Het Brugsche Livre des Mestiers en zijn navolgingen

Vier aloude conversatieboekjes om Fransch te leeren

[p. 45]

IV

D Ook hier te lande werd aan het Livre des Mestiers de eer toegekend te worden gedrukt. Het verscheen namelijk te Antwerpen, vóór 1501, in den oorspronkelijken tweetaligen tekst, eenigszins herzien en gemoderniseerd, onder volgenden dubbelen titel: Vocabulair pour aprendre Romain et flameng - Vocabulaer om te leeren Walsch ende Vlaemsch.

Een exemplaar er van, waarschijnlijk een unicum, wordt bewaard te Parijs, in de reserve van de Bibliothèque Mazarine, onder nummer 10204. Eerst werd het gesignaleerd door Ch. Beaulieux^1., en vervolgens bestudeerd door de HH. Riemens en Verdeyen^2.. Wat den drukker betreft, die heeft zich bekend gemaakt in het explicit van het werkje, waar hij verklaart:

Gheprent Thantwerpen bi my roland vanden dorpe wonende aen dyzeren waghe.

Over den Antwerpschen drukker Roland van den Dorpe bezitten wij slechts weinige gegevens^3.. Zijn loopbaan was noch lang (1497-1500) noch vruchtbaar. Men schrijft hem een dozijn wiegedrukken toe^4., waaronder moet geroemd worden: Die alder-excellenste Cronijcke van Brabant, opgeluisterd met eigenaardige prenten, en zeer zeldzaam ge-

1. Ch. Beaulieux, Liste des dictionnaires, lexiques et vocabulaires français antérieurs au Thrésor de Nicot, in de Mélanges F. Brunot, bl. 371. Parijs, 1904. - Bij W. Nijhoff en E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, staat het boekje enkel vermeld in de Derde aanvulling door M.E. Kronenberg, bl. 207. 's-Gravenhage, 1930.

2. K.-J. Riemens, Les débuts de la lexicographie franco-néerlandaise, in de Revue de Philologie et de Littérature, XXXIII (1921), p. 21; Etude..., bl. 24-29; R. Verdeyen, Colloquia..., I, bl. 17 en 78-81.

3. Geen enkele monographie werd hem gewijd. Zoo komt het, dat zijn naam niet eens vermeld wordt in het uiterst nuttig en prachtig gedocumenteerd artikel van R.F. Apers, De huidige stand van de studie der Geschiedenis van de Boekdrukkunst in België, in De (n) Gulden Passer, N.R., IX (1931), bl. 1-32.

4. Fr. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen, bl. 26. Antwerpen, 1891.

[p. 46]

worden^1.. Op het oogenblik dat hij, einde Februari 1497, dit werk voltooide, woonde hij ‘in de Huyvetters strate, bi Onser Vrouwen broeders’^2.. Gezien het belang van dit omvangrijk drukwerk mag men aannemen, dat hij reeds zijn ambacht in 1496 uitoefende. Later, toen zijn Vocabulair van de pers kwam, was hij in een ander atelier, ‘aen dyseren waghe’ werkzaam.

Wij kennen zijn sterfdag niet met zekerheid; wel weten wij dat zijne weduwe de zaken voortzette, en dat zij in 1501 twee werken drukte, waarvan het eene in de maand Mei^3., het ander den 4 September werd voltooid^4.. Dus kan men haast met zekerheid vaststellen dat het ‘Vocabulair’ vóór 1501 werd gedrukt: het mocht dan ook vermeld worden in den prachtigen Catalogus der ‘Mazarijnsche’ wiegedrukken, alwaar, onder de gedagteekende boeken, er nog een van 24 December 1500 voorkomt^5..

Alvorens den tweetaligen tekst te bestudeeren, moeten wij eerst de aandacht vestigen op de beide houtgravures, welke dit boekje versieren: het titelblad, gewone afbeelding van den scriba of schrijver, en het vignet op de achterzijde van het laatste blad, het ‘sprekend’ merk van den drukker voorstellend, reeds door andere werken gekend, en door Riemens beschreven als volgt: Een geharnast ridder, die met de rechterhand een zwaard omvat; met de linker, den hoorn waarop hij blaast; bergen op den achtergrond dragen er het hunne toe bij, de herinnering aan den held van Ronceveaux op te wekken. Roland's Antwerpsche naamgenoot was zeker van meening dat hij de toespeling op den neef van Karel den Groote voldoende in het licht gesteld had, en dat het bijgevolg overbodig was, zijn voornaam te schrijven op de banderol, die den naam ‘van den dorpe’ draagt^6..

