Het Boek. Serie 3. Jaargang 37

[p. 212]

A. Gruijs
Een verloren gewaand handschrift teruggevonden¹ (Vossiuscodex G.-G. 4^o. 12, tweede deel)

1. W. De Vreese's beschrijving van de Vossiuscodex G.-G. 4^o. 12 en het handschrift I G 38 (Moll 27) uit de Amsterdamse U.B.

Het boeiend bedrijf van de codicologie brengt dikwijls onverwachte feiten aan het licht! Bij het detective-achtige speuren naar de verspreide handschriften van Jan van Schoonhovens werken en middelnederlandse vertalingen daarvan², stuitte ik op een aantekening van Willem De Vreese in zijn Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (BNM) te Leiden:

Jan van Schoonhoven, Van versmaenisse der werlt, Leiden, Cod. Vossius G.-G. 4^o, 12.

Het betreft de bekende codex Vossianus var. ling. quarto no. 12³, die in 1914, tengevolge van de oorlogshandelingen, in de Leuvense U.B. ver-

1 Deze studie maakt een onderdeel uit van mijn onderzoek over de geestelijke nalatenschap van Johannes van Schoonhoven (1356-1432), Parijse magister artium en één der geestelijke mentors van de Windesheimer Congregatie in Brabant. Dit onderzoek werd gesubsidieerd door de Ned. org. voor zuiver wetensch. onderzoek (Z.W.O.) en het Centre National de la Recherche Scientifique (C.N.R.S.). Voor dit artikel betuig ik vooral mijn dank aan Dr. P.C. Boeren en Dr. E. Hulshoff Pol uit Leiden, Dr. E. Kluit en de Heer F. van den Bosch uit Amsterdam, die mij met raad en daad hebben bijgestaan bij het opsporen van de gegevens en documenten.

2 Tot nu toe werden 24 brieven en traktaten van Johannes van Schoonhoven geïdentificeerd en 146 handschriften gevonden, waarvan 112 latijnse (w.o. 9 grote verzamelhandschriften), en 33 middelnederlandse (vertalingen). De volledige lijst met incipits en bibliografie werd gepubliceerd in Scriptorium XX/1 (1966) door A. Gruijs en E. Persoons. Uitgangspunt was de lijst van W. de Vreese in de BNM te Leiden.

3 In deel 39, afl. 1 (maart 1965) van Ons Geestelijk Erf, blz. 5-40 verscheen over dit handschrift een belangrijk artikel van Dr. L. Reypens S.J.: Ritmisch en lyrisch proza uit een verdwenen handschrift, met een afschrift van f. 1a-26c. In de BNM zelf bevinden zich nog afschriften van f. 57c-63d (tractaatje van de Groenendaalse kok) en van f. 126a-129d (3e boek der Bruloft van Ruusbroec) met daarnaast dezelfde tekst uit het eveneens verbrande Hs. L (Mij. Ned. Letterk. cod. 343), f. 62d-67b.

[p. 213]

brandde, tegelijkertijd met twee andere Ruusbroechandschriften, n.l. Leiden, Mij der Ned. Letterk. cod. 343 en K.B. Den Haag X 105, die ter collatie voor de uitgevers van Ruusbroec's werken aldaar in depôt werden gehouden. Daarvoor, rond 1900, had Willem De Vreese de drie handschriften reeds zeer minutieus beschreven onder respectievelijk de signaturen Q, L en Aa en men vindt daar dan ook de aangehaalde aantekening uit de BNM meer uitvoerig uitgewerkt¹.

Bezig met de voorbereidingen voor een uitgave van handschrift I G 38 (Moll 27) uit de U.B. te Amsterdam, viel het mij op dat de titel in het incipit letterlijk overeenkwam met Willem De Vreese's titelbeschrijving van het door hem in de Vossiuscodex gezochte, doch niet gevonden werkje van J.v.S. Deze beschrijving haalde hij zelf weer aan uit de eerste gedrukte foliocatalogus van Leiden (1716)², blz. 359, waarvan een uitknipsel vooraan op een wit blad in de codex geplakt was:

‘Verscheyde sermoenen, en gebeden van verscheyde auteurs, en onder andere van de cierlikheid der geesteeliker (!) bruyloft van Jan van Russchebroec Pape tot Groenendale by Broesele, en van Brueder Johans Schoenhovien van versmaenisse der werlt. Chartacei et membranacei. 12’³.

Het incipit van het Amsterdams handschrift luidt:

‘Hier beghint een boecsken brueder Johans Schoenhovien van versmaenisse der werlt’³.

Deze letterlijke overeenkomst wekte bij mij onmiddellijk het vermoeden dat het wel eens om één en hetzelfde handschrift zou kunnen gaan. Dit vermoeden werd nog versterkt door De Vreese's commentaar op deze beschrijving:

‘Hiernaar te oordelen, mag men met eenig recht vermoeden dat dit hs. Q eenmaal deel uitmaakte van een grooteren codex, waarin ook het vermelde bekende⁴ werk van Ruusbroec's geestelijken zoon voorkwam. Wel is die

1 Willem De Vreese, De Handschriften van Jan van Ruusbroec's werken. Gent 1900-1902, blz. 166-181.

2 Catalogus librorum tam impressorum quam manuscriptorum bibliothecae publicae Universitatis Lugduni Batavae. Lugduni apud Batavos, sumptibus Petri van de Aa, 1716. Sommige exemplaren dragen de namen der drie samenstellers op de titelpagina, zie P.C. Molhuysen, Gesch. der U.B. te Leiden, Leiden 1905, blz. 34. Het werk aan de catalogus werd in 1705 door de hoogleraar Jacobus Gronovius en de bibliothecaris Senguerdt, begonnen die in 1707 daarmede gereed kwamen. Daarna werden de beschrijvingen door Prof. Heyman drukklaar gemaakt. Eerst in 1716 verscheen de catalogus. Zie Verslag van Van Rooyen, R.G.P. 48, blz. 121* en de samenvatting daarvan in het geciteerde werk van P.C. Molhuysen. Bij het lezen van ‘Catalogus uit 1716’ moet men dus steeds bedenken dat de beschrijvingen zelf reeds rond 1707 gereed waren!

