Bunker Hill. Jaargang 4 (nrs. 12a-15)

[p. 31]

Norbert Splint
Slappe knieën

Toen de oorlog uitbrak, had mijn vader een drukkerij op het Rusland, naast Proost en Brandt Papier. Zijn werk bestond uit het opnemen van de bestelling en zodra de bestelling klaar was de factuur versturen. In feite kon hij het op zijn sloffen af, want het ontwerpen, zetten, drukken, vouwen, verpakken en versturen werd door het personeel gedaan. Het drukwerk bestond voornamelijk uit rouw- en trouwkaarten, strooibiljetten en affiches. Met uitgeven hield hij zich niet bezig want boeken en kranten waren niet aan hem besteed.

In de eerste oorlogsjaren lieten de Duitsers de zaak met rust. Een bedrijfje dat rouw- en trouwkaarten fabriceerde stelde in hun ogen natuurlijk niet zoveel voor. Wel was het de buurt opgevallen dat achter de drukkerij steeds vaker en langer licht bleef branden. Toen mijn vader naar de oorzaak daarvan werd gevraagd, antwoordde hij dat mijn broer, die inmiddels ook in de zaak werkte, in de kamers achter de drukkerij was gaan wonen.

Op een dag kwam een tweetal Wehrmachtsoldaten de zaak binnen. De vraag aan mijn vader was of hij een affiche voor ze wilde drukken, daar was hij immers in gespecialiseerd. Bovenop de prijs die hij vroeg, boden ze een groot aantal bonnen aan. Telkens als mijn vader dit verhaal vertelde, benadrukte hij hoe vriendelijk die soldaten waren en dat ze in eerste instantie helemaal niet aandrongen. En dan zei hij er ook altijd bij dat hij er wel degelijk serieus over had nagedacht, want dat grote aantal bonnen leek hem wel interessant. De tekst van het affiche luidde:

[p. 32]

Orde Zal Overwinnen
Want V = Victorie
Duitschland wint voor Europa!

Met de mededeling dat hij er nog even over moest piekeren, had mijn vader de soldaten uitgelaten en was in zijn kantoortje gaan zitten. Met zijn hoofd in zijn handen had hij diep nagedacht. Al die mensen die hij achter de drukkerij had rondlopen en die hij als het donker werd via de tussendeur naar het magazijn van Proost en Brandt loodste, moesten weg, en wel zo snel mogelijk. Het was een paar jaar goed gegaan, met medeweten en medewerking van zijn papierleverancier, maar als de Wehrmacht over de vloer kwam werd het risico te groot. En dan dat aanplakbiljet. Als hij ergens geen zin in had, dan was het wel om dat ding te drukken.

Een paar dagen later stonden dezelfde Wehrmachtsoldaten opnieuw in mijn vaders drukkerij. Zijn weigering het affiche te drukken namen ze aanvankelijk sportief op. Of hij er wel lang genoeg over na had gedacht, was de vraag, en of hij die extra bonnen niet heel goed kon gebruiken. Mijn vader antwoordde dat hij niemand meer had om, bij wijze van spreken, de persen draaiende te houden, zodat hij helaas moest afzien van het aannemen van de opdracht. Hierop stelden de soldaten voor dat zij het personeel zouden aanleveren om onder de supervisie van mijn vader zoveel affiches als zij maar wilden te drukken. En meer: had hij al eens gedacht aan strooibiljetten voor de Nationaal Socialistische Beweging, of de Landstormen of de Arbeidsinzet? Wat zou dat allemaal wel niet opleveren? Maar mijn vader volhardde in zijn weigering en schudde tegen het eind van het gesprek alleen nog maar van nee. Uiteindelijk haalden de soldaten hun schouders op en verklaarden het gesprek voor beëindigd. Mijn vader stond op om de heren uit te laten, maar hij was nog niet bij de deur aangekomen, of een van de soldaten had zijn pistool getrokken en hem van achteren door allebei zijn knieën geschoten.

‘Schlappschwanz,’ had de soldaat hem toegevoegd, terwijl hij samen met zijn collega over hem heen was gestapt en de drukkerij had verlaten.

[p. 33]

Tot het einde van de oorlog lag mijn vader in het ziekenhuis, waar ze zijn gespleten knieschijven met krammen aan elkaar hadden geklonken. De drukkerij was inmiddels gesloten en door de Duitsers dichtgemetseld. Bij zijn ontslag uit het ziekenhuis had mijn vader nog nauwelijks kunnen lopen.