1. M.-L. Polain, La situation d'Anvers dans l'imprimerie des Pays-Bas au XV^e siècle, in De(n) Gulden Passer, N.R., V (1927), bl. 248.

2. J.-W. Holtrop, Monuments typographiques des Pays-Bas au XV^e siècle, bl. 104. 's-Gravenhage, 1868.

3. W. Nijhoff, L'art typographique dans les Pays-Bas, II, bl. 5. 's-Gravenhage, 1926.

4. Een seer salich boecxken... Gheprent aen dyseren wage, bi die wed, Rolants van den Dorpe saliger gedachten, anno 1501.

5. Cfr P. Marais en A. Dufresne de Saint-Léon, Catalogue des incunables de la Bibliothèque Mazarine. Parijs, 1893 en 1898.

6. Riemens, Etude, bl. 24-25. - Het merk van Roland van den Dorpe staat afgebeeld in Holtrop, op. cit., plaat 72; Olthoff, op. cit., bl. 27; F. Vander Haeghen, Bibliotheca Belgica, CXII; G. Van Havre, Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois, I, bl. 143. Antwerpen, 1883; eindelijk in de Histoire du livre et de l'imprimerie en Belgique, II, bl. 114, en III, bl. 60. Brussel, 1924-30. De eerste hier vermelde afbeelding is verreweg de mooiste. - De titelprent staat op den omslag afgedrukt.

[p. 47]

De betrekkingen van deze laatste uitgave met de voorgaande ‘manuels’, voornamelijk met C, werden uiterst nauwkeurig door M. Riemens onderzocht, welke het nauw verband tusschen C en D als volgt uiteenzet: Reeds bij de algemeene vergelijking van de behandelde stof, wordt men getroffen door de groote gelijkenis tusschen D en C. Al de paragraphen welke Caxton aan de eerste sectie van M heeft toegevoegd, vindt men in D terug, en wel in dezelfde volgorde. In beide andere secties zijn C en D ongeveer gelijk; de uitweidingen, welke men in C aantreft, komen eveneens in D voor. D veroorlooft zich echter een nog grootere vrijheid bij de persoonsnamen, zonder zich al te veel te bekommeren over de alphabetische orde.

Bij deze algemeene opmerkingen voeg ik er nog enkele van bijzonderen aard, om de nauwe betrekking tusschen C en D nog scherper af te teekenen. Wanneer men den tekst van M, C en D vergelijkt, bemerkt men een bijna algeheele identiteit tusschen C en D wat betreft leemten, varianten en toevoegingen. Laten wij dit door enkele voorbeelden aantoonen.

De vijf eerste bladen van M doorloopend, merkt men vier passages op, van ongelijke lengte, die zoowel in C als in D ontbreken^1.. Voor een enkel folio, namelijk folio drie, kan men vier gedeeltelijke leemten vaststellen, identiek in C en in D^2..

Veelbeteekenend zijn ook de varianten. In M is er bij voorbeeld spraak (f^o 3, l. 14) van ‘bouteilles de toutes mesures’: het laatste woord is vervangen door ‘manieres’ zoowel in C als in D; elders geeft M (f^o 5, l. 17): ‘de tor ne de vaque’; wij lezen in C ‘de muletz’ en in D ‘de mules’. Vijf regels verder citeert M: ‘leus, renars ne fichau’; het laatste woord is vervangen door ‘fouines’ (C) of ‘fouynes’ (D).

Wat nu de toevoegingen betreft, ook zij zijn niet minder leerzaam, zooals blijkt uit de volgende typische voorbeelden:

1. Cfr M: f^o 2, l. 29-30; f^o 2, l. 37 tot 2 v^o, l. 3; f^o 5, l. 19 en l. 31-33.

2. In de volgende passages van M, ontbreken de hierachter gecursiveerde woorden in D zoowel als in C: de tourbes ou de carbon; - un cravet a char, un soufflet, - hanaps a piet et godes; - un pestel et une pilette (f^o 3; l. 29 en 32; f^o 3 v^o, l. 4 en 15).

[p. 48]

Alvorens de meid om een boodschap naar de vleesch- en vischmarkt gestuurd wordt (M: f^o 4 v^o, l. 5 vlg.), leest men in C en D een lange passage aangaande kinderopvoeding, waarvan de Fransche tekst in beide drukken geheel eensluidend is.