3 Cursivering van mij, AG.

3 Cursivering van mij, AG.

4 In 1867 had de Amsterdamse hoogleraar W. Moll reeds de aandacht gevestigd op het latijnse origineel in het Utrechts handschrift 352 (nu 204/4 H 18, cf. mijn uitgave in Bulletin Du Cange ALMA, t. 33 (1963), blz. 35-97: Jean de Schoonhoven, De contemptu mundi.). Dit deed hij in zijn Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, 2e dl, 2e stuk, Arnhem 1867, blz. 368. In 1913 zou Prof. W. de Vreese in de Biographie Nationale de Belgique, dl. 21, Brussel, kol. 890, schrijven: “une traduction moyen-néerlandaise est conservée dans quatre autres [manuscrits]”. Men vindt inderdaad in de BNM van zijn hand gegevens over de vier volgende hss.: Vossius G.G. 4^o 12, Amsterdam I.G. 38, Deventer 50 en 51. Ook toen heeft hij dus niet het verband gezien tussen het verdwenen Leidse stuk en het Amsterdamse hs. Toch heeft hij het onder ogen gehad, want, behalve een uitknipsel uit de Amsterdamse catalogus van M.B. Mendes Da Costa van 1902, bevindt zich ook een uitvoeriger beschrijving in de BNM.

[p. 214]

catalogus uit het jaar 1716 zeer onnauwkeurig en vol fouten, wat ook hier het geval zou kunnen zijn. In dit handschrift althans vindt men geen spoor van een werk van Jan van Scoenhoven, zooals uit de bovenstaande inhoudsopgave duidelijk blijkt; ook in de overige catalogi der Leidsche bibliotheek wordt niets vermeld omtrent dezen Groenendaler noch omtrent perkamenten bladen¹, zoodat men het waarschijnlijk zou kunnen achten dat hs. Q nooit meer bevat heeft dan wat er thans in zit, indien het thans onvindbare werkje niet zoo duidelijk aangegeven was. Daarenboven is die inhoudsopgave voor het gedeelte dat we thans nog bezitten, vrij nauwkeurig - zelfs geesteeliker is goed overgeschreven -, zoodat ze voor 't verloren of althans niet meer aanwezige gedeelte ook wel zijn zal’.

Men ziet: W. De Vreese liet de mogelijkheid open dat dit gedeelte nog ergens teruggevonden zou worden. Ik geloof niet dat hij op dat moment op de hoogte was van het bestaan van het Amsterdamse handschriftje: in de BNM vindt men geen afzonderlijke verwijzing naar de publikatie van W. Moll (zie noot 4, blz. 2) uit 1867 en hij kon toen (omstreeks 1900), nog niet de catalogus der handschriften van de Amsterdamse Stadsbibliotheek gezien hebben, aangezien deze pas in 1902 verschijnen zou².

Twee punten springen in deze aanhaling naar voren:

1)	De absolute gelijkluidendheid van de titel.
2)	De afwezigheid van perkamenten bladen in de codex die De Vreese onder ogen had, ondanks de vermelding in de catalogus van 1716: Chartacei et membranacei.

Bestudeert men de andere beschrijvingen van nog aanwezige Vossiushandschriften in de catalogus van 1716, dan valt het op dat de samensteller alleen maar ‘membrana’ aangeeft, als er perkamenten bladen of gedeelten in het handschrift zelf voorkomen. Bij een geheel papieren codex met perkamenten schutbladen schrijft hij alleen maar ‘charta’. Hieruit volgt dus dat het ‘membranacei’ sloeg op perkamenten gedeelten of bladen van de codex var. ling. Quarto 12. Welnu, uit De Vreese's beschrijving blijkt overduidelijk dat het gehele handschrift uit papieren bladen bestond!

Bezien we nu het Amsterdamse handschriftje dan constateren we dat, behalve de titelovereenkomst, de materiële samenstelling ook klopt

1 D.w.z. naam en titel leven voort in alle latere catalogi tot op die van 1932 toe, ondanks het feit dat het stuk er niet meer in aanwezig was, maar de term ‘membranacei’ is verdwenen. Cf. blz. 4: de Leidse catalogi.

2 M.B. Mendes Da Costa, De Handschriften der Stedelijke Bibliotheek (Catalogus der Handschriften, dl. II) Amsterdam 1902, no. 536.

[p. 215]

met de beschrijving. Het bestaat n.l. uit 19 perkamenten bladen (2 × IV (16) + II (19) van 140 × 189 mm.) De twee laatste bladen zijn van een ander soort en bevatten een tekst die niet aansluit op het voorgaande. Bovendien zijn ze beschreven door een andere hand. De tekst is een fragment dat ik nog niet heb kunnen identificeren. Even dacht ik dat deze twee bladen (f. 18 en 19) afkomstig zouden zijn uit de door De Vreese beschreven codex. Op blz. 167 van zijn geciteerd werk schrijft hij n.l.:

‘De codex bestaat uit elf sexternen zwaar papier, 215 mm. hoog bij 145 breed, en bevatte dus oorspronkelijk 132 bladen; maar tusschen 86 en 87 zijn er twee weggesneden, waarvan alleen stroken over zijn; elk bladzijde is verdeeld in twee kolommen, met inkt afgeschreven, 45 mm. breed bij 145 hoog.’ (cursief van mij. A.G.)

