Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 14]

andré matthijsse:
Heinrich Böll / Jean-Marie Straub

Heinrich Böll is een fenomeen als geen ander in het Duitse taalgebied. En daarbuiten. Hij is de meest gelezen Duitse auteur in het buitenland; de eerste na-oorlogse schrijver die de Nobelprijs ontving; die tot voorzitter van de internationale P.E.N. werd gekozen. Böll is een automatisme: een nieuw boek met de naam Böll erop in de boekhandel en de indrukwekkende weg van een bestseller begint; vaak nog voordat de kritiek er iets van heeft kunnen zeggen. En dit alles (en nog veel meer) is nog slechts de buitenkant van dat fenomeen.

Böll wordt in geen boekje over (Duitse) literatuur overgeslagen: geboren in Keulen, in 1971; sinds de in 1949 verschenen vertelling ‘Der Zug war pünktlich’ volgden (bundels) verhalen, opstellen, kritieken, voordrachten, hoorspelen, toneelwerk, romans.

Wie (en wie is geen Böll-lezer?) kent bijvoorbeeld niet zijn ‘Irisches Tagebuch’, zijn ‘Wanderer, kommst du nach Spa...’, zijn ‘Das Brot der frühen Jahre’, of ‘Doktor Murkes gesammeltes Schweigen’? En dan zijn romans! Sinds 1951 een zestal. Daaronder ‘Billard um halbzehn’ (1959), waarin aan de hand van een Keulse (!: Bölls geboortestad en -streek vormt vrij-

[p. 15]

wel altijd het decor voor zijn werk) een beeld wordt gegeven van de jaren vanaf de eeuwwisseling. Een beeld van mensen, want de mens is de belangrijkste factor in Bölls werk. Böll (be-) schrijft geen programma's of situaties, maar mensen, tijdgenoten; tijdsbeelden met tijdgenoten op de voorgrond. Of, zoals zijn laatste roman heet: ‘Gruppenbild mit Dame’, waarin dat overlappend perspektief op direkte wijze is neergelegd.

In vergelijking met de romans zijn Bölls verhalen detaildelen van dergelijke beelden. Zoals ‘Hauptstädtisches Journal’, waarin een militair een Academie voor Militaire Herinneringen opricht. Het lijkt een droom, het is een satire - op het na-oorlogse militairisme.

Overigens is dit verhaal in het Nederlands te lezen. De laatstverschenen uitgave: de verhalenbundel Verhalen (Elsevier, 1973). Ook Biljarten om half tien verscheen in vertaling bij Elsevier.

De Franse cineast Jean Marie Straub nam deze beide werken van Böll als onderwerp voor twee van zijn films. Op zaterdagmiddag 16 november worden ze in het HOT getoond: ‘Machorka-Muff’ (naar de naam van de hoofdpersoon in het verhaal) en ‘Nicht versöhnt’ (naar de roman). De laatste film werd op het filmfestival van Bergamo in 1965 bekroond als de beste experimentele film van dat jaar.

Wie echter veronderstelt een Bölls bestaan voorgetoverd te krijgen, vergist zich. Vooral in Straub, Deze eerste twee films van Jean Marie Straub (resp. uit 1963 en 1965) zijn te typeren als bahaviouristische citaten: Straub laat mensen zien, die hij van Böll heeft geleend, die hij woorden laat zeggen (citeren) die Böll hen in de mond heeft gelegd. Straub laat ze zien in hun meest uiterlijke verschijningsvorm, ontdaan van zo mogelijk alle psychologische spanning. En dat derhalve zonder filmische poespas: de camera recht op de man af.

16 NOVEMBER IN HET HOT 14.
30 UUR heinrich böll middag

inleiding: andré matthijsse film: nicht versöhnt en machorka-muff van jean marie straub

toegang: 2.50 (cjp: 2.-) voorverkoop: boekhandel ulysses, denneweg 69a; letterkundig museum, juff. idastraat 11; HOT, oranje buitensingel 20 (857800) en het BZZTôH teater, prinses mariestraat 30 (655766) te den haag