaar 1949, waarin zich de tweedeling voltrok, de in cultureel-politiek optimistisch stemmende na-oorlogse periode werd afgesloten.

De SED, begin 1949 op een partij congres bijeen, wapende zich. Ook de cultuur werd in een twee jarenplan betrokken: (Ulbricht:) ‘De bijdrage van kunstenaars en schrijvers aan het twee jarenplanbestaat uit de ontwikkeling van een realistische kunsten in het streven, op hun gebied de grootst mogelijke artistieke bijdrage te leeveren’. Door hun werk konden de progessieve schrijvers ertoe bijdragen dat arbeiders en boerenhet tweejarenplanin al zijn facetten zouden begrijpen. De literatuur was niet autonoom, zij was middel tot opvoeding.

Het is verwonderlijk dat het de partij was die op dergelijke gedachten kwam, het initiatief nam, en niet de schrijvers die immers ook wilden strijden voor een nieuwe maatschappij. Toen de Duitse deling zich voltroken de opbouw van die maatschappij harde werkelijkheid was geworden, was de steun van de schrijvers juist hard nodig. De partij functionarissen kozen echter in de meeste gevallen de verkeerde woorden, de schrijvers wilden vaak niet begrijpen. Zo wilde men bij de schrijver optimisme zien en in ruil daarvoor materiële voordelen (als woonruimte) bieden- de schrijvers voelden zich door zo'n aanbod op hun ziel getrapt.

niettemin: protest was mogelijk De staat wilde niet te ver gaan met zijn eisen. Noodgedwongen: men had de intelligentsia nodig en wilde hen niet kwijt. En van een muur was immers nog geen sprake.

Wordt vervolgd

Stephan Hermlin door Adolf Hoffmeister, 1956