Naar aanleiding van de ‘poissons’ vindt men bij het begin en het einde van de opsomming, in C en in D, twee toevoegingen, die zonder ook maar eenigszins van elkander af te wijken, den tekst van M (f^o 5 v^o, na l. 4 en l. 27) aanvullen.

Ten slotte vindt men na de passage, gewijd aan ‘Gilbert, li escrivains’ (M: f^o 15 v^o, l. 14-26), in C en in D een belangrijke toevoeging ten eere van hetgeen C noemt ‘la plus noble mestier qui soit au monde’. D verklaart eveneens dat het is: ‘le plus noble mestier qui soit au monde’, en zet zijn verklaring voort op dezelfde wijze als C, doch met een tweede tekstverbetering. C beweert namelijk dat, zonder schrijfkunst, wet en geloof zouden vergaan, en ‘toute la saincte escripture ne seroit mise en oubly’. Deze foutieve ontkenning, die men eveneens terugvindt in de Engelsche vertaling van C, komt niet voor in den tweetaligen tekst van D. Daar de apologie van den schrijver eensluidend in C en D voorkomt, en bijgevolg uit hun gemeenschappelijke bron vloeit, mag men de hypothese van Bradley, die veronderstelde dat deze ‘emphatische lofgalm’ aan Caxton als de uitdrukking van zijn persoonlijke gevoelens mocht worden toegeschreven, eenvoudigweg ter zijde stellen^1..

Aan de voorafgaande beschouwingen veroorloof ik mij nog een opmerking toe te voegen, die het besluit bevestigt, hierachter in volkomen overeenstemming met Riemens en Verdeyen geformuleerd.

Aan het begin van de alphabetische reeks doet iemand navraag naar den besten wijn. Nadat hij de gewenschte inlichtingen heeft gekregen, roept hij zijn knecht en zendt hem naar het gegeven adres. Het tooneel bestaat uit drie personen, door hun verschillenden voornaam aangeduid.

1. ‘This emphatic praise of the writers's craft is not in Michelant: probably it expresses Caxton's own sentiments.’ H. Bradley, op. cit., bl. XI. - Men mag dezelfde kritiek uitoefenen op de laatste van Bradley's Notes, die niet op het geheele besluit van 't werkje (bl. 50, l. 22 vlg. van zijne uitgave) past, zooals hij het meende, maar alleen op twee regels (bl. 51, l. 33-34), welke men als ‘an addition by Caxton’ mag aanzien.
Bij D vindt men soms een eigenaardige toevoeging; in de opsomming der kaassoorten b.v. wordt een inheemsche kaas vermeld, te Thienen vervaardigd. De naam dezer stad wordt ook, zonder verandering, in de eerste kolom afgedrukt (f^o 10 v^o, l. 22), wijl de Fransche vorm van den plaatsnaam aan onzen Antwerpenaar onbekend was.

[p. 49]

En werkelijk: in M heeten de drie personages Aubin, Andrieu en Adryen, zijn knecht. Caxton heeft geen rekening gehouden met het geringe onderscheid tusschen de twee laatste, vrijwel gelijkluidende namen, die echter meester en knecht onderscheiden, zoodat de meester en de knecht denzelfden naam dragen, en ‘Andrieu’ aan ‘Andrieu’ opdracht geeft wijn te halen, hetgeen den dialoog onverstaanbaar maakt. Deze fout, aan Caxton eigen, wordt niet teruggevonden in D, waar de personages heeten: Abel, Adrien en Ysac, zijn knecht.

De vergelijkende studie der vergissingen is bijzonder overtuigend. Zij werd zorgvuldig opgemaakt door M. Riemens, die eerst zal aantoonen dat D, indien hij twee klaarblijkende fouten van C overneemt^1., die in M niet te vinden zijn, er daarentegen meerdere vermijdt, terwijl hij toch ook dikwijls een minder juisten tekst biedt dan C. Wij veroorlooven ons den lezer te verwijzen naar deze belangrijke uiteenzetting^2..

Indien wij er aan toevoegen, dat D vollediger is dan C, omdat wij er de namen met S en T aantreffen, die in C ontbreken, zonder te gewagen van den dienst vander tafele, aan D eigen^3., en dat de Vlaamsche tekst dikwijls eensluidend is met dien van M, zal men gaarne met den heer Verdeyen het besluit van den heer Riemens onderschrijven, dat nagenoeg luidt als volgt:

Wij gelooven dus dat de beide uitgevers zich elk bediend hebben van een handschrift van het Livre des Mestiers, doch dat die beide handschriften, al waren ze ook niet eensluidend, toch onder elkaar meer gelijkenis hadden, dan met M^4..

