Het Boek. Serie 3. Jaargang 36

[p. 69]

M.E. Kronenberg
Werken van Cornelius Aurelius (Donckanus) in de bibliotheek van kanunnik mr. Jan Dircsz. van der Haer (A^o. 1531)

De Inventaris van de grote bibliotheek, die Kanunnik Jan van der Haer in 1531 overdroeg aan het Hof van Holland, in ruil voor een prebende en huisvesting, blijft een boeiend studieobject¹. Na er de Nederlandse boeken, de werken van Erasmus en die van Luther uit te hebben gelicht², vraag ik thans belangstelling voor hetgeen hij bezat aan geschriften van Cornelius Aurelius. Te meer, omdat er daaronder enige zijn, die naar mijn weten nergens vermeld worden³. Merkwaardig is ook, dat de Conflictus Thaliae et Barbariei, herhaaldelijk aan Erasmus toegeschreven, hier (Lijst no. 9) op naam van Aurelius staat. Dus een sterk argument tegen het auteurschap van Erasmus.

De twee artikelen, die P.C. Molhuysen indertijd aan Aurelius heeft gewijd⁴, bieden heel wat bijzonderheden over zijn leven en werken, al zou speciaal het eerste hebben gewonnen bij een strakkere compositie. Verder heeft Allen in de uitgave der brieven van Erasmus bij de vroegst bewaarde tot Aurelius gerichte een uitvoerige inleiding over de Goudenaar - Cornelius Gerard, gelijk hij hem noemt - gegeven⁵. Volle aandacht werd ook door C. Reedijk in zijn proefschrift aan hem geschonken⁶ en dan speciaal aan de correspondentie met Erasmus en beider samenwerking, waarvan het gedicht Apologia adversus barbaros een product is⁷. Meer is er over Aurelius geschreven. Zo heeft

1 Aanwezig Alg. Rijksarchief, Inventarissen, Derde Afd. no. 10.

2 Vgl. mijn opstellen in dit tijdschrift XXXI. 22-40 en 121, XXXVI. 2-23 en Opstellen door vrienden en collega's aangeboden aan Dr. F.K.H. Kossmann, enz. ('s-Grav. 1958), 99-117.

3 Zie Lijst aan het slot, de nos. 2 en 6 (beide ten dele), 15 en misschien 16 ten dele. Verder geciteerd als: Lijst.

4 In Ned. Archief voor Kerkgeschiedenis II ('s-Grav. 1903), 1-35 en IV (1907), 54-73. Verder geciteerd als: Molhuysen 1 en 2.

5 Zie Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami I (Oxon. 1906), p. 92 s. en p. 586 s.

6 C. Reedijk, The poems of Desiderius Erasmus (Leid. 1956), o.a. op p. 47 ss.

7 Reedijk, a.w., p. 161 ss.

[p. 70]

reeds in de 16e eeuw Vulcanius bij de uitgave van enige zijner werken 't een en ander over hem vermeld¹.

Ongetwijfeld is Aurelius een man van betekenis geweest, ten volle waard eens in een monografie of proefschrift te worden behandeld. Als intelligent kloosterling was hij natuurlijk thuis in de theologie en vele zijner werken getuigen daarvan. Maar misschien voelde hij zich in zijn hart toch nog meer historicus. Is het niet typerend voor de man van wetenschap wat hij eens schreef aan Johan van Heemstede ‘nam quod vivis, natura; quod bene vivis, scientia tibi praestat’²? De vaderlandse geschiedenis had zijn grote belangstelling. Aan hem danken we de z.g. Divisiekroniek³, de Defensio gloriae Batavinae en het Elucidarium variarum quaestionum super Batavina regione et differentia⁴. Contemporaine gebeurtenissen inspireerden hem tot verhandelingen of gedichten. Over de kroning van Karel V gaat het in de Diadema imperatorum sive de officio imperatoris⁵. De herovering van de vesting Nieuwpoort aan de Lek door Graaf Hendrik van Nassau op Karel van Gelder in 1516 werd aanleiding tot een gedicht⁶, evenals het beleg van Schoonhoven⁷. Hij schrijft over troebelen in het Utrechtse⁸, over heldendaden van Jan van Wassenaer in Friesland en over diens dood in 1523⁹. Het Libellus cornetum liquide historie¹⁰ houdt zich bezig met de vraag, ‘quid sit historia’. Als theoloog en historicus beide zal hij gekomen zijn tot een Vita van Hieronymus, gedichten over S. Ursula, S. Nicolaus en S. Martinus¹¹. Heeft het leven van paus Cornelius¹² hem soms aangetrokken wegens de verwantschap met deze naamgenoot-martelaar? Want gemakkelijk is ook het leven van Goudse Cornelius niet altijd geweest. Reeds het feit, dat hij herhaaldelijk van het ene naar het andere klooster is verhuisd - of moest verhuizen - kan op interne moeilijkheden wijzen. Begonnen in Hemsdonck, niet ver van Gouda gelegen, verblijft hij later in Lopsen, buiten Leiden. Een tijd lang woonde hij ook in het klooster S. Michael in Den Hem bij Schoonhoven en vermoedelijk daarna weer in Lopsen. Zo vallen