Maar de perkamenten bladen zijn over de gehele breedte beschreven en bovendien waren de stroken van papier. Het beschreven formaat komt wel overeen met dat van de perkamenten bladen, hoewel zij enige millimeters kleiner zijn. Dit kan gebeurd zijn bij het opnieuw inbinden, want het kartonnen bandje met perkamenten rug is van het einde der 19e eeuw. Ook het perkamenten schutblad (1 diploma waarin de overige 19 bladen genaaid zijn) is van veel recentere datum dan het handschrift zelf. Bovendien is de materiële samenstelling van geheel andere aard dan die van de papieren codex: quaterniones tegenover sexterniones, perkament tegenover papier, één kolom tegenover twee kolommen, etc. Vermoedelijk waren de 19 bladen alleen maar bij de papieren codex gevoegd vanwege het ongeveer gelijke formaat en inhoud. Vooral in kloosters werd dit gedaan en wij kennen dan ook talloze voorbeelden van deze bindwijze. Ook de papieren codex schijnt veel later opnieuw gebonden te zijn, want De Vreese schrijft aan het eind van de beschrijving:

‘De codex is gebonden in een modernen, heel lederen band.’

Wanneer zijn beide gedeelten van elkaar gescheiden? Om dat te weten te komen werden twee sporen gevolgd, om in detective-termen te blijven spreken. Het eerste liep door de Leidse catalogi, het tweede langs de vorige bezitters van het Amsterdamse handschrift.

2. Het Vossiushandschrift G.-G. 4^o 12 in de Leidse catalogi.

De Isaac Vossiushandschriften werden in 1690 van de erven Vossius gekocht¹. Er bestaat een volledige catalogus van Vossius zelf, doch

1 ‘Over het uiteindelijke bedrag van de aankoop werd nog tot 23 mei 1705 geprocedeerd met de erven Vossius. Een uitvoerig verslag met interessante gegevens over de verzameling en de lotgevallen ervan vindt men in R.G.P. deel 48: P.C. Molhuysen, Bronnen tot de Geschiedenis der Leidsche Universiteit, deel V, etc., Den Haag 1921, blz. 65*-131*: Verslag van de secretaris der curatoren David van Rooyen, c. 1741. Een samenvatting kan men lezen in P.C. Molhuysen, Geschiedenis der U.B. te Leiden, Leiden 1905. blz. 37.

[p. 216]

deze is in Oxford. Ondanks herhaald verzoek heeft Leiden daarvan nog steeds geen fotocopie kunnen bemachtigen. Wel is er een door Paulus Colomesius gemaakt afschrift¹, maar helaas bevat dit uitsluitend de Griekse en Latijnse klassieke handschriften.

Ervenlijst van c. 1690.

De ervenlijst², die de boeken vergezelde, is het eerste document waar men het handschrift onder no. 359 vermeld vindt:

XXIV 359 [uit 356] Joan Schoenhoven de Contemptu Mandi.(!) belgice In / quarto.

Zoals men op de foto kan zien werd de 9 van het nummer 359 gevormd door een verticale stok (lichtere inkt, maar dikkere streep) over de oorspronkelijke 6 (zwarter, maar dunner) heen te trekken. Dit nummer 359 kwam ook in de codex voor, want De Vreese schreef:

‘Op de eerste bladzijde van het hs. onderaan werd dan, evenals in alle van Vossius afkomstige handschriften, een reepje papier geplakt, waarop gedrukt staat:
Ex Bibliotheca Viri Illust. Isaaci Vossii.
Daarnaast staat, [De Vreese wil zeggen op het strookje, achter de tekst] met de hand geschreven, een nummer, t.w. 359, dat in den linkerhoek van de bladzijde nog eens herhaald is: dit is het volgnummer volgens de lijst der handschriften door de erven Vossius geleverd.’³

De traditie in Leiden wil dat de bedrukte strookjes omstreeks 1741 door de secretaris D. van Rooyen in de handschriften zijn geplakt. Doch dit berust op een misverstand. Molhuysen schreef in 1905 (Geschiedenis blz. 37):

‘In de handschriften der grotere collecties, Scaliger, Warner, Perizonius liet hij [d.i. Van Rooyen. A.G.], vrij onoogelijke, strooken plakken bedrukt met:

1 Archief Curatoren no. 169, 1e stuk. ‘Op ordre van den Aertsbisschop gemaekt’, R.G.P., 38, blz. 113*.

2 Leiden, B.P.L. 127 AF: ‘Catalogus scriptus Librorum Manuscriptorum et et impressorum Isaci Vosii. Misse esse videtur ad Curatores Academiae L.B. quo tempore ab his agebatur de comparanda Bibliotheca Vossii cum eiusdem heredibus’. Een luxe-afschrift, echter zonder de cijferveranderingen, is aanwezig onder no. B.P.L. 735. In het Archief van Curatoren (nos. 165-168) zijn nog een aantal afschriften van de ervenlijst, die gediend hebben tot contrôle door verschillende professoren. Bij no. 356 (359) werd echter geen critiek geleverd, zoals bij vele andere nummers. Het werd dus in goede orde bevonden. Over de vreemde zaken die vóór de overdracht met de Vossiushss. gebeurd zijn, zie het boekverkopersverslag van 1701. R.G.P. 48, blz. 111-112*.