De filiatie, hierboven uiteengezet, zou zich schematisch voordoen als volgt:

1. Confite in plaats van confire, in 't Vlaamsch coffelie, naam van een plant (M: f^o 6, l. 26); sera in plaats van fera. Door deze fout wordt de Engelsche vertaling een nonsens; bij D is de Vlaamsche vertaling heel juist.

2. Riemens, Etude..., bl. 27.

3. De hierboven vermelde teksten staan afgedrukt, als aanhangsel, in de Etude van Riemens, bl. 94-101 en bl. 115. - Bij de bibliographische gegevens van Riemens, betreffende den dienst vander tafele, vermelden wij hier, ter aanvulling, de Onderrigtingen om de tafel te dienen, fransch en nederduytsch, door K. Stallaert, afgedrukt in Dietsche Warande, I (1855), bl. 233-37. - Cfr J.A. Goris, Wellevendheid aan tafel in de XV^e eeuw naar een Antwerpschen vroegdruk (circa 1510), in De(n) Gulden Passer, N.R., V (1927), bl. 32-43.

4. Riemens, op. laud., bl. 27-28. Cfr Verdeyen, Colloquia... I, bl. 80.

[p. 50]

De vergelijkende studie der verschillende ‘manuels’ veroorlooft ons bij D een neiging vast te stellen om de taal te moderniseeren, die hier en daar verouderd of ongewoon klonk^1., zonder dat het ons mogelijk is, aan zijn uitgever de verdiensten van deze verandering beslist toe te schrijven. Hoe het ook zij, deze varianten van D's tweetalige tekst, vollediger, zoo niet altijd nauwkeuriger dan de andere, vormen een reden te meer om de uitgave er van te bezorgen, als vervolg op de ‘manuels’ waarmee D zoo nauw is verbonden.

Wat betreft de latere werken, te beginnen met het Vocabulario van 1520, dat slechts een verkorte bewerking is van D, en het Vocabulaire van Noël de Berlaimont, prototype van een nieuwe serie van Colloquia, verwijzen wij den lezer naar de belangrijke studie van prof. R. Verdeyen, als inleiding tot zijn schoone uitgave van Fickaert opgesteld.

Na hetgeen wij hierboven gezegd hebben over het doel van onze uitgave en de gevolgde methode, blijft ons over enkele woorden er aan toe te voegen, en de verbeteringen aan te toonen die wij meenden noodzakelijkerwijze aan den tweetaligen tekst van D te moeten aanbrengen.

Vooreerst zij het ons toegelaten enkele leemten in D aan te duiden, waardoor de tekst onverstaanbaar wordt, indien men hem niet vergelijkt met M en vooral met C. Dit is o.a. het geval: f^o 4, bovenaan; f^o 6, l. 5 en na den laatsten regel; f^o 6 v^o, na l. 3; f^o 9 v^o, l. 15, alleen in den Franschen tekst; f^o 27 v^o, onderaan, waar van twee zieken gesproken wordt; f^o 28 v^o, l. 25-26; eindelijk f^o 32 v^o, l. 14, in het stukje over den beul en zijn kunst^2.. Talrijke ontbrekende woordjes werden tusschen [] ingelascht, terwijl

1. Ziehier, voor elke taal, een voorbeeld: het gewone engingniés van M (f^o 1 v^o, l. 26) of engaigniés bij C, wordt bij D eenvoudigweg deceu. - Het verouderde scheminkelen van M (f^o 5, l. 24), wordt door D met 't woordje simmen verduidelijkt.