1 Corn. Aurelius, Batavia sive De antiquo veroque eius insulae... situ, ed. a Bon. Vulcanio (Antv. 1586).

2 Zie zelfde werk, 85.

3 Eerste uitgave Leiden, 1517; zie NK. 613.

4 Deze beide werken zijn door Vulcanius onder de titel De situ et laudibus Bataviae ll. I-II uitgegeven op p. 1-77 in de voornoemde editie. Zie Lijst nos. 8 en 14.

5 Niet voor de kroning van Maximiliaan, gelijk vroeger wel beweerd is. Zie verder Lijst, aant. bij no. 7.

6 Lijst no. 16.

7 Zie Molhuysen 1.21, met verwijzing naar Van Berkum, Geschiedenis van Schoonhoven, blz. 345, ‘in betrekking gebracht met de gebeurtenissen van het jaar 1513’.

8 Opus epist. Erasmi I, p. 100, noot bij 109.

9 Lijst nos. 12-13 en 3.

10 Lijst no. 15.

11 Lijst de nos. 6 en 2. Zie verder Opus epist. Erasmi I, p. 100, r. 109 en p. 101, r. 24 en Vulcanius in Aurelius, o.c. fol. 7a.

12 Lijst no. 4. Heel waarschijnlijk de ‘papa et martyr’, gestorven in 253.

[p. 71]

mede zijn verschillende namen, Donckanus, Aurelius en Van Lopsen te verklaren.

Dat Aurelius als een man van enige betekenis werd beschouwd blijkt uit het feit, dat hij namens het Kapittel van Windesheim in October 1497 samen met enkele anderen naar Parijs werd gezonden om adviezen te geven voor de reformatie van de Abdij van S. Victor¹. Veel succes heeft deze missie niet gehad; de Hollanders, die geen van allen Frans kenden, voelden zich in S. Victor als vreemdelingen en hun pogingen tot hervorming der abdij stuitten op tegenstand. Onder degenen, die hun niet welgezind waren, zal een der felste de subprior van S. Victor, Jean Boucher, zijn geweest. Toen het troepje reformatoren op 16 Augustus 1498 weer afreisde, nadat hun als reisgeld zes gouden schilden door de Bisschop van Parijs en tweeëntwintig door de Abdij waren toegestopt, schreef Boucher: ‘Wij waren uitermate verheugd over hun vertrek, want zij zaaiden tweedracht onder de kloosterbroeders en braken onze regel af bij de wereldlijke geestelijkheid’². Was deze subprior dan minder met de vreemde dwarskijkers ingenomen, Aurelius heeft persoonlijk bij anderen in Frankrijk wel sympathie verwekt. De abt van S. Victor was op hem gesteld en zelfs is er sprake van geweest, dat hij prior van de abdij zou worden³. Met Rob. Gaguinus, de Generaal van de orde der Trinitariërs, werd hij bevriend. Uit een brief van deze (28 Febr. 1498) weten we, dat de Bisschop van Parijs, Jean Simon de Champigny, Aurelius graag aan zich had verbonden, zo hij slechts vertrouwd was geweest met de Franse taal⁴. Een uitspraak om even bij stil te staan. Had Aurelius dan gedurende het vrij lange verblijf in Parijs geen kans gezien enige bedrevenheid in het Frans te verwerven en heeft hij niet begrepen, hoezeer dit zijn opdracht ten goede zou zijn gekomen? De oorzaak is mogelijk geweest, dat geestelijken met hun buitenlandse confraters waarschijnlijk meestal Latijn spraken - of radbraakten - en Aurelius daardoor niet voldoende routine heeft verkregen, zich in het Frans uit te drukken.

