Bunker Hill. Jaargang 8 (nrs. 29-32)

[p. 56]

Rutger H. Cornets de Groot
Verticaal
poëzienotities

‘De wind blaast langs mijn hoofd’ uit de debuutbundel Rode Oever (1988) van Arjen Duinker (1956) is een gedicht waar je, als je niet oplet, gemakkelijk aan voorbijgaat. De dichter vraagt aandacht voor iets wat hijzelf kennelijk nogal belangwekkend vindt, maar waarvan we ons afvragen wat we ermee moeten. Het heeft wel heel erg weinig te bieden zo op het eerste gezicht. Welwillend bedenk je dat het daar misschien juist om te doen is: een beschrijving van het niets, van leegte, wie weet bij wijze van zenboeddhistisch meditatie-object:

De wind blaast langs mijn hoofd
De wind blaast langs mijn ogen
De wind blaast
Een meisje kijkt om zich heen
Ze pakt een handdoek
Draait zich om
De wind
De zon schijnt
Op het plein slenteren mensen
Kinderen een man met een krant
Twee vrouwen drie jongens de man
Blijft staan loopt door
De zon
De wind blaast
De wind blaast langs mijn hoofd
De wind blaast langs mijn ogen

[p. 57]

Voor die gedachte is alle reden, want met zijn gelijkluidende begin- en eindregels maakt het gedicht een afgesloten, rondeelachtige indruk. Daardoor zet het zich apart van de wereld, en zo, vrij zwevend en onaangeraakt door invloeden van buitenaf, zou het inderdaad goed kunnen dienen als vlucht- of schuilplaats voor de geest. Als we dan bovendien zien, dat het gedeelte tussen de omlijsting geen enkele dramatische of op een doel gerichte ontwikkeling te zien geeft, dan is het gevaar niet denkbeeldig dat we de bladzijde verveeld, misschien zelfs geërgerd omslaan, en in een paar vooroordelen worden bevestigd. Weer zo'n gedicht dat niks met de werkelijkheid heeft te maken; die dichters hebben kennelijk tijd voor alles.

Toch is die conclusie wat voorbarig. Want is het gedicht wel onaangeraakt door invloeden van buitenaf? De eerste regels de beste drukken alvast het tegendeel uit: ‘De wind blaast langs mijn hoofd/ De wind blaast langs mijn ogen’. Dat wijst erop dat de dichter zich niet van de werkelijkheid heeft geïsoleerd, maar zich met zijn gedicht juist midden in de wereld bevindt. Het vervolg bevestigt dat ook: hij kijkt naar een meisje, en naar rondslenterende mensen op een plein.

Van een plot is weliswaar geen sprake, en ook zelf is hij niet bij de handeling betrokken. Met hun echo aan het eind zijn die eerste twee regels ook de enige waarin hij iets over zichzelf meedeelt. Maar wát hij zegt is niet zonder belang. Uit de woorden ‘hoofd’ en ‘ogen’ valt af te leiden dat hij de wereld met inzet van zijn denkende en waarnemende faculteiten benadert. Niet met de ogen dicht dus, zoals bijv. Lucebert in: ‘Ik ben met de man en de macht/ die een karkas hakken in de blinde muur/ met de ogen dicht’, om een enkel voorbeeld te noemen. Anders dan de dichters van het experiment vertrekt Arjen Duinker niet vanuit een lichamelijk te beleven ervaring, maar berust zijn poëtica op observatie en verstand.

Het valt daarom des te meer op, dat deze denker/waarnemer zijn gedicht eindigt waar hij is begonnen. In plaats van een tot het einde doorgevoerde gedachte (een Wittgensteiniaanse ‘volzin’) schotelt hij ons een tautologie voor. Toch wil dat niet zeggen dat hij het denken voor zijn poëzie heeft uitgeschakeld. Kennelijk aarzelt de dichter om de door hem waargenomen verschijnselen tot logische begrippen en verbanden te reduceren, omdat dat ten koste zou kunnen gaan van zijn onmiddellijke, authentieke ervaring van die verschijnselen. In de filosofie staat deze benadering bekend als fenomenologie, een methode waarin wordt geprobeerd om tot een zuivere, oorspronkelijke verhouding met de verschijnselen - de ‘fe-

[p. 58]

nomenen’ - te komen door ze niet aan het denken prijs te geven, maar juist door het denken in dienst te stellen van die oorspronkelijke ervaring. Het denken zelf vertekent de verschijnselen, en dat is het laatste wat deze dichter wil. Er mankeert immers niets aan de wereld zoals die is:

wat is dit een mooi land!
natuur! vertier!
water! bloemen en planten en dieren!
wat een mooi land! zee! bergen! heuvels!
marmotten! kleine hutten waar je kaas kan eten!
musea! kerken! klederdrachten! hotels! alles is er!
wat een land! casino's! straten! bramen! sinaasappels!
oooooh!

zo roept hij in een ander gedicht uit dezelfde bundel. Arjen Duinkers liefde voor de werkelijkheid gaat zo ver, dat zijn verstand niet stil staat bij zoiets ongehoords als kleine hutten waar je kaas kan eten. Die horen er gewoon bij, en hoeven niet te worden ingepast in iets wat wij kunnen ‘begrijpen’.

