Het Boek. Serie 3. Jaargang 37

[p. 185]

F. Kossmann
Nederlandse volksprenten

Meyer, Maurits de. De volks- en kinderprent in de Nederlanden van de 15e tot de 20e eeuw. Met medewerking van G. Koch-de Meyer en W.C. van Kuyk. Antwerpen, Amsterdam, Standaard boekhandel 1962. fol. 622 blz.

In dit monumentale boek, uitgegeven met steun van het Prins Bernhardfonds en de Universitaire stichting van België, vindt men een prachtige, rijk geïllustreerde beschrijving van het gehele bezit aan Nederlandse volksprenten, zoals dat bekend en bewaard is gebleven in musea, openbare en particuliere verzamelingen.

Het is ruim vijftig jaar geleden dat Van Heurck en Boekenoogen hun Histoire de l'imagerie populaire flamande et de ses rapports avec les imageries étrangères (Brussel 1910) lieten verschijnen. Twintig jaar later volgde daarop hun tweede boek: L'imagerie populaire des Pays-Bas. De Meyer is op hun weg voortgegaan en heeft hun werk aangevuld en afgerond. Het punt van uitgang voor Van Heurck was zijn eigen uitgebreide verzameling, waartoe de volledige fondsen van enige firma's behoorden die zich tot laat in de 19e eeuw in België, en wel in Turnhout, met het drukken van deze volksbladen bezig hielden. Die verzameling is uit elkaar gegaan; de Belgische bladen zijn nu in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, de houtblokken die Van Heurck bezat kwamen in het Folkloremuseum te Antwerpen. Inmiddels zijn er nog verscheidene andere belangrijke collecties ontstaan, zoals in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam en in het Openluchtmuseum te Arnhem.

De Meyer heeft thans een onderzoek afgesloten dat hij jaren lang in de openbare en particuliere verzamelingen van België en Nederland stelselmatig heeft doorgezet, om de inventaris van deze soort populaire drukwerken op te maken en de geschiedenis daarvan in de Nederlanden na te speuren. Zeker is niet van alle prenten die ooit gedrukt zijn een exemplaar bewaard gebleven, maar het grote aantal dat hier gecatalogiseerd kon worden geeft toch een duidelijk overzicht van de

[p. 186]

uitgevers die enige eeuwen lang deze handel dreven en van de stof die in deze vorm onder de bevolking verspreid werd.

Het beste houvast voor de ordening geven hierbij de namen van de firma's, en de grote catalogus van de prenten (blz. 73-344) bestaat dan ook uit een alfabet van deze namen met telkens een lijst van de uitgegeven bladen. Deze zijn zo mogelijk naar de datering gerangschikt, of naar de doorlopende nummering die bij vele fondsen voorkomt. Bij de meeste van deze uitgeverijen geeft schrijver meer of minder uitvoerige inleidingen met gegevens over de tijd van werkzaamheid en nadere historische bijzonderheden over de families en de opvolgingen in de firma's. Op blz. 345-352 volgen dan nog de beschrijvingen van een aantal prenten zonder uitgeversnaam, waarop echter soms wel de naam van een wederverkoper is vermeld. Deze wederverkopers, die vooral in de 2e helft van de 18e en de eerste helft van de 19de eeuw bij de verspreiding van de prenten een eigen rol speelden, waren vaak agenten van een of meer bepaalde uitgevers; voorzover de onderlinge betrekkingen konden worden nagegaan zijn deze vermeld in een lijst van wederverkopers op blz. 60-62.

Bij de op- en onderschriften komen geen auteursnamen voor; het zijn soms bijbelteksten of spreekwoorden, maar in het algemeen losse rijmpjes of berijmde anonieme prentverhalen. Van de graveurs zijn er daarentegen wel een aantal met name bekend. Hiervan is eveneens een alfabetische lijst opgemaakt, met levensbijzonderheden en opgave van de gesigneerde prenten, op blz. 64-72.

Zo is dan de grote catalogus samengesteld. Daaromheen heeft de schrijver zijn velerlei aantekeningen over historie, vorm en inhoud in een aantal overzichtelijke hoofdstukken gegroepeerd. Zo ontstaat een beeld van deze populaire kunstindustrie, die zich in een eigenaardige kronkelgang van de Zuidelijke provinciën naar de Noordelijke en dan weer terug naar de Zuidelijke gewesten verplaatste.

Wat in de eerste eeuwen van de drukkunst aan prenten en aan eenzijdig bedrukte bladen werd vervaardigd heeft natuurlijk al sinds lang de belangstelling van kunstverzamelaars en van boek-historici getrokken. Uit deze kunstvoortbrengselen komt ongetwijfeld de latere volksprent voort en eigenlijk is reeds in oude tijd het onderscheid tussen kunstprent en primitieve volkskunst vaak nauwelijks te bepalen. Toch tonen de oudste vermeldingen dat overwegend prenten met gewijde voorstellingen een handelsartikel werden en dat Brugge, Utrecht en andere steden reeds in de 15e eeuw bij de productie van zulke ‘beeldekens’ betrokken waren. De benaming ‘heiligen’ blijft nog in later eeuwen gangbaar voor losse prenten ook van wereldse zaken. In het midden van de 16e eeuw meent De Meyer tekenen te bespeuren die wijzen op een overgang van de kunstprent naar de volksprent, en het eerst blijkt dit z.i. in de keuze van de onderwerpen en pas daarna

[p. 187]

in de meer naïeve tekening en grover uitvoering. Met andere woorden: het massa-drukwerk gaat in de 16e eeuw zijn weg vinden naar het grote publiek in stad en dorp als leerzame en actuele lectuur, zowel in de vorm van boekjes als van deze losse bladen. De prenten dienden ook als wandversieringen, vooral degene die uit één grote voorstelling bestonden, zoals bijbelse scenes en portretten. Een grote groep houdt verband met bedevaarten. Maar voor de 16e eeuw is het nog moeilijk altijd een scherpe grens te trekken tussen kunstprenten voor de beschaafde burgerij en de eigenlijke volks- en kinderprenten die daar in vorm en uiterlijk de populaire voortzetting van zijn. De typische populaire prenten van de 17e en latere eeuwen bevatten in de regel meer dan een voorstelling ofwel hele reeksen prentjes, met onderschriften of toelichtingen.

