Het Boek. Serie 3. Jaargang 37

[p. 73]

M.E. Kronenberg
Bij een onbekende Luther-druk van Jan Seversz. te Leiden (met datum V augustus 1520)

Onder de vroege Nederlandse drukkers is Jan Seversz. een boeiende figuur. Van het begin der zestiende eeuw af had hij te Leiden een bedrijf, waar, onder veel meer, bijzonder mooie drukken als de Vitas-patrum of Vader boeck (8 Jan. 1511), het Missale Traiectense (1 Juni 1514), Der byen boeck met het prachtige titelblad (15 Nov. 1515) en de beroemde Divisiekroniek van Cornelius Aurelius (18 Aug. 1517) zijn verschenen. Niemand minder dan Lucas van Leyden ontwierp de houtsneden voor sommige der uitgaven. Gegrepen door de Reformatie, heeft Seversz. later huis en veiligheid prijs gegeven door zich op het gevaarlijke pad der verboden drukken te wagen. Processen, verbeurdverklaring, gevangenschap en verbanning hebben zijn verder leven verontrust.

Reeds meer dan 40 jaar geleden heb ik hier een uitvoerig opstel aan Jan Seversz. gewijd, waar, enigszins anders geformuleerd, een voordracht in de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (Nov. 1923) aan ten grondslag lag¹. Als resultaat van latere vondsten wil ik thans een kleine aanvulling op de vroegere publicatie geven.

Terwijl de sentencie, op 13 Juli 1524 tegen hem uitgesproken, melding maakte van Lutherse boeken, die hij gedrukt had, moest ik in 1924 nog vaststellen: ‘Luther-drukken van Seversz. ken ik niet². Een 24 jaar daarna had ik er evenwel reeds een drietal gevonden³. Onlangs, in de zomer van 1964, is er me tot mijn grote verrassing weer een bekend geworden. Die vondst dank ik aan Dr. Jos. Benzing in

1 Zie dit tijdschrift XIII (1924), 1-38.

2 Hierover ald. XIII. 17 v. Voor de uitvoerige tekst zie P. Fredericq en zijne leerlingen, Corpus documentorum inquisitionis haereticae pravitatis IV (Gent-'s Grav. 1900), 282 v. en 290.

3 Zie mijn Verboden boeken en opstandige drukkers in de Hervormingstijd (Amst. 1948), 87 en vgl. NK. 3451, 3463 en 4261.

[p. 74]

Mainz, steeds een trouwe steun bij de aanvulling der Nederlandsche Bibliographie. Volgens eigen mededeling is deze al enige jaren bezig ‘an einer Lutherbibliographie (bis 1546)... als Vorausbibliographie zu der Revision der Weimarer Lutherausgabe’. Op 8 Juli '64 riep hij mijn hulp in bij het definiëren ener 4^o editie, aanwezig in de Landesbibliothek te Dresden, van Luther's Confitendi ratio, zonder naam of plaats, met de datum 5 Aug. 1520. De uitgave wordt vermeld in de Weimar-editie, echter zonder aanwijzing van de drukker¹. Wel hield Benzing het voor een Nederlandse druk, maar, al had hij Nijhoff geraadpleegd (blijkbaar diens Art typographique), het was hem niet gelukt de herkomst te bepalen. Foto's vergezelden de vraag. Onmiddellijk herkende ik de titelrand als afkomstig van Seversz. Inderdaad is die niet afgebeeld in de Art typographique. Pas na de afsluiting van Nijhoff's werk gevonden, werd de rand echter wel gereproduceerd, te weten in dit tijdschrift². Voor het eerst had ik hem toen aangetroffen in Peniteas cito (van 23 Jan. 1515, beschreven NK. 3686). Het is een duidelijke navolging van een titelrand, voorkomend bij Hans Baldung Grün. Weinig gebruikt als de rand klaarblijkelijk was, zal het voor Seversz. niet heel gevaarlijk zijn geweest die op een verboden Lutherdruk te plaatsen. Bleek de titelrand dus van hem te zijn, ook de teksttype bevestigde de afkomst uit de Leidse drukkerij³.

Ondertussen zet deze uitgave van Seversz. ons voor een probleem. Ze heeft n.l. onder op de titel precies dezelfde datering: ‘Anno dn̅i. M.D.XX. Mensis Augusti. V’ als een andere editie van hetzelfde werk⁴. Ook daarin wordt de drukker niet genoemd; de zeer bekende titelrand met de raap en de teksttype wijzen echter op Hillen van Hoochstraten in Antwerpen⁵. Niet alleen de datering maar de gehele formulering en de regelindeling en zelfs de ornamentjes op de titels der beide uitgaven lijken als twee droppels water op elkaar. De enige minieme verschillen zijn, dat de editie van Hillen na de letters AV op regel 4 een afbrekingsteken heeft en na Augusti. V. in regel 8 een punt; beide ontbreken bij Seversz. Toeval kan een dergelijke overeenstemming onmogelijk zijn, daar moet navolging in het spel zijn geweest. Wie van de twee drukkers was de navolger? Al is zo iets niet met zekerheid uit te maken, ik heb een sterk vermoeden, dat het Seversz. was. Immers, terwijl hij waarschijnlijk reeds verdacht werd van lutherie moet het uitgeven van Luther's Confitendi ratio voor hem

1 Luther, Werke 6 (Weimar 1888), 155 F.

2 Bij mijn opstel Over twee titelranden van Jan Seversz. te Leiden, etc. in dit tijdschrift XXVI (1940-42), 242.

3 De type van NAT. Seversz. II. 6.

4 Vermeld in deel 6 van de Weimar ed. terzelfder plaatse als de vorige, onder letter E. Een ex. is eveneens in de Landesbibliothek te Dresden, mij mede gesignaleerd door Dr. Benzing. Beide boeken mocht ik op onze Kon. Bibliotheek te leen ontvangen.