2. De beul wordt hier ook, zooals in C, ‘Bussin’ of ‘Bussen’ genoemd. Ik meen dat die naam door den herwerker van de gemeenschappelijke bron van C en van D werd uitgevonden. Te Brugge was die naam onbekend, voor zoover ik heb kunnen nagaan. Toen Caxton aldaar verbleef, fungeerde Karel van Eede als meester vander hoogher justicie, o.a. in 1482 (Invent., VI, bl. 467). Zijn voorganger, die in 1452 reeds werkzaam was, heette Karel Dierman (Coutumes de Bruges, II, bl. 419); vóór hem was het Janne vander Haghe, die van 1434 af meesterde (Invent., V, bl. 84, noot 7). In de vorige eeuw (a^o 1338 en vlg.) was het Jan Buffele (Invent., III, bl. 200 en vlg.). - Later werd een model-scherprechter, M. Wisselus of Wissel, met bewondering vermeld door Joos de Damhouder, De magnificentia politiciae civitatis Brugensis, f^o 143 v^o. Antwerpen, 1564. - Van de grootdadigheyt der breedt-vermaerde regeringhe van de stadt Brugge, bl. 550. Amsterdam, 1684.
De Brugsche naam, die eenige overeenkomst vertoont met dien, door C en D vermeld, is die van Jan Busse of Buussen, in stadsdienst sedert 1419, doch niet als ‘hangman’.

[p. 51]

het overtollige tusschen () werd geplaatst. Voor enkele letters werden deze teekens niet aangewend, wijl hunne tegenwoordigheid, in het midden van een woord, een onaangenamen indruk maakt. De lijst dezer verbeteringen werd ten andere reeds opgesteld. We herhalen ze hier, wat de tweede kolom betreft. Daar werden enkele letters ingelascht, o.a. f^o 1 v^o, l. 3: prof[i]telick; f^o 2, l. 21: ridde[r]s; f^o 7, l. 32: om opt[e] setten; f^o 26 v^o, l. 2: scelden[de]; f^o 35, l. 9: min[n]enbrief. Enkele overtollige letters moesten integendeel wegvallen: zoo in we(e)l en me(e)r, f^o 6, l. 25, en 26, l. 8; sij(t) en me(n)s, f^o 4 v^o, l. 19, en 12, l. 20; verlossen(de) op f^o 20, l. 24; Nyc(l)olaes, f^o 32, l. 9. Zoo nog, f^o 26, l. 8: en, in plaats van ende (D: en, met 'n streepje er boven).
Enkele drukfouten die in D voorkomen, werden uit onze uitgave geweerd. De meeste er van vindt men hierachter opgesomd, voor zoover zij uit de tweede kolom stammen^1., na de woorden waarin ze voorkomen, in hunnen verbeterden vorm afgedrukt.
De fout die het meeste voorkomt, werd door de verwisseling van de n en de u veroorzaakt. Zoo b.v.: f^o 2, l. 15: muncken (mnn-); f^o 32, l. 2: lieden (-deu); f^o 32 v^o, l. 12: snijdt men (meu); f^o 33 v^o, l. 3: sijn (siju); f^o 38, l. 26: daerna (ua.).
Enkele andere fouten werden insgelijks verbeterd op de volgende plaatsen: f^o 3, l. 12: hanscoenmakers (-kars); f^o 4, l. 15: van uwer (uwenr) kennisse; l. 20: weerden (werdeen); f^o 7, l. 2: sestre (seftre); l. 3: ende (tnde); l. 8: plaetsen (plaec-); f^o 10, l. 27: brasem (bt-); f^o 13, l. 11: dats (dacs); f^o 14 v^o, l. 15: in alle (elle); f^o 15, l. 19: Valencijn (-tijn); f^o 18, l. 3: aertsbisscop (aertsco-); f^o 31, l. 16: t'calck (ccalck); f^o 41 v^o, l. 24: scelling (scet-).

Op ettelijke plaatsen is er een verschil merkbaar tusschen den Franschen en den Vlaamschen tekst, waardoor eenige verbeteringen noodzakelijk werden.

F^o 2, l. 3: verwen der (in plaats van des) scilders, zooals in 't Fransch en ook bij C.
F^o 4 v^o, l. 24: ‘se ilz ostent - doet sy’. Men leze ‘doen sy’, zooals wij verbeterden.

1. Ook in den Romaanschen tekst werden talrijke drukfouten verbeterd; de lijst er van kan men in de Fransche inleiding vinden. Om hun gering belang, scheen het overbodig, ze hier nog eens op te sommen, zooals wel voor de meestbeduidende correcties werd gedaan.