In de 2e helft van de 17e eeuw zijn er in Amsterdam verschillende drukkersfamilies die fondsen van volksprenten opbouwen, waar hun nakomelingen of opvolgers in de 18e eeuw mee hebben voortgewerkt. Ook in Haarlem was op het eind van de 17e eeuw een bedrijvige productie van kinderprenten. In de zuidelijke Nederlanden zijn dan vooral Antwerpen en Gent te vermelden. Een bijzonderheid uit de 17e eeuw zijn een groep prenten in kopergravure en met een iets verzorgder afwerking, die door een aantal Amsterdamse uitgevers, Visscher, Ottens en De Wit, in de handel werden gebracht; enkele andere Amsterdammers zetten deze uitzonderlijke werkwijze in de 18e eeuw nog voort.

Maar de gehele uitgebreide volksprentenhandel van de 18e eeuw bestaat overwegend uit kinderplaten in houtsnede, en Amsterdam bleef vooreerst de grootste producent. Oude houtblokken uit de 16e en 17e eeuw worden verder gebruikt en gaan van het ene fonds over naar het andere; allerlei geijkte voorstellingen worden opnieuw gegraveerd en overgesneden; door sommige uitgevers worden graveurs aangenomen om nieuwe of althans gemoderniseerde prentjes te leveren. In de 18e eeuw zijn het vooral Haarlem, Rotterdam, Leeuwarden en ook Deventer, die naast Amsterdam enigszins opkomen; uit tal van andere steden en stadjes zijn overigens wel enkele prenten bewaard, die toch op het bestaan van dit handwerk ook elders wijzen. In de Zuidelijke Nederlanden was in de 18e eeuw de eigen prentproductie geheel teruggelopen.

In Nederland is in de 19e eeuw, o.a. door invloed van het Nut, meer dan een poging gedaan om de kinderprenten in opvoedende zin te moderniseren. Hele reeksen houtgravures en ook litho's verschenen, en ook sommige Duitse uitgevers brachten hun prenten op de markt met Nederlandse teksten, Franse firma's volgden dit voorbeeld met tweetalige Frans-Nederlandse bladen, voornamelijk bestemd voor België. Maar in België zelf begint in de eerste helft van de 19e eeuw de grote

[p. 188]

massa-productie, die tot in de 20e eeuw zou voortduren. In de loop van dat tijdvak zijn de Noord-Nederlandse fondsen, en ook hun bezit aan oude houtblokken, voor en na overgegaan in handen van de Belgische firma's. Zij verzorgden tot het laatst de markt ook in Noord-Nederland. Papier en afwerking zijn dan hoe langer hoe slechter geworden. De fondsen bestaan uit een allegaartje dat uit allerlei eeuwen en streken afkomstig is. En als dan de belangstelling van uitgevers en handelaren ten slotte geheel verloopt, vangen de verzamelaars en folkloristen op wat anders roemloos verloren zou zijn gegaan.

In het derde gedeelte van zijn boek heeft De Meyer onder het opschrift Iconografie het hele veld nog eens belicht en geordend volgens de inhoud en de voorstelling van de prenten (blz. 353-610). Voor deze afdeling ontwierp hij een systematisch schema waarin de gedeeltelijk nogal grillige onderwerpen een plaats konden vinden. Zo trekken aan ons voorbij: 1. godsdienstige onderwerpen (bijbel, heiligen, devotie), 2. historische onderwerpen (vorsten, gebeurtenissen, misdaden, rampen), 3. allegorische onderwerpen (menselijk leven, allerlei tegenstellingen van standen en sexen, dood, dieren-allegorieën, verkeerde wereld, luilekkerland, spreuken en raadsels, jaargetijden en elementen, zintuigen, emblemata enz.), 4. satyrische onderwerpen (karikaturen, mode, oude vrijsters), 5. literaire onderwerpen en beeldverhaal (oudheid en volksromans, motieven uit de letterkunde van de 16e tot 19e eeuw), 6. didactische en documentaire onderwerpen (spelen en vermaken, ambachten en beroepen, klederdrachten, feestdagen, kermis, stadsgezichten, voertuigen, dieren, planten, allerlei). Bij al deze talloze onderwerpen, waarvan ik er slechts enkele als voorbeelden meedeelde, heeft de schrijver een uitvoerige documentatie gegeven van historische, bibliografische en folkloristische literatuuropgaven.

Zijn boek is de volledige beschrijving van een grote rariteitenverzameling, die met alle aspecten van het maatschappelijk leven verband houdt. Wie het bekijkt als een belangstellende museumbezoeker vindt er, vooral ook door de rijke illustratie, een grote verscheidenheid van treffende verrassingen. En wie zich nader wil verdiepen in de bijzonderheden en achtergronden van deze uitingsvorm van volkscultuur, vindt in De Meyer's uitleg en toelichtingen de samenvatting van de volledige zakenkennis die op dit gebied te bereiken is. Het is een boek dat in geen Nederlandse bibliotheek mag ontbreken.