In het eigen land moet Aurelius dus omtrent de jaren 1497-98, getuige de missie naar Frankrijk, nog als iemand van aanzien zijn beschouwd. De moeilijkheden in zijn kloostercarrière zullen eerst later

1 Uitvoerig over deze missie naar Parijs bij A. Renaudet, Préréforme et humanisme à Paris (Par. 1953), 224-228 en ook 560 (op dezelfde pagina's in de 1e ed., Par. 1916). Vgl. tevens Opus epist. Erasmi I, p. 205 s., waar de opvatting wordt weerlegd, o.a. te vinden bij Molhuysen 1.7 vv., dat Aurelius twee keer naar Parijs is gezonden.

2 De Latijnse tekst bij Renaudet, o.c. 295, noot 3.

3 Renaudet, o.c. 227.

4 ‘O si, (inquit) Cornelius habuisset nostratis (bij Molhuysen 1.30: nostratae) lingue periciam, nunquam recessit a latere meo, tantam inveni in eo eruditionem, pietatem, modestiam, religionem’. Zie Rob. Gaguinus, Epistole et Orationes, éd. L. Thuasne II (Par. 1903), p. 76.
Vgl. ook wat Erasmus c. April 1498 uit Parijs schreef aan Nic. Werner: ‘Cornelius Gaudanus hic gloriose agit. Charissimus est Episcopo Parisiorum; charissinus itidem Abbati’ (Opus epist. Erasmi I, p. 202).

[p. 72]

zijn gekomen, toen Luther's leer begon door te dringen. Wel vraagt men zich af, of deze uiterst critische man ooit tot de volgzame schapen van de kudde heeft behoord. Want ofschoon eerst bij de verheffing tot paus van Adrianus (VI) in 1522 zijn Apocalypsis et Visio mirabilis super miserabili statu ecclesiae, etc.¹ heet te zijn geschreven, iemand die zulke felle aanklachten tegen de geestelijkheid richt, moet dergelijke gevoelens reeds lange jaren hebben opgekropt. Hier enkele voorbeelden uit dit geschrift. Aurelius keert zich tegen de ‘pastores’, die zich vet mesten met de melk van de schapen en zich verwarmen in hun vacht, die wijn drinken uit schalen en dagelijks overheerlijk eten². Eveneens wordt de staf gebroken over geestelijke heren, die er paarden op na houden, een minachting voor boeken hebben, zich niet schamen op verwijfde trant ringen aan de vingers te dragen, die dobbelen en tot diep in de nacht drinkgelagen houden³. Ook krijgen kardinalen er van langs, die zich verrijken ten koste van adellijke matrones en het goddelijk erfgoed, terwijl zij zich niet schamen hetgeen zij zelf hebben gekregen weer te gaan verkopen⁴. Ten slotte wordt dan van paus Adrianus verbetering der vele misstanden verwacht.

De Apocalypsis is opgedragen, evenals De patientia, aan de vriend van Aurelius, Cornelius Hoen, advocaat in Den Haag. Reeds deze vriendschap kan op minder rechtzinnige gevoelens wijzen. Immers Hoen heeft enige tijd gevangen gezeten, verdacht van ‘luterie’. In die tijd schreef Aurelius, hem tot troost, het werk De patientia (a^o. 1523). Het heeft kunnen gebeuren, dat toen hij de dag nadat hij afscheid van Hoen had genomen en naar een bijeenkomst in Delft was gegaan, hier in een moeilijk parket werd gebracht. Een lang verslag van dit geval heeft hij in een brief aan Hoen gegeven⁵. À bout portant werd hem in dat gezelschap de vraag gesteld door iemand wiens naam hij ‘reverentiae causa’ wil verzwijgen, een wezen gehuld in een schapenvacht, maar in werkelijkheid een wolf en hypocriet: ‘Aurelius, wat vind jij wel van onze Martinus Luther’? De schrik sloeg hem om het hart. Zo hij eerlijk antwoordde, wat stond hem dan te wachten? Zou hij het niet met het leven moeten boeten? Op dat critieke moment meent Aurelius directe hulp van de Heer Jezus te hebben ontvangen, die hem zijn antwoord heeft ingeblazen. Hoe dit lange gesprek verder is verlopen, verhaalt hij uitvoerig. Met spitsvondigheden, gevatheid en grapjes heeft hij zich uit de gevaarlijke situatie weten te redden. Ten slotte slaagde hij erin de overigen aan het lachen te brengen en moest de nog steeds aanhoudende inquisiteur in zijn schulp kruipen, terwijl Aurelius lof en gelukwensen ten deel vielen.