3 De Vreese, op. cit. blz. 180.

[p. 217]

Ex legato illustris viri Josephi Scaligeri’, etc., gelijk dit voor hem reeds voor de hss. en boeken van Vossius geschied was’. (cursief van mij A.G.)

Dit vindt men inderdaad door Van Rooyen zelf bevestigd in het reeds aangehaalde verslag:

‘Onder de conditiën nu, welke men in de wisselingh der brieven tussen H.C. en B en de Raedsheer Vossius hadt vastgestelt, was ook deze dat de boeken bij dien koop geacquireerdt, zouden werden gesteldt in aparte kassen, hebbende deeze inscriptie: Libri Vossiani pretio empti, waeraen men ten opzigte van de manuscripten exactelijk heeft voldaen, maer overmits de gedrukte boeken (de plaetzingh in de Bibliotheecq volgens de faculteiten formaet en grootte gereguleerdt wordende) door deze separatie veel disordre verwekt zouden hebben, naderhandt goedgevonden te zijn, immers men vindt het jedenwoordigh dusdanigh, dat men bij reepen heeft laten drukken deze woorden: Ex libris viri Illustris Isaci Vossii pretio emtis laten opplakken’.¹

Het schijnt dus in de Leidse Bibliotheek een gewoonte te zijn geweest om in de grote collecties voorbedrukte stroken te plakken en daarop de volgnummers te plaatsen². Wie het bij de Vossiuscollectie gedaan heeft heb ik niet kunnen achterhalen. Voor de hand zou liggen dat de volgnummers eerst in de handschriften werden geplaatst door een klerk of bibliothecaris en vervolgens in de marge van de ervenlijst. Op de afbeelding is duidelijk te zien dat de cijfers later aangebracht zijn, door een andere hand dan die van de titels. Daarbij zijn hoogstwaarschijnlijk fouten gemaakt, gecorrigeerd bij een latere contrôle. Dat de nummers niet door de erven zijn geplaatst blijkt uit het feit dat zij, op een enkele uitzondering na (zoals ons handschrift), in de hss. nergens

1 R.G.P. 48, blz. 118*. Verderop in het verslag (blz. 127*) vindt men de bron van Molhuysens samenvatting: ‘En overmits bij verzuym in vroegere tijden in veele was nagelaten op de corpora der donatiën ter verdiender eer der begiftigers aen te tekenen, wie zulke boeken aen de Bibliotheecq hadden vereerdt, heeft de onderges. alle deze giften nagezien, en in verre de meeste (daer bevorens kennisse van gegeven en van U Ed. Gr. Agtb. permissie toe bekomen hebbende) bijgeschreven, van wien aen de Bibliotheecq waeren vereerdt, en doordien zulke te doen ten opzigte van de meeningte der werken, door de Heeren Josephus Scaliger, Levinus Warnerus en Jacobus Perizonius gelegateerdt, behalven de moeite zeer veel tijdt, die de onderges. redelijk menagieus diendt te gebruijken, zoude hebben gekost, heeft hij, Secretaris, doen drukken drie reguls behoudende: Ex legato Illustris Viri Josephi Scaliger. Ex legato Viri Amplissimi Levini Warneri. Ex legato Viri Clarissimi Jacobi Perizoni. en op yder der gelegateerde werken door den custus Goedval zo een reep of regul in zijne tegenwoordicheydt doen opplakken’.

2 Dr. Boeren en ikzelf hebben een groot aantal Vossiushss. doorgenomen en vastgesteld dat practisch alle exemplaren voorzien zijn van een gedrukte strook. Niet alle stroken zijn gelijk; sommige - b.v. in klein octavo's - hebben kortere etiketten met een ander, naar het ons voorkwam, ouder lettertype. De achter het Ex Bibliotheca Viri Illust. Isaaci Vossii geplaatste volgnummers waren nooit veranderd, op één na: no. XVII 7 (over den 6 heengeschreven) van de ervenlijst stond in het handschrift zelf (Observations sur la composition des mouvements door François Bonneau) als no. 6 op de gedrukte strook. Boven deze 6 was een 7 aangebracht. De 7 is dus een correctie van de 6 en moet later geschreven zijn dan de 6. In één exemplaar vonden wij een strook met Ex legato Illust. viri Josephi Scaligeri geplakt boven de strook van I. Vossius.

[p. 218]

anders voorkomen dan op de stroken zelf. Dat de op de ervenlijst veranderde nummers kloppen met de niet veranderde nummers op de stroken in de hss., valt af te leiden uit de juistheid der titels. Zo draagt b.v. de codex Herbarius ut vocatur vivus etc. (Voss. Var. Ling. Q. 8) inderdaad het nummer 358 op de gedrukte strook en niet het doorgestreepte nummer 360. Dit is ook het geval met het Vossius-hs. Var. Ling. Q. 7, dat het commentaar van Rychardus Woerdensis op het Hooglied bevat. Het draagt het nummer 357 dat in de ervenlijst over 359 heengeschreven werd¹. Ook de andere nummers en titels kloppen met de in Leiden aanwezige handschriften².

Wij kunnen dus rustig aannemen dat tussen het moment van aankoop (1690) en het maken der catalogus uit 1716 (dus tussen 1705 en 1707), het perkamenten stuk met het middelnederlands traktaat van Jan van Schoonhoven nog samen met het door W. De Vreese beschreven papieren handschrift één codex vormde, en dat de nummerverandering van 356 in 359 etc. niets anders te betekenen had dan een correctie in de lijst zelf van een foutieve notering der nummers in de hss.³. Dat niet de naam van Ruusbroec en de titel van zijn traktaat, doch de naam van Jan van Schoonhoven en diens traktaatje gereleveerd werden in de ervenlijst, valt denkelijk te verklaren uit de omstandigheid dat de cierlikheid der geesteeliker bruyloft en de naam van de auteur pas op f. 87 verschenen en voorafgegaan werden door een aantal anonieme fragmenten en preken⁴, terwijl bij het doorbladeren direct de aandacht viel op het duidelijke incipit van het perkamenten stuk.