Keren we terug naar ons gedicht, dan maakt het middengedeelte, de regels dus tussen het gelijkluidende begin en einde, een vergelijkbare indruk als het zojuist geciteerde gedicht. Beide zijn opsommingen van willekeurige verschijnselen, respectievelijk in een land en op een plein. Wie het oeuvre van Arjen Duinker kent, weet dat hij grossiert in dergelijke opsommingen, en ook dat ze hem nooit tot een conclusie brengen. De zinloosheid ten top, zou je zeggen. Wat houdt zijn poëzie dan toch interessant?

Voor een antwoord op die vraag kan een klein experiment uitkomst bieden, namelijk wanneer we de laatste drie herhalende regels van het gedicht even helemaal wegdenken. Meteen wordt duidelijk dat het daardoor wél een zinloos, zelfs mislukt gedicht wordt, als een krantenbericht zonder nieuwswaarde. Pas doordat de beginregels aan het eind worden herhaald, krijgt het middengedeelte zin: er is niets gebeurd, en toch is er wat gebeurd.

Door de vorm krijgt het gedicht zin en betekenis. Maar de ordening die is aangebracht leidt niet tot logische gevolgtrekkingen waar het denken mee uit de voeten kan. Verschijnselen zijn er niet om het oordeelsvermogen van materiaal te voorzien; door verschijnselen te benoemen en met

[p. 59]

elkaar in verband te plaatsen, wordt hun unieke, oorspronkelijke identiteit hen ontnomen. De verbanden die Duinker aanbrengt berusten dan ook niet op een vooraf gegeven logica (op a-priori oordelen, zou Kant zeggen) maar op een creatieve machtsgreep, - dat wil zeggen, op talige verbanden. En Duinker komt daarmee een heel eind:

De wind blaast langs mijn hoofd
De wind blaast langs mijn ogen
De wind blaast
[...]
De wind blaast
De wind blaast langs mijn hoofd
De wind blaast langs mijn ogen

Zo ziet het raamwerk van het gedicht eruit. Het gesloten, rondeelachtige karakter met zijn gelijkluidende begin- en eindregels wordt doorbroken door de korte derde regel, die een optisch effect teweegbrengt: anders dan zich te openen en weer te sluiten, vernauwt het gedicht zich, alsof het een tunnel binnengaat, een droom wellicht, en opent zich weer aan het einde. Het aardige is dat het gedicht inhoudelijk een tegengesteld traject aflegt: van de droom waaruit de wind de dichter doet ontwaken, naar de werkelijkheid van het plein in het middenstuk. Vorm en inhoud verhouden zich dus omgekeerd evenredig tot elkaar, waardoor wordt voorkomen dat de beschreven werkelijkheid verdwijnt in veralgemenende begripskaders.

Maar de wil tot macht van het denken geeft het nog niet op. Ook het middengedeelte is minder ‘zacht’, minder verwisselbaar dan op het eerste gezicht lijkt. Regels 4 en 5 blijken in regels 9-11 te worden gespiegeld:

Een meisje kijkt om zich heen
Ze pakt een handdoek
[...]
Op het plein slenteren mensen
Kinderen een man met een krant
Twee vrouwen drie jongens de man

Bovendien wordt van het meisje met de handdoek in r. 6 nog verteld dat ze zich omdraait:

[p. 60]

 

Draait zich om

terwijl de man met de krant in r. 12

Blijft staan loopt door

En nog zijn we er niet: in r. 7 en 13 worden nog apart als twee constanten

de wind

en

de zon

genoemd.

Zo blijkt het hele gedicht een grote onderlinge samenhang te vertonen. En dat is ook wel begrijpelijk. Duinker zou niet schrijven als hij geen zin zou willen ontdekken in wat hij ziet en ervaart. Maar dat is niet hetzelfde als betekenis; wat een en ander te betekenen heeft komen we via hem althans niet te weten. Daar gaat het ook niet om. De zin die hij ontdekt dient alleen zijn oorspronkelijke ervaring van de werkelijkheid, die hij uitdrukt in zijn gedicht. Het is geen de werkelijkheid vervormende conclusie achteraf (a posteriori); ze heeft creatieve waarde: ze is de bouwstof van zijn gedicht. En de bron van die creativiteit kan geen andere zijn dan de scheppende kracht bij uitstek, de voorwaarde voor het waarnemen zelf:

de zon schijnt

precies in het midden van het gedicht op regel 8. Het raamwerk van het gedicht, en daarmee de hele kunstmatige constructie ervan, is vanuit zijn tegenhanger ‘de wind blaast’ ontwikkeld. Maar de creatieve waarde ervan is nog veel groter: het is de regel waarop Duinker, zeventien jaar na dit gedicht uit zijn debuutbundel, uitbundig zou variëren in een van zijn twee grote gedichten in dialoogvorm, De zon.

De zon schijnt: onafhankelijk van taal en van het denken, gewoon in de werkelijkheid. Zij biedt ons geen leegte, geen zenboeddhistisch medita-

[p. 61]

tiesymbool, maar het volle leven zelf, zoals het zich in al zijn verleidelijke, maar ongrijpbare directheid aan ons aanbiedt. Ze is de voorwaarde, niet alleen voor het fenomenologisch schouwen, maar voor ieder zien, voor ieder waarnemen. Voor Arjen Duinker vormt zij de ultieme verbinding tussen de door hem zo geliefde werkelijkheid en zijn poëzie, die de werkelijkheid met rust laat, en er in creatieve taal een gelijkwaardige, oorspronkelijke indruk van geeft.