1 Lijst no. 17. Zie aant. ald. over de uitgave ervan.

2 Ald. p. 277.

3 Ald. p. 282 s.

4 Ald. p. 297.

5 Bij Molhuysen 1.32-35, naar hs. Vulcanius 66 te Leiden.

[p. 73]

Wie het epistel nauwkeurig leest, kan er niet anders uit concluderen, dan dat hij inderdaad lang niet vrij van Lutherse sympathieën was. Getuige zijn aanvankelijke schrik bij de vraag van de examinator.

Een bijzonderheid, uit deze brief af te leiden, is, dat men te Delft in een bijeenkomst van theologen blijkbaar Latijn sprak. Niet zozeer het verslag in die taal aan Hoen bewijst dit. Het had door Aurelius verlatijnst kunnen zijn. Maar daarin komen de woordspelingen Luterum-luterem en luter-Luterinus voor¹, uitsluitend mogelijk in het Latijn. Molhuysen schreef indertijd², dat de pointe van het gesprek - liever zou ik zeggen één der pointes -, deze woordspeling, niet voor vertaling vatbaar was. Dat ligt voor de hand. Zijn woordspelingen ooit te vertalen? Doch wel zou de heer Molhuysen vermoedelijk vele lezers, gelijk ook mij, een dienst hebben bewezen door een vertaling van het woord ‘luter’ te geven. Eerst als men weet, dat dit ‘doopvont, wasvat’ betekent, wordt het Latijnse grapje doorzichtig.

Er bestaan meer aanwijzingen, dat Aurelius in de eigen kring een wat verdachte figuur was. Uit een passage in de Epistola consolatoria aan Hoen leidt Molhuysen af, dat hij een ‘tijdlang opgesloten’ en ‘in de gevangenis’ is geweest³. Ik voor mij lees er eerder uit, dat hij enige tijd gestraft werd door hem het spreken en de omgang met anderen te verbieden⁴. Dus vermoedelijk slechts een interne kloosterstraf, een soort huisarrest. Geheel in aansluiting hiermee is wat hij aan zijn vriend Jan van der Haer schreef; ook daaruit verneemt men, hoe hij onder strenge controle van de prior stond. En dat iemand als Aurelius, die zelf eens prior van Hemsdonck was geweest. Dwang wekt verzet en noopt tot geheime praktijken. Uit deze brief dan aan Jan met de boecken horen we, dat diens bode bij afwezigheid van de prior eens bij hem kwam en hij toen de kans schoon heeft gezien die man het een en ander van zijn bezittingen - dit zullen vermoedelijk handschriften zijn geweest - mee te geven. Meer zou volgen⁵. Blijkbaar heeft Aurelius zijn werken bij gedeelten aan vrienden toevertrouwd, omdat ze bij hemzelf niet veilig meer waren. Dit valt ook reeds af te leiden uit een vroegere brief, die Erasmus hem (in 1489?) zond⁶. En aan Corn. Hoen schrijft hij later, dat ‘patres nostri’ eens alle werken van Eras-

1 Luterum luterem illum esse veteris templi in quo sacerdotes et Levitae immolaticii cruoris maculas abluebant (Molhuysen 1.34).

2 Molhuysen. 1. 11.

3 Molhuysen 1.11 en ook 2.

4 Ego enim tantum gravi ore ad tempus, idest silentio hominumque convictu, tu vero etiam grandi ere, ut fertur, mulctatus es... Aangehaald Molhuysen 1.11.