1 Op de lijst staat: Richardus Woendenses (!) Commentaria In / Canticum Canticorum, belgicae unicus In / memb: In q.^to vol. 2. Het is afkomstig uit het Caeciliaklooster te Amsterdam. Het ene deel is in een littera hybrida formata, het andere in een littera hybrida currens geschreven. Er boven staat: hic relatus est in numerum manuscr. Germanicorum etc.

2 No. 356: Sermones de vita spirituali, Belgice. In memb: / In quarto is identiek met Voss. Var. ling. Q. 10: Profectus religiosorum van David van Augsburg, De formula interioris hominis, en: De VII processibus religionis. Ook de overige titels zijn in de latere catalogi terug te vinden en te identificeren.

3 Zoals uit een vergelijking met het reeds genoemde afschrift door Colomesius van de oorspronkelijke Vossiuscatalogus in Oxford blijkt, wijzen de romeinse cijfers naar de nummering in die catalogus; een soort concordans dus. Helaas kon ik niet nagaan of de titel van no. 359 (XXIV) ook klopte met de titel in de Vossiuscatalogus. cf. blz. 2 en blz. 5, noot 2.

4 Cf. de uitvoerige beschrijving van W. de Vreese, op. cit.

a) Catalogus van 1716

Zoals ons uit de beschrijving van De Vreese reeds gebleken is, heeft de beschrijver van ‘de catalogus 1716’ ontdekt dat er, behalve het steeds weer genoemde traktaat van J.v.S., ook nog een traktaat van Ruusbroec in de codex schuilde en hij schreef er de titel zeer zorgvuldig van over. Tegelijkertijd preciseerde hij de titelopgave van het middelnederlandse traktaat van Jan van Schoonhoven, eveneens door de titel uit het incipit letterlijk over te schrijven. Beide stukken waren dus nog aanwezig (cf. blz. 2).

[p. 219]

b) Catalogus van 1802

Rond 1800 werd het boekenbezit van Leiden min of meer systematisch ingedeeld in rubrieken met Romeinse cijfers (systeem Hieronymus de Vries)¹. In dit systeem kregen de Vossiushandschriften het rubrieknummer XII. We vinden dit nummer dan ook terug in de z.g. Handschriften-catalogus Tideman (= Catalogus der U.B. in handschrift). Men begon met deze catalogus in 1802, doch de handschriften werden eerst rond 1810 beschreven. (Zie P.C. Molhuysen, Gesch. blz. 42). Ons handschrift heeft er de signatuur XXII. Q. 12 en de beschrijving luidt:

Homiliae variae Belgicae: Joannis Rusbrochii: et Joannis / Schoenhovii. in charta. /

Blijkbaar is dit de samenvatting in het Latijn van de notitie uit de ‘catalogus 1716’: De naam van Jan van Schoonhoven verschijnt niet meer alleen, maar wordt voorafgegaan door de naam en het traktaat van Ruusbroec. Reeds uit de beschrijving van de ervenlijst kan men opmaken dat het perkamenten stuk achter in de codex heeft gezeten (Chartacei et membranacei). De volgorde der titels in de cat. van 1716 en 1810 bevestigt dit. Ook blijkt dit nog eens uit het feit dat het eerste blad van de papieren codex de strook met Ex Bibliotheca etc. en tweemaal het volgnummer 359 droeg, terwijl het Amsterdamse stuk geen enkele indicatie draagt. Opvallend is het echter dat nu niet meer over papier en perkament gesproken wordt, maar uitsluitend over papier: in charta. Hieruit zou men moeten concluderen dat het tweede stuk toen reeds verdwenen was! Indien in de archieven van Leiden een aanwijzing zou kunnen worden gevonden dat een gedeelte van de Vossiushss. tussen 1707 en 1810 opnieuw gebonden werd, zou ook dat een aanwijzing in die richting kunnen vormen².

1 Voor de ontwikkeling van de catalogi van vóór 1800 zie het boeiende artikel van Dr. E. Hulshoff Pol, Een Leids Bibliothecaris: Abraham Gronovius in: Het Boek, Dl. 35 (1961-62), blz. 91-120.

2 Volgens Mej. Hulshoff Pol zou dit ook inderdaad bij enkele hss. gebeurd zijn. Zie ook de beschrijving van De Vreese: ‘gebonden in modernen, heel lederen band’. Bindregisters konden echter niet gevonden worden. Misschien dat het nog te vinden is in andere stukken (rekeningen of correspondentie) van de Universiteit?

c) De concordans van 1866

Toen de handschriften ca. 1866 een eigen afdeling met conservator werden, maakte men een collatieregister, tevens concordans op de nummers van Tideman en Vossius. Bij die gelegenheid werd het systeem van Hieronymus de Vries verlaten en kregen de Vossiushss. hun vroegere signaturen weer terug. Ons handschrift wordt er als volgt beschreven:

[p. 220]

Cod. Voss. Q. 12.
Homiliae variae Belgicae: Joannis Rus-/ brochii, et Joannis Schoonhovii. in/ charta. foliorum 130 in quarto./ XXII. Q. 12.