[p. 52]

F^o 21, l. 15: ‘ton Dieu avoir courroucé - dinen God hebt (verbeterd in hebben) vergraemt’.
F^o 27 v^o, l. 13: ‘il le feroie - ick soudt doen’. Het eerste woordje werd door ons in je veranderd.
F^o 28, l. 8: door eene foutieve woordherhaling wordt gezegd dat een rijke lakenhandelaar niet alleen de zieken en gevangen visiteert: hij visiteert ook de weduwen en weezen. In 't Fransch luidt dit echter: ‘Si conseille les vefves et les orphelins’. Daarom veranderden wij het tweede ‘visiteert’ in: ‘hi beraet’.
F^o 35 v^o, l. 21: ‘Sij verbeyden’ moet in 't enkelvoud staan, net zooals in 't Fransch: ‘il attend’; ‘Men seit wie dient... die heylighe... hij verbeyt (in plaats van: sij verbeyden’).
F^o 36 v^o, l. 15: de gastvrouw, ziende hoe vermoeid de reizigers zijn, zegt: ‘Bien, je voi’, vertaald door: ‘Wel, ic gae’. Zonder hier eene verbetering in den tekst in te voeren, gissen we, dat het juister ware te lezen: ‘Wel, ic sie’. Evenmin verbeterden we, wijl de zin klaar was, het praesens ‘bringt mi’ als vertaling van ‘m'a portez’. Heel accuraat drukte Caxton: ‘hath brought me’.
Ook het verschil tusschen het getal vingers (f^o 21, l. 28); cinq in 't Fransch, x of tien daarneven, werd onveranderd gelaten, wijl zonder taalkundige beteekenis.

Vier belangrijke veranderingen, tevens verbeteringen naar we hopen, werden nog in den tweetaligen tekst aangebracht.

F^o 6, l. 19: avant werd veranderd in aval, in overeenstemming met de tweede kolom en de andere vocabularia.
F^o 18, l. 13: pas werd door par vervangen in de uitdrukking: ‘par desoubz’.
F^o 24, l. 9, leest men in den Antwerpschen vroegdruk:
‘Appolline, venez boire. - Appolonie, coemt drincken’.
In onze uitgave kan men echter, niet zonder verwondering, lezen als volgt:
‘Appolline, venez mengier. - Appolonie, coemt eten.’
Deze dubbele verandering vraagt 'n woordje uitleg.
In M leest men aldus:
‘Anastasce, avés vous mengiet? - Anastasie, hebdi gheten?’
In Caxton's wiegedruk vindt men 't volgende:
‘Appoline, venés boire. - Appolyn, come ete.’
Uit het vervolg blijkt dat de Engelsche tekst alleen juist is, wijl Appolonie de haar gedane uitnoodiging van de hand wijst, doch er tevens bijvoegt dat zij echter gaarne zal drinken, omdat het ‘dorperheid’ ware den beker te weigeren. Daarom hebben wij, in onze uitgave van C, boire verbeterd door mengier. De verkeerde lezing ‘boire’ stond wellicht in 't model, door Caxton benuttigd, die in zijn uitgave, doch in de tweede kolom alleen, de noodige verbetering aanbracht. Men mag gerust aannemen, dat Vanden Dorpe hetzelfde model gebruikte, daar wij in D, tot tweemaal toe, dezelfde foutieve leeswijze aantreffen, waarvan de verbetering noodzakelijk was, om

[p. 53]

voor den lezer eene uiterst onaangename of onverstaanbare contradictio in terminis uit den weg te ruimen. Deze gemeenschappelijke fout is een nieuw bewijs voor de filiatie, zooals wij ze hierboven voorstellen.
F^o 35 v^o, l. 9, handelend over Gods goedheid en het nut van de biecht, leeren onze handboekjes hoe ‘qualyc beraden’ de mensch is, die in doodsgevaar verkeert en niet tot de heilzaamste aller ‘remedies’ zijn toevlucht neemt, wanneer hij weet waar ze te vinden. Zoo verkondigt de tweetalige tekst van Caxton: ‘quand il le scet ou trouver - whan he knoweth wher to fynde’. Jammer genoeg werd door Vanden Dorpe het gecursiveerd woordje veranderd in ne, en deze ontkenning sloop in de tweede kolom binnen, zoodat het Vocabulaer 't tegenovergestelde beweert van hetgeen men er wilde verkondigen. Immers, wij lezen er: ‘daerom is hi qualijc beraden, die hem ghewont kent in vreesen vander doot, nemt hij's gheen remedie, als hi se en weet waer vinden - quant il ne scet ou trouver’. De laatste ontkenning dient als le te worden gelezen; de eerste moet wegvallen.

Zonder deze ettelijke correcties ware, meer dan eens, de zin van onzen tekst moeilijk te vatten. Daarom werd er hier over uitgeweid met 'n breedvoerigheid waarvoor we om verschooning bidden, bij het afscheid aan den ‘goetjonstigen’ lezer.