5 Observor ita a priore nostro ut vix liceat mihi cum aliquo docto aut extraneo loqui. Nactus igitur hunc virum gentilem tuum in absentia prioris non potui committi quin aliquid meorum ad te darem, daturus brevi omnia antedicta per pastorem nostrum Cornelium communem amicum. Bij Molhuysen 1.11.

6 Quod scribis tuto te apud me deponere quidquid tuorum habes opusculorum, etc.; zie Opus epist. Erasmi I, p. 95.

[p. 74]

mus, in zijn bezit, aan Vulcanus of Deukalion hebben geofferd¹.

De brieven aan Hoen en aan Jan van der Haer getuigen van ware vriendschap met beiden. Aan hen vertrouwde hij zijn moeilijkheden toe. Eveneens blijken er zijn milde gevoelens uit over de Hervorming. Zelfs meen ik in de band met de Gorkumse kanunnik een bevestiging te mogen zien van mijn vermoedens, dat deze minder vijandig tegenover de nieuwe leer stond dan uit hoofde van zijn geestelijke waardigheid te verwachten viel². Was Jan een fel antagonist geweest, nooit zou Aurelius hem zo vertrouwelijk over zijn narigheden hebben geschreven. Opnieuw bewijst dit alles weer, dat in die bewogen tijden ook onder de clerus mannen schuilden, die zonder met de kerk te breken, toch enige sympathie voor Luther's denkbeelden hebben gekoesterd.

Uit veel vroeger dagen, lang voor de Hervorming, dateert de vriendschap van Aurelius met Erasmus. Een jeugdwerk van Erasmus, de Oratio de pace et discordia, werd aan Aurelius opgedragen. Er zijn verder 14 epistelen van Erasmus aan Aurelius bewaard, tegenover slechts 4 in omgekeerde richting³. Maar ongetwijfeld hebben er meer van Aurelius bestaan; de twee vroegste van Erasmus bv. zijn replieken op brieven van Aurelius, die niet bewaard schijnen te zijn. Stellig zullen beide elkaar af en toe gesproken hebben in de dagen toen zij respectievelijk in de kloosters Steyn en Hemsdonck woonden. Het moet voor deze twee begaafde en critische mannen, beiden natuurlijk hoog uitstekend boven hun confraters, een waar buitenkansje zijn geweest op niet te grote afstand een medebroeder te hebben gevonden, met wie te praten viel.

De vroege brieven van Erasmus aan Aurelius lopen over van overdreven, weinig mannelijke genegenheidsbetuigingen. Het is trouwens overbekend, dat Erasmus in zijn jonge jaren meer van dergelijke overspannen vriendschappen met kloosterbroeders onderhield. Ook sentimentele passages uit brieven aan Servatius Rogerus en aan Willem Herman van Gouda getuigen ervan. Heeft hij soms in later dagen zich lichtelijk geschaamd over die geëxalteerde uitingen en daarom, zover bekend, na het jaar 1498 de correspondentie met Aurelius gestaakt? Dat deze twee het niet eens waren over de waarde van Laurentius Valla's Elegantiae⁴ kan moeilijk de aanleiding zijn geweest van ‘een verkoeling in hun vriendschap’, gelijk Molhuysen aanneemt⁵. Zo

1 C. Burmannus in Hadrianus VI. sive Analecta historica, etc. (Traj. ad Rhenum 1727), 247.

2 Zie mijn opstel over Luther-uitgaven in het bezit van Jan van der Haer in dit tijdschrift XXXVI.3.

3 In Opus epist. Erasmi I de nos. 17, 18, 20, 22, 23, 26, 27, 27A, 28-30, 37, 40, 78 en 19, 21, 24, 25. Over het plan van Erasmus, een collectie zijner brieven, waaronder ‘multas ad Cornelium Gaudanum’, uit te geven, zie ald. I, p. 415.