Het in charta uit 1810 is behouden, maar men heeft ditmaal het aantal folio's geteld. Het nummer 130 is geschreven over een onleesbaar ander getal. Het is mogelijk dat het eerste getal bij het opstellen van de concordans werd gemaakt en 130 + 19 = 149 bedroeg. Op dat moment zou het perkamenten stuk er nog in gezeten moeten hebben. Bij een latere contrôle bleken er dan nog maar 130 te zijn, bij welke gelegenheid het cijfer werd verbeterd. Doch het is maar een hypothese: het is ook mogelijk dat er bij een eerste telling een vergissing van enige bladen werd gemaakt, die onmiddelijk of later hersteld werd¹. Persoonlijk hel ik over naar de veronderstelling dat het stuk reeds in 1810 was verdwenen, gezien de vermelding in charta. Het perkamenten stuk was te goed zichtbaar om over het hoofd gezien te kunnen worden.

1 Wat de hypothese over de twee uitgesneden papieren bladen betreft, cf. supra, blz. 4.

d) Catalogi van 1866-1932

Wat er ook van zij, in de latere catalogi van Leiden zullen de beide auteurs en hun geschriften in één adem genoemd worden, ondanks het feit dat het tweede stuk ‘bel et bien’ verdwenen was! Nog in 1932 lezen wij in de gedrukte catalogus, deel XIV, Inventaris van de Handschriften, 1e afd., blz. 30:

Codices Vossiani Germano-Gallici in quarto 12.
Joannis Ruusbroeck et Joannis Schoonhoven, Homiliae belgice. (Codex anno 1914 incendio Lovaniae periit).

3. De herkomst van handschrift I G 38 (Moll 27) uit de Amsterdamse U.B.

Tot nu toe zijn wij uitgegaan van de werkhypothese dat het verdwenen tweede stuk van het Vossiushs. geïdentificeerd moet worden met het Amsterdamse hs. Deze hypothese is gebaseerd op het beantwoorden van deze codex aan de beschrijving van de ‘catalogus uit 1716’: titel, formaat en materiële samenstelling kloppen. Maar een critisch wetenschappelijk onderzoek mag zich niet tevreden stellen met zo weinig gegevens, hoe waarschijnlijk zij de identificatie ook maken.

De eerste en belangrijkste vraag die bij de onderzoeker opkomt is: Indien deze codex werkelijk het tweede deel van de Leidse Vossius-codex is, hoe is het dan in de Amsterdamse stadsbibliotheek terecht gekomen? Het is deze vraag waarmede wij ons nu bezig gaan houden.

Het stuk behoorde aan de Amsterdamse hoogleraar Willem Moll (1812-1879) toe alvorens het met andere handschriften uit diens verzameling aan de toenmalige stadsbibliotheek toevertrouwd werd. Sinds kort bezit de U.B. ook de uitgebreide correspondentie van de hoogleraar in de kerkgeschiedenis. Tot nu toe werd daarin geen stuk gevonden dat

[p. 221]

betrekking heeft op de aankoop van het handschrift¹. Op het eerste, bij het opnieuw inbinden toegevoegde, schutblad had W. Moll eigenhandig notities geplaatst die ons op weg helpen:

recto Johannes van Schoonhoven, Van versmaenisse der werlt. Eene vertaling van des auteurs werkje De contemptu mundi. Zie mijne K. Gesch. Van Nederl. II, 2, bl. 368
27 Dec. 1872
W. Moll
verso Blad 1-16, Joh. van Schoenh. Van versmaenisse der werlt.
- 16-17, Van verveerlicheit des dodes; een plaats uit de schriften van Petrus Damianus.
- 17, Een plaats uit Augustinus.
- 18 en 19. Fragmenten van een ander hs.

Op de door Moll aangegeven plaats in zijn Kerkgeschiedenis (zie noot 5 van dit artikel) vindt men inderdaad enige gegevens over Jan van Schoonhoven en de vermelding van het Latijnse origineel, maar daar het werk in 1867 was verschenen, kon het vanzelfsprekend niets bevatten over het handschrift zelf.

De datum 27 december 1872 gaf vermoedelijk het tijdstip van aankoop aan. Het was dus zaak de veilingscatalogi van dat jaar door te nemen. En ja, in het eerste pakje catalogi dat men mij in de Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering v.d. Belangen des Boekhandels voorlegde, vond ik in de tweede catalogus van de auctie L.C. Luzac ons werkje²:

I. Manuscrits et Albums.
no. 9 Johan van Schoenhoven, Een boecsken van versmaenisse der werlt. MS. sur vélin, du 15e siècle. 19 ff. 4^o. Incomplet.

Het ‘incomplet’ sloeg natuurlijk op het feit dat ff. 18 en 19 fragmenten van een ander handschrift bevatten, want het tractaatje van Jan van Schoonhoven was compleet.

Dit veilingstuk was dus afkomstig uit de nalatenschap van Mr. Louis Caspar Luzac, die - zoals het titelblad van de catalogus vermeldde - in de jaren 1828-1848 lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal en van 1841 tot 1861 curator van de Leidse Universiteit was geweest!

1 De conservator van de handschriftenafdeling, Mej. E. Kluit, was zo vriendelijk dit onderzoek, voor zover mogelijk, voor mij te verrichten. Aangezien de correspondentie nog slechts kort onder haar berusting was (in november 1965 kon pas met de beschrijving ervan begonnen worden) en de brieven bovendien niet chronologisch doch alfabetisch gerangschikt waren, kon dit onderzoek nog niet volledig zijn.

2 Het eerste gedeelte van de nalatenschap werd 3 juni 1872 te Leiden door de Gebrs. Van der Hoek en F. Muller geveild. Het tweede gedeelte, dat de handschriften en autografen bevatte, werd 20 december 1872 door dezelfde boekhandel in Amsterdam verkocht.

