De Boomgaard. Jaargang 1

[p. 651]

Een portret van Tiziaan

Als ge 't Prado-Museum te Madrid binnentreedt wilt ge eerst naar Velasquez, maar onderweg staat ge ineens voor den Keizer Karel te paard, van Tiziaan. Ge kunt niet verder. 't Is of een hand u greep, die u tot zwijgen dwong.

De Keizer, recht in het zadel, geharnast voor den slag, komt een boschje uitgereden, in den vroegen morgen. Ge bekijkt hem lang, als een visioen voor u plots opgedoemd. Hij is bleek en geweldig, alleen. Het machtige komt over u, het machtige van geheim leven. Ge voelt dat alles aan u zwijgen moet, om naar de bronnen van dat geheim leven te luisteren. Ge hebt dat vreemde voorgevoel dat heel groote kunst in ons uitbreidt: tragisch en toch zegenrijk, 's menschen armoede dat zich verliezen wil in het oneindig, éénig wezenlijke.

Van dat doek had ik eens te Munchen een kopie gezien, door Lenbach. Maar ik wist niet, dat het zóó was.

[p. 652]

Ik heb dan Velasquez gevonden. Ik besef wel, dat niemand ooit grooter schilder was dan Velasquez. Elke trek is bij hem massa én lichtheid, heeft het totale van het leven. Hij is de heldere ziener van hetgeen bestaat, van ieder ding in zijn verband tot het geheel, tot de klare lucht waarin alles baadt; hij staat, in zijn doorschouwde wereld, één met haar, onpersoonlijk als de wijsheid zelve. Hij is de grootste epiek. Maar uit dien schoonen dag van zelfgerustheid lokte me telkens weer het lyrisme van Tiziaan, als een droef trompetgeschal uit verre eenzaamheid, dat mijn diepste ziel deed beven.

Dagen achtereen ben ik voor den Tiziaan komen staan, met mijn vragenden blik. Of ik vroeg niets, ik onderging hem alleen. 's Middags, als de toeristen aan hun table-d'hôte zaten, waren wij samen, in de lange, leeggeloopen zaal. Ik geloof, dat ik Tiziaan weer wat nader gekomen ben.

Hij schilderde dat portret in 1548, - was toen dus 71 jaar, als we het gewoonlijk opgegeven geboortejaar voor echt mogen houden. Het schilderij stelt voor: Keizer Karel te Mühlberg. Daar werd, den 24ⁿ April 1547, de slag geleverd die het verbond der protestantsche vorsten ineens den kop indrukte. De Keizer leed aan de jicht, zijn lijfartsen wilden hem beletten naar 't gevecht te gaan: hij luistert niet, zijn

[p. 653]

lichaam moet hém gehoorzamen, hij stijgt te paard, levert slag, en is weer de Meester van het Rijk. Als Meester veschijnt hij dan in den Rijksdag te Augsburg, waar de verzamelde Duitsche vorsten voor zijn wil moeten buigen. Daar laat hij Tiziaan komen, - daar, op het meest dramatische tooneel van dien tijd, schildert Tiziaan dit portret.

In den nog troebelen morgen, als een twijfelachtige, verontrustende schemering over het land, vol doffe tonen, rookerige rossigheden, zooals later Rembrandt van houden zou: daar verschijnt de Keizer te paard, met gevelde lans in ijzeren hand, uit den nacht van het bosch; hij heeft dat goudbegrifte harnas aan, dien helm met den bloedrooden vederbos, het paard dat rijke tuig en schabrak, die thans nog in de koninklijke Armeria te zien zijn. Het stalen geglim, het droeve purper, het goud, onder het duister wemelende loover en het bleekpaarse schijnsel van den morgenhemel, is sinister en grootsch.

De Keizer, één met zijn donker paard, zit heel recht, en op dat zieke lijf dat willens nillens meê moet, verheft zich de vervaarlijk strakke kop van den heerscher, pal, met toegebeten mond. Die mond is een harde roode streep in het bleeke gezicht. De blik, scherp zonder inspanning, kijkt in de verte.

Het heele beeld, hoe weidsch ook, is van één

[p. 654]

saamgedrongen kracht, paard en ruiter als één massa gezien, als ééne beweging, die nog voelbaarder wordt door de lange stijve lijn van den stekensgereede lans, - de licht opgetrokken arm die de lans houdt, met den greep van de ijzeren toegeklemde hand, in volkomen profiel, - geen metaal meer, maar 't veerkrachtig geweld van een gespannen boog, - vat in zich de straffe vastheid saam van de gansche gestalte, die van achter nog gesteund wordt door het donker van het bosch, maar van voren zich afteekent op de wijde, onzekere klaarte van den hemel. Het vaalrozige en leiblauwe van dien hemel, het rosbruine van 't loof, zingen in diep akkoord uit in het roode dek en de roode vederbossen, het staal en het goud van de rusting: alles heeft macht van evenwicht, toover van geestelijken samenklank.

Aan de werkelijkheid heeft Tiziaan niets veranderd: zijn verbeelding was machtig genoeg om te mogen erkennen wat is. Tot in de versieringen van 't wapentuig is hij de waarheid getrouw gebleven, en zoo zag hij ook dien man, die een Keizer was, met zijn fletse wangen en zijn brutale kinnebak. Maar die vreemde ruiter en zijn spokengezicht verschijnen als buiten den tijd. Hij is de Monarchie zelve. Hij rukt ten strijde tegen het noodlot dat hem vernietigen kan, hijzelf bezield door een kracht van boven. Twee

[p. 655]

machten van God gaan tegen elkander bonzen, de aarde wacht in dreunende stilte, - de zilverige klaarte van den morgenhemel is op het gezicht van den held.

Aldus is het wonder gebeurd, in dit zoo reëele en toch onstoffelijk geworden beeld, dat eens de scherpe lijn, die Michelangelo's bovenmenschelijk heroïsme omspande, stand hield in de Venetiaansche symphonie van gouden en purperen gloor, en het al tot ééne wezenlijkheid doorgeestigd werd in die inniger muziek, het lichtgefluister van den droom, die later Rembrandt's ziel en wereld zijn zou.

Aug. Vermeylen.