4 Zie de gedachtenwisseling in brieven Opus epist. Erasmi I, de nos. 23, 24, 26 en 29.

5 Molhuysen 1.12 v. Vgl. over de verwijdering ook Opus epist. Erasmi I, p. 214 s.: ‘Cornelium subiratum suspicor’, etc.

[p. 75]

kleingeestig was Erasmus toch waarschijnlijk niet. Wel dient opgemerkt te worden, dat Aurelius in zijn brieven niet is ingegaan op de overspannen gevoelens van Erasmus. Uit de zijne klinkt slechts een normale vriendschappelijke toon.

Nog een opmerking. In beider brieven wordt enige malen een dominus Ioannes of Iohannes noster genoemd, dus een wederzijdse vriend, die Allen niet terecht heeft weten te brengen¹. Het komt mij voor, dat dit niemand anders is geweest dan onze Jan van der Haer. Vooral zou ik dit willen afleiden uit brief 23, waarin Erasmus Aurelius aanspoort de Elegantiae van Laur. Valla naarstig te lezen of te herlezen. ‘Wil je die hebben, vraag ze dan aan Ioannes’². Inderdaad bezat Jan van der Haer een hele collectie geschriften van Valla. In de Inventaris van zijn bibliotheek tel ik er niet minder dan elf, benevens een zevental bewerkingen of vertalingen van zijn hand.

Aurelius heeft zich ondanks al zijn critiek op de geestelijkheid, anders dan Erasmus, in het kloosterleven weten te schikken. Daar zijn heel wat opera van hem ontstaan. Op het tweede plan is hij een figuur van betekenis geweest, speciaal als historicus. Er blijkt uit de correspondentie met Erasmus, met Gaguinus, Trithemius, Hoen, Bostius en Willem Herman van Gouda, hoe hij ook door anderen gewaardeerd werd. Wie zich waagt aan een uitgebreide studie over hem zal een goed werk doen.

En thans tot slot de Lijst der handschriften van Aurelius, die zijn vriend Jan van der Haer bezat; een korte commentaar volgt er op. Langs welke weg een deel dezer handschriften later in het bezit van Vulcanius kwam, is me niet bekend³.

Aan Dr. P.C. Boeren mijn warme dank voor de uitvoerige inlichtingen over de Vulcanius handschriften in de Leidse Universiteits-Bibliotheek.

1 Opus epist. Erasmi I, p. 97, epist. 20 r. 2; p. 101, epist. 21 r. 28 en p. 109, epist. 23 r. 109-110. Identificatie van Van der Haer met Ioannes Christiani (zie p. 74, epist. 1 r. 13) lijkt me minder waarschijnlijk.

2 Si voles eos requirere, fac Ioannem tui amantissimum sollicites in Opus epist. Erasmi I, p. 109.

3 Zie over de fata der Librye van het Hof van Holland het goede opstel van J.L. van der Gouw in dit tijdschrift XXIX. 126 vv.

Lijst der werken van Aurelius in de inventaris van Jan van der Haer vermeld

1.	Liber qui inscribitur alphabetum redemptorum cum vita feruentissime christi amatricis marie magdalene cum multorum virorum illustrium epistolis vt patet in limine omnia carminibus conscripta a domino cornelio donckano (68b).

[p. 76]