[p. 222]

Natuurlijk rees onmiddellijk de vraag hoe dit handschriftje in handen was geraakt van de voormalige curator.

Uit het tweede gedeelte van ons onderzoek is reeds gebleken dat het handschriftje misschien in 1810 en ongetwijfeld in 1866 niet meer bij de Vossius-codex was. Mr. L.C. Luzac is geboren op 1 aug. 1786 en werd in october 1818 secretaris van Curatoren. Hij bleef deze functie vervullen tot midden 1819. Zelf werd hij curator op 9 juni 1841 en bleef dit tot aan zijn dood op 18 februari 1861¹.

Was het boekje tegen het einde van zijn leven door hem geleend en kwam het zo in handen van de erven die de herkomst ervan niet kenden? Bovendien behoefde de afwezigheid van het stuk niet direct op te vallen, omdat het eerste gedeelte van de codex rustig op zijn plaats stond onder de signatuur 359, Voss. var. ling. Q. 12! In het tweede stuk stonden - tenminste als het in de staat verkeerde waarin wij het nu kennen - geen gegevens over de herkomst ervan. Dit maakt het gebeurde dus wel begrijpelijk.

Toch moeten wij rekening houden met het feit dat Luzac, volgens zijn eigen neef du Rieu een groot bibliofiel was; laatstgenoemde spreekt zelfs van ‘bibliomanie’, ook al verzacht hij deze uitspraak wat verder in zijn artikel². Ook hield Luzac zich veel bezig met de godsdienstgeschiedenis van ons land en verzamelde daarover originele stukken. Zo vindt men in genoemde veilingcatalogus het handschrift van Jan van Schoonhoven in gezelschap van een 15e eeuws, rijkversierd getijdenboek (no. 8), ‘Acten betr. het Convent toe Dickhusen (bij Norden) van de 14e en 15e eeuw (no. 10) en een ‘Copia van onse fundacie van onsse (!) bruerscap’, stichtingsbrief van de Broederschap van Onze Lieve Vrouw te Amersfoort! Het zou misschien de moeite lonen de herkomst van deze stukken na te gaan.

Was het handschrift voor 1810 reeds verdwenen dan blijft een andere mogelijkheid open. L.C. Luzac had n.l. de grote collectie autografen van zijn beroemde grootvader en hellenist Louis Caspar Valckenaer (1715-1785) opgekocht uit de collectie van zijn oom Jean Luzac

1 Deze gegevens en de volgende werden geput uit dl. IX, kol. 627/630 van het Nieuw Ned. Biogr. Woordenb. en uit het inleidend artikel over de familie Luzac door W.N. du Rieu in de eerste veilingscatalogus.

2 W.N. du Rieu, Notice biographique de Mr. Louis Caspar Luzac. in de eerste veilingcatalogus blz. 6: ‘L'amour pour les livres que Mr. Luzac avait cultivé dans son adolescence, avait grandi dans son séjour à Paris, et pouvait prendre une dimension considérable conforme à la maison, qu'habitait le bibliophile. (.....) Mr. Luzac se plut à considérer les médailles, ces fastes monétaires des différents peuples: mais la numismatique céda chez lui le pas à la bibliomanie’. en blz. 8: ‘La masse toujours croissante des livres qu'il ajouta à sa collection, fit doubler les rangs et déborder les rayons de sa Bibliothèque; les vastes pièces de sa maison hospitalière ne suffirent à peine, et il fallut passer à l'annexion paisible d'une maisonette contigue pour subvenir aux besoins. Mais on se trompe, quand on pense que Mr. Luzac achetât tout ce qu'on lui offrit, il ne fut point bibliomane; il aima les livres intéressants pour leur contenu, et sut choisir ce qu'il y a de mieux... etc.’.

[p. 223]

(2 aug. 1746-12 jan. 1807), nadat deze laatste op 12 januari 1807 omkwam door de fatale ontploffing van het kruitschip in Leiden.

Deze oom Jean Luzac was de opvolger van L.C. Valckenaer op de leerstoel Grieks en Vaderlandse geschiedenis (van 1785-1796 en van 1802-1807). L.C. Valckenaer zelf doceerde dezelfde vakken van 1766 tot aan zijn dood in 1785 of kort daarvoor¹.

In het interessante artikel van Dr. Hulshoff Pol had ik reeds gelezen dat sinds 1741 alleen ‘Leidse hoogleraren en lectoren, benevens Curatoren met hun Secretaris en Burgemeesteren’ boeken en handschriften mee naar huis mochten nemen². Het leek mij dus wel nuttig eens te gaan neuzen in de uitleenregisters der jaren dat genoemde heren hoogleraar, curator of secretaris van Curatoren waren geweest. Vooral van 1741 tot het begin van de 19e eeuw werden deze registers zeer zorgvuldig bijgehouden. Alle gedrukte reçus op naam van de twee heren werden doorgenomen, doch het bleek dat zij zich bijna uitsluitend voor de Latijnse en Griekse handschriften uit de Vossiuscollectie interesseerden, hetgeen voor de hand lag. Het is nu wel zeer onwaarschijnlijk dat L.C. Valckenaer en Jean Luzac zich voor een middelnederlandse codex, die ascetische en mystieke teksten bevat, zouden hebben geïnteresseerd! Toch moet de mogelijkheid dat het tweede stuk voor onderzoek bij Valckenaer³ of later bij Jean Luzac aanwezig was tijdens hun dood niet uitgesloten worden. Vooral de onverwachte dood van Jean Luzac kan een reden zijn geweest dat het bandje niet meer naar de bibliotheek werd teruggebracht.