Na de bevrijding kreeg hij via een vroegere klant een baantje als conciërge van een kantoorgebouw aan het Damrak. Hij ontving een zeer fatsoenlijk loon en kon zijn intrek nemen in de beheerderswoning op de bovenste verdieping. Het is in deze woning dat ik ben opgegroeid. Het weinige dat ik me weet te herinneren is dat mijn vader zich iedere dag met zijn kapotgeschoten knieën naar boven zeulde. Als conciërge - en dus behorend tot het lagere personeel - was het hem niet toegestaan van de lift gebruik te maken, ook niet als hij die lift zopas nog had gerepareerd.

Al snel kreeg mijn vader een hekel aan dit bestaan. Hij kon niet tegen het gekoeioneer van het kantoorpersoneel, was niet handig genoeg om alle klussen uit te voeren waar hij voor was aangesteld en was er ook de man niet naar om zich vierentwintig uur per dag beschikbaar te houden - iets wat wel min of meer van hem werd verwacht. Naarmate de jaren vorderden, beklom hij met steeds meer moeite de trappen naar zijn verdieping en aldus sleepte hij zich bijna letterlijk naar zijn pensioen toe. Omdat hij van zijn vroegere klanten - vrienden en kennissen had hij niet - niemand meer zag, was ik zo lang mogelijk thuis blijven wonen. En nadat ik er dan eindelijk toe gekomen was het huis uit te gaan, bezocht ik hem vrijwel elke week, hoewel ik telkens met meer tegenzin de trappen naar zijn woning besteeg. Daar trof ik hem dan steevast in een sombere bui aan. Het was een man geworden die als zijn kleinkinderen riepen: ‘Opa, over een maand is Sinterklaas er weer,’ antwoordde: ‘En over twee maanden is 'ie al weer weg.’ Eigenlijk heb ik hem vanaf het moment dat hij in het kantoorgebouw ging werken niet meer vrolijk gezien. Wat dat betreft hadden ze hem in plaats van twee kogels door zijn knieën beter een nekschot kunnen geven, dat was voor alle betrokken partijen het beste geweest. Bovendien was hij er inmiddels van overtuigd geraakt dat mijn broer volkomen tevreden was met zijn baan bij Van Gelder Papier in IJmuiden. Hij was gelukkig daar en genoot van zijn eigenlijk best gezellige vrouw en zijn twee voetballende kinderen. Mijn vader had echter altijd

[p. 34]

het idee gehad dat hij het drukkersvak weer op zou pakken en een drukkerij/zetterij uit de grond zou stampen die in Nederland zijn gelijke niet zou kennen. Maar in een woordenwisseling nog niet eens zo lang geleden, was mijn broer duidelijk tegen mijn vader geweest: hij bleef liever in loondienst.

‘Loonslaaf zul je bedoelen,’ had mijn vader gemompeld, daarmee mijn broers gebrek aan ambities veroordelend.

Waar mijn broer tenminste nog kon schermen met een betaalde baan, moest ik het doen met het nu en dan naar binnen zien te slepen van een ontwerpopdracht voor een poster. En daar slaagde ik steeds minder vaak in. Toegegeven: er bestond zoiets als mode en misschien liep ik wat dat betreft wat achter de feiten aan, maar aan de andere kant deed zich ook de situatie voor dat mijn vroegere klanten steeds vaker hun eigen ontwerpafdelingen inschakelden voor hun promotiecampagnes en bijna nooit meer het werk aan een zelfstandig ontwerper uitbesteedden. Iedere keer als ik een fantasieloos flyertje uit de brievenbus viste werd ik met mijn neus op de feiten gedrukt. Daar ga je dan, met je ondernemerszin en je vrijheidsbeginsel, dacht ik dan. Maar de bedenkers van het flyertje hadden blijkbaar werk - en ik niet. En dat wist mijn vader: de kampioenonafhankelijkheid, die daarvoor zijn knieën en dus zijn vrije bestaan kapot had laten schieten. Dat ik kon leven van een allesbehalve royale kunstenaarsregeling begreep hij niet en dat ik me al vereerd voelde als ik de poster van het buurthuis of het revalidatiecentrum mocht ontwerpen, vond hij laf.

*

Het was een van die dagen dat het maar niet licht wilde worden. Zo'n dag dat het geen zin had de gordijnen te openen aangezien het toch donker bleef in huis. Ik had al nooit veel verschil kunnen ontdekken tussen motregen en laaghangende bewolking, maar vandaag was het helemaal onduidelijk waar de bewolking ophield en de motregen begon. Ik wond mijn horloge op en zette het gelijk met de wekker. Met mijn vingertoppen streek ik even over mijn kaken. Morgen moest ik een nieuw mesje op het houdertje zetten. Ik pakte een wit overhemd uit de kast en deed het licht aan om te zien of het wel gestreken was. Uit dezelfde kast haalde ik

[p. 35]

mijn zwarte schoenen te voorschijn en blies er even overheen. Toen alle stof was weggewaaid, zag ik dat het leer een craquelé-achtig uiterlijk had gekregen. Misschien dat als ik ze zou poetsen, het schoensmeer tussen de poriën ging zitten, waardoor de slijtage van het leer minder zou opvallen.