2.	Optima recollecta id est opus palmarium septuaginta regalium questionum secundum septuaginta palmas per fratrem cornelium donckanum carmina de sancta ursula etiam aliqua introductoria greÇa (78a).
3.	Oratio affectuosissima ad gloriosam virginem pro impetrando omnium peccatorum remissionem colloquium crucifixi cum homine peccatore dialogus iucundus gratie et nature plurimorum et plurimarum vite omnia carmine conscripta dialogus saluatoris et peccatoris ante pręsepium interrogantis tu quis es etc. de triumpho et obitu domini Ioannis de wassenar cum epistola consolatoria ad comitem burensem et alia multiiuga in prima pagina libri omnia ędita sunt a domino au. Cornelio donckano et eius sunt manu conscripta (81a).
4.	De patientia et etiam vita D. cornelij pape carmine conscripta a domino aure. cornelio donckano (84a)^1.
5.	Quinque decades prime quinquagene psalmorum dauid ędite a fratre Aure. cornelio doncano manus eius scripte quantum fluit carmine ibidem patet in fine epistola ad me scripta (92a).
6.	Vita ipsius D. Hieronimi per fratrem au. cornelium donckanum ędita eius manu conscripta in fine vna epistola ad me scripta patet intuenti quantum fluit carmine et ibidem varia inserta sunt (117b).
7.	Diadema imperatorum (niet ‘imperatorium’) libellus editus a fra. cornelio duncano (137b).
8.	Defensorium glorie bathauie ipsius domini cornelij donckani per eum ęditum (140a).
9.	Conflictus thalie et barbarie in latini sermonis puritatem comice conscriptus titulus ille varia indicat ipsius domini cornelij donckani (140a).
10.	Epistole domini cornelij au. donckani nouum opus vltime ab eo editum (150b).
11.	Epistolare vetus domini au. cornelij donckani quo diuersorum et gallie, et germanie illustrium virorum scripta manu introducuntur ipsius cornelij, epistole ad eos, et ipsi eorumque epistole ad corne. (153b).
12.	Egregia domini guassenaris viri illustris facinora que egit in phrysia epilogata per prosopopeiam phrisie sub typo et persona nobilis domine petentis opem a domino au. cornelio donckano conscripta. (154b).
13.	De Egregiis adhuc alijs eius facinoribus et epistola ad dominum florentium iselsteinum comitem burensem eiusdem cornelij (154b).
14.	Elucidarium regionis batauuie super varias intortas questiones ipsius au. cornelij donckani manu scriptum (156b).
15.	Libellus cornetum liquide historie prenotatus quid sit historia au. cornelij donckani (172a).
16.	De Triumpho domini de nassouwen ad nouiportam et alia carmina de D. Cornelio etiam plurima fragmenta epistolarum et orationum manu domini cornelij donckani conscripta (210b).

Hieraan worden nog drie titels toegevoegd, in de Inventaris niet vermeld als geschriften van Aurelius, maar die toch klaarblijkelijk wel van hem afkomstig zijn.

1 Dit werk ook op fol. 176a met de titel Libellus de patientia ad m. cornelium hoen iureconsultum cum epistola exhortatoria et vita D. cornelij pape. Hetzelfde exemplaar? Of een tweede?

[p. 77]

17.	Apocalipsis super miserabili statu ecclesie catholice et de summa spe eius reparande per hadrianum traiectinum summum ponti. (128b).
18.	Die Chronijck van Hollant, zelant ende vrieslandt mit andere materien tsamen in een volumen (135b).
19.	Dialogus neptuni et veste de inundatione (135b).

Aantekeningen

1.	Vermoedelijk is hetzelfde hs. thans nog te Leiden Univ. Bibl. (Vulc. 98G). Vermeld o.a. Molhuysen 1.17 en Opus epist. Erasmi I, p. 92.
2.	Te Leiden Univ. Bibl. in hs. Vulc. 98B wordt het Opus palmarium (sive Visio Caroli regis) ten dele bewaard. De Carmina de S. Ursula en de rest komen in dit hs. niet voor. Over het Opus palmarium bij Molhuysen 1.19.
3.	Deze verzameling zijner werken wordt gevonden in Leiden Univ. Bibl. hs. Vulc. 66, fol. 73 ss. De Epistola consolatoria ad comitem Burensem is gericht tot Floris van Egmond, graaf van Buren, heer van Yselstein, sinds 1515 Stadhouder van Friesland, naar aanleiding van de dood van Jan, heer van Wassenaer, daar gestorven op 6 Dec. 1523. Ten dele genoemd Molhuysen 1.20 en Opus epist. Erasmi I, p. 92. Vgl. verder de nos. 12-13.
4.	Te Leiden Univ. Bibl. hs. Vulc. 66. Vermeld Molhuysen 1.20 en ten dele in Opus epist. Erasmi I, p. 93.
5.	Klaarblijkelijk hetzelfde hs. thans te Leiden Univ. Bibl. Vulc. 99. Vermeld Molhuysen 1.19 v. en Opus epist. Erasmi I, p. 92. De brief van Aurelius aan Jan van der Haer, aan het slot genoemd, is door Molhuysen 1.11 uitgegeven.
6.	Een hs. van de Vita Hieronymi, zonder de rest en blijkbaar een copie, is in de Deventer Athenaeum Bibl. Het was eens eigendom der Fraters van het Heer Florenshuis ald. Gebonden in een band met andere hss. en post-incunabelen. Zie J.C. van Slee, Catalogus der handschriften, enz. (Dev. 1892), no. 32. 1^o. Vermeld Opus epist. Erasmi I, p. 92.
7.	Te Leiden Univ. Bibl. hs. Vulc. 99B en daarnaar voor het eerst uitgegeven door Vulcanius in zijn bovengenoemde ed. van Aurelius, Batavia, 99-124 met de toegevoegde titel ...sive de Coronatione Maximiliani imperatoris, deque boni imperatoris officio. Ten gevolge daarvan later herhaaldelijk, o.a. nog door Molhuysen 1.15, in verband gebracht met de kroning van Maximiliaan. Ten onrechte; het gaat over de kroning van Karel V. Aldus verbeterde ook Allen in Opus epist. Erasmi I, p. 93.
8.	Door Vulcanius uitgegeven in Aurelius, Batavia, 1-48 als lib. I van De situ et laudibus Bataviae. Het is een bestrijding van Geldenhauer's Lucubratiuncula de Batavorum insula. Zie erover o.a. Molhuysen 1.10 en 13 v. en Opus epist. Erasmi I, p. 93. Vgl. verder no. 14.
9.	Komt voor in een hs., eens van Scriverius en nu eigendom der Bibl. van het Prov. Genootschap van N. Brabant. Eerste uitgave in Erasmus, Colloquia familiaria, ed. P. Rabus, 1684. Eveneens opgenomen in Eras-