Het lijkt mij echter toch waarschijnlijker dat de godsdiensthistorisch geinteresseerde bibliofiel L.C. Luzac meer interesse voor het werkje heeft gehad. Helaas zijn er in zijn tijd geen gedrukte reçu's meer, maar alleen door de custos bijgehouden lijsten waarin alfabetisch de uitgeleende werken staan opgesomd met daarachter de naam van de hoogleraar of curator, een soms vage signatuur en een maanddatum. De handschriften komen voor onder de letter M. Zo leest men b.v.:

1 Over hem en zijn familie cf. Biographie Universelle (Michaud, t. 42, pp. 427-428 en genoemde veilingcatalogus. Over Valckenaer als letterkundige zie de Nijmeegse dissertatie uit 1940 van J.G. Gerretzen, Schola Hemsterhusiana, blz. 195-368. Onder no. B.P.L. 531 berust te Leiden een Catalogus manuscriptorum, quae idem reliquit vir clarissimus, manu filii Iohannis Valckenarii manuscriptis uit midden 19e eeuw, met o.a. een contrôlelijst van de hand van L.C. Luzac, die de collectie aan de Bibliotheek overdeed. Alles betrof echter Latijnse en Griekse klassieken.

2 E. Hulshoff Pol, art. cit. blz. 105. Zie de daar aangehaalde bronnen. De gedrukte uitleenreçu's met de meestal eigenhandig geschreven lijsten van geleende werken bevinden zich in het Archief van Curatoren onder de letter U.

3 Valckenaer was vanaf 1767 een actief lid van de Mij. der Nederl. Letterkunde en had een uitgesproken mening over het Nederlands. Zie de Adnotationes de rebus in Societate q.d. Mij. der Ned. Letterk. gestis deliberatis in zijn nagelaten papieren, Leiden B.P.L. 527, F. 70-101. Geciteerd door J.G. Gerretzen, op. cit., blz. 266: Valckenaer en de Nederlandse taal.

[p. 224]

Ms. Voss. O 12, Curatores, Febr. 1859¹.

Aangezien de signatuur O 12 in alle rubrieken van de Vossiuscollectie voorkomt, is niet meer na te gaan welk werk bedoeld werd; wellicht was O een verschrijving voor Q (in welk geval ons handschrift bedoeld zou kunnen zijn). Ook hier liep ons spoor dus uiteindelijk dood.

De winst van onze speurtocht is toch groot. Het staat nu vast dat het Amsterdamse handschrift uit Leiden afkomstig is, en wel uit de nalatenschap van een curator in wiens bezit het, hoe dan ook, tenslotte terecht was gekomen. De cirkel is gesloten, de ondervraging van de getuigen is beëindigd en die van het handschrift zelf kan beginnen. Immers, dit maakt de studie van handschriften zo rijk: een codex is als het ware een individu, een unieke getuige van een traditie, die men ondervragen kan langs vele wegen totdat hij al zijn geheimen prijs heeft gegeven. Hierop hoop ik elders terug te komen.²

Nijmegen, Januari 1966.

1 Archief van Curatoren, U 17.

2 Tot onze grote verrassing werden van het verbrande Vossiushs. nog twee 9 × 12 foto's op glasplaten teruggevonden, weliswaar niet meer zeer fraai, maar daar het een verloren hs. betrof, leek het ons toch wel van belang ze te laten afdrukken.

Resumé

En étudiant le manuscrit I G 38 (Moll 27) de la Bibliothèque Universitaire d'Amsterdam, l'auteur fut frappé par la concordance de son incipit avec la description d'une partie du manuscrit Vossius G.-G. 4^o. 12. par Willem De Vreese dans son De handschriften van Jan Van Ruusbroec's werken (Gand, 1900-1902, ms. Q). Dans cette oeuvre W. De Vreese constata l'absence d'une traduction en moyen-néerlandais du De contemptu mundi de Jean de Schoonhoven (1356-1432), pourtant décrite dans le premier catalogue imprimé des mss. de Leyde en 1716. Or, le codex d'Amsterdam répond point par point à cette description: composition matérielle de 19 feuillets en parchemin, titre identique et même format. Le manuscrit Voss. G.-G. 4^o. 12. ayant péri dans l'incendie de la Bibliothèque Universitaire de Louvain en 1914, l'auteur entreprit un examen approfondi des mentions du manuscrit dans les différents catalogues de Leyde, et ensuite de l'histoire du manuscrit d'Amsterdam. Ainsi il arriva à la conclusion que, d'une part les feuillets en parchemin du manuscrit de Leyde avaient disparu entre 1802 et 1866, et d'autre part que le manuscrit d'Amsterdam avait appartenu à Louis-Caspar Luzac, qui fut ‘curator’ de l'Université de Leyde entre 1841 et 1861. Après avoir étudié d'autres indices, l'auteur en conclut que la partie disparue du manuscrit de Vossius et le manuscrit d'Amsterdam sont une seule et même chose.

[p. *1]

FF. 17 vo en 18 ro van hs. I.G. 38 (Moll 27) uit de U.B. te Amsterdam.

[p. *2]

Afb. van de bewuste passage uit de ervenlijst van ca. 1690. Vossiushandschrift G.-G. 4^o. 12

[p. *3]

F. 1 recto van hs. I.G. 38 (Moll 27) uit de U.B te Amsterdam.

[p. *4]

Afdrukken van vergeelde 9 × 12 negatieven uit het archief der B.N.M. te Leiden. FF. 87 ro en 129 ro (Incipit en explicit van Ruusbroec's tractaat ‘Die Cierheit der Gheesteliker Bruloft’) van het in 1914 te Leuven verbrande Vossiushs. G.-G. 4^o. 12