5 Rand NAT. Hillen van Hoochstraten VII. 24, type V. 16.

[p. 75]

meer gevaren hebben geboden dan voor Hillen. Wel heeft ook deze bij zijn rijke productie enige werken van Luther gedrukt¹. Nooit echter is hij, voor zover bekend, met de justitie in conflict geraakt. Het is evenmin aan te nemen, dat Hillen en Seversz. het gelijkvormige werk op dezelfde dag in 1520 hebben uitgezonden. Dan zouden de Leidse en de Antwerpse drukker te voren overleg moeten hebben gepleegd, hetgeen ook vrijwel ondenkbaar is. Zo komt het mij waarschijnlijk voor, dat Seversz. eerst na het verschijnen van de Antwerpse editie de zijne op stapel heeft gezet. Zoveel mogelijk werd het titelblad van Hillen nagevolgd om geen suspicie te wekken. Als titelrand koos hij een nog weinig bekende.

De beschrijving van beide edities der Dresdense bibliotheek, misschien wel unica en kostbare aanwinsten voor de Nederlandsche Bibliographie, liggen klaar om in een vervolgdeeltje te worden opgenomen.

Ten slotte komt het me niet ongewenst voor hier een lijstje te laten volgen van de Luther-uitgaven, die Seversz., naar thans is komen vast te staan, vóór zijn veroordeling heeft gedrukt. Mogelijk worden er later nog meer gevonden.

1520 5 Aug. (vermoedelijk wat later). Confitendi ratio. 4^o.

NK. 3463 (z.j.? c. 1521). Die thien geboden Gods ende Dat sermoen van die VII dootsonden. 4^o.

NK. 4261 (z.j.? c. 1521). Een sermoen vanden hoochwaerdighen sacrament des h. warachtigen lichaems o. heeren Ihesu Cristi ende Van die broederscappen. 4^o.

NK. 3451 (c. 1521? met het schijnadres Wittenberg). De captiuitate Babilonica ecclesiae. 4^o.

NK. 263. Een seer nuttelijke bedenckenisse onser salicheyts. 8^o.

NK. 2116. Van dat kersten gheloue een lyefelike verclaringe. 8^o.

De twee laatste uitgaven zijn eerst door Dr. J.N. Bakhuizen van den Brink als vertalingen van Luther herkend². Mogelijk werden beide samen uitgegeven.

Wijselijk heeft Seversz. in geen van de Luther-werken zijn naam als drukker vermeld. Slechts drie ervan, de nu gevondene, NK. 3451 en 4261, hebben titelranden, echter zo weinig bekende, dat ze zijn drukkerij niet zullen hebben verraden. In het geval van NK. 3451, De captiuitate Babilonica ecclesiae, dekte hij zich bovendien nog met het valse adres ‘Vvittenberge’. Eerst het niets-ontziende typenonderzoek van hedendaagse bibliografen, afkomstig uit de school van Proctor en Haebler, is in staat geweest ze als producten van Seversz. te ontmaskeren.

Om het beeld van Jan Seversz. als ‘gevaarlijk’ Leidenaar nog scher-

1 Zie bij de lijst zijner uitgaven in NK. III. iii, p. 174-176.

2 Zie daarover de aanvulling in NK. III. iii, p. XIII en XV.

[p. 76]

per te tekenen noem ik hier twee andere niet-orthodoxe zijner uitgaven:

NK. 2227 (c. 1521, onder het pseudoniem H.M. Ciuis Utopiensis). Acta Academie Louaniensis contra Lutherum. 4^o, een werkje dikwijls aan Erasmus toegeschreven.

NK. 2307 (c. 1522?). Apologia cuiusdam Christiane veritatis amatoris adv. importunos doctrine Lutheriane calumniatores. 4^o^1.

Samen met de Summa der godliker scrifturen, de onmiddellijke oorzaak van het proces, bewijzen al deze verboden uitgaven voldoende, dat in 1524 de veroordeling van Jan Seversz. volgens de toenmalige rechtsbegrippen niet onverdiend was. Tevens blijkt echter hoe langer hoe meer welk een moedig strijder voor het nieuwe geloof onze Leidse drukker is geweest. Onder de Noord-Nederlandse drukkers is hij degeen, die ten koste van eigen veiligheid de meeste Luther-uitgaven heeft verspreid.

's-Gravenhage, Februari 1965.

1 Uitvoeriger over beide uitgaven in mijn aangehaald werk over de Verboden boeken, 55-59.

Summary

The recent find of an undescribed edition of Luther's Confitendi ratio (dated 5 Aug. 1520), which proved to have been printed by Jan Seversz. at Leyden, has enabled the author to add some supplementary notes to her former article on the printer (in Het Boek of 1924). Though he was accused in the lawsuit a^o. 1924 of having printed Luther editions, she had still to state in 1924 that none of them were known. Now that several have been spotted in the course of years it was possible to offer a list of six titles. All proving, that besides publishing the Summa der godliker scrifturen, the direct cause of Seversz.'s condemnation in 1524, the Leyden printer has been a promulgator of Luther editions in the Northern Netherlands of great importance. The titlepage with date of his Confitendi ratio shows such a remarkable resemblance to an edition of Hillen van Hoochstraten that it may be assumed to have been copied from this Antwerp edition, in order to avoid detection.