Op het balkonnetje borstelde ik de witte haren van mijn donkere pak. De kat aan wie die haren hadden toebehoord, was allang dood en aan een opvolgster had ik nog niet eens gedacht. Ik was al blij dat ik iedere dag zelf te eten had, laat staan dat ik een huisdier van voedsel kon voorzien. Toch moest ik even denken aan de laatste gang naar de dierenarts die ik met haar had gemaakt. Ze werd vervoerd in een boodschappentas met een plastic ruitje erin, die ik heb weggegooid nadat ik de kat had achtergelaten.

Wie een aantal jaren de illusie heeft gehad klanten te kunnen overtuigen door zich uiterst verzorgd te kleden, leert het perfect strikken van een das nooit meer af. Routineus schoof ik dan ook de dikke knoop tegen mijn adamsappel en klapte de punten van mijn overhemd omlaag. Ook mijn pak viel nog altijd soepel om mijn schouders en hoewel het inmiddels niet zo modieus meer was, kon het er voor deze gelegenheid nog best mee door. Ik trok mijn schoenen aan en bekeek mezelf voor de spiegel. Over een half uur zou mijn broer komen. Als ik nu alvast de kachel uitdeed, was het pas koud in huis als hij voor de deur stond.

Ik stak de rouwkaart in mijn binnenzak. De rest van de post gooide ik in de prullenbak, behalve de aanmaningen betreffende de huur en de elektriciteitsrekening. Tot de kleine beetjes comfort die ik mezelf gunde, rekende ik in de eerste plaats het nemen van een warme douche, dus het afsluiten van het gas en licht kon ik niet gebruiken.

Terwijl ik mijn das gladstreek, keek ik uit het raam. De op de ruiten vloeibaar geworden nevel droop langzaam naar beneden om op het kozijn tot druppels samen te ballen. Ik legde een opgerolde handdoek in de vensterbank tegen de tocht en om te voorkomen dat er water naar binnen zou sijpelen.

Beneden hoorde ik de claxon van mijn broers auto. Ik trok mijn regenjas aan en pakte de paraplu. Voorzichtig liep ik via het smalle trappenhuis naar beneden. Het was me al eens overkomen dat ik op mijn leren zolen was uitgegleden over het gladde zeil op de trap, maar nu de traptreden nat waren van het door de buren naar binnen gelopen regenwater was het extra gevaarlijk.

[p. 36]

Ik trok de voordeur achter me dicht en zocht even naar mijn broers auto. Ik keek de straat in en stelde vast dat ik hier toch eigenlijk prachtig woonde: een brede negentiende-eeuwse allee met aan beide zijden grote bomen die in de herfst eerst bruin en dan kaal werden. In gedachten dankte ik de gemeente die de donkerbruine lantaarnpalen had laten staan en niet was overgegaan tot het plaatsen van onpersoonlijke aluminium exemplaren die een oranjeachtig licht verspreidden. Ik opende het autoportier en wurmde me naast mijn twee neven die waren uitgegroeid tot langbenige pubers. Op de voorstoelen zaten mijn broer en diens vrouw. Pas toen ik zat, groetten ze me.

Niet veel later waren we op St. Barbara. Ik prees me gelukkig dat de begrafenisondernemer zijn vak verstond en zonder al te veel plichtplegingen de kist met mijn vader erin door middel van gespannen touwen boven de groeve liet hangen. Mijn broer en mijn schoonzuster waren bij de hoop aarde ernaast gaan staan om niet in het gat onder te kist te hoeven kijken. Hierdoor kwam het dat mijn broer tijdens zijn woorden van afscheid nogal onaangedaan overkwam, alsof hij zich tot een vreemde richtte in plaats van tot zijn vader. Zijn vrouw had het zo koud dat ze zich stijf tegen hem had aangedrukt. Toen was het mijn beurt. In een korte toespraak resumeerde ik het levensverhaal van mijn vader, waarbij ik niet naliet zijn uitgesproken meningen over de carrierès van zijn kinderen te vermelden. Een van mijn neven was zo galant de paraplu boven mijn hoofd te houden zodat mijn velletje met tekst niet nat werd.

Amsterdam, november 2000