[p. 78]

	mus, Opera omnia I (ed. Clericus, Lugd. Bat. 1703), col. 889 ss. Ook later voor een werk van Erasmus gehouden. Vgl. uitvoerig Reedijk, a.w., 132 en vooral 383 v. Door A. Hyma, The youth of Erasmus (Ann Arb. 1930), 206 wordt zijn auteurschap echter betwijfeld. De titel in de Inventaris maakt het wel zeer waarschijnlijk, dat niet Erasmus, maar Aurelius de auteur is. Of zou het soms een gezamenlijk product van hen beiden zijn, gelijk de Apologia sub dialogo lamentabili... adv. barbaros, door Reedijk a.w., 161 vv opnieuw uitgegeven?
10.	Misschien de Epistolae aliquot ad viros illustres, door Vulcanius vermeld in zijn voorrede tot Aurelius, Batavia, fol. 6b, waarvan hij er ald. enige heeft uitgegeven - quarum nonnullae nunc prodeunt -; zie ibid. 79-98.
11.	Misschien de brieven of een deel ervan uit hss. Vulc. 98G en 66 te Leiden Univ. Bibl. en uit hs. 1323 in de Librye te Gouda, respectievelijk uitgegeven door Molhuysen 1.23-35 en 2.59-71.
12-13.	Vermoedelijk tweede exemplaren van de werken over Jan van Wassenaer, die aan het slot van no. 3 voorkomen; zie aant. aldaar.
14.	Ten dele in hs. 743 der Bibl. Mij. der Ned. Letterkunde, Leiden. Uitgegeven door Vulcanius als lib. II van De situ et laudibus Bataviae in Aurelius, Batavia, 49-77. Het werk is opgedragen aan Reyner Snoy. Voor het z.g. lib. I zie no. 8. Vermeld Molhuysen 1.13-14 en Opus epist. Erasmi I, p. 93 en 206.
15.	Naar mij voorkomt een onbekend werk van Aurelius.
16.	Ten dele vermeld door Vulcanius in zijn ed. van Aurelius, Batavia, fol. 7a en daaruit overgenomen Molhuysen 1.20. Het eerste gedicht behandelt blijkbaar de herovering van Nieuwpoort aan de Lek door Graaf Hendrik van Nassau op Karel van Gelder in 1516. Zie over dit wapenfeit o.a. Van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederl. VIII (Gorc. 1846), 179 en ook Busken Huet, Het Land van Rembrand I (Haarl. 1898), 254.
17.	Te Leiden Univ. Bibl. in hs. Vulc. 66. Uitgegeven, volgens Molhuysen 1.17 ‘zeer slecht’, door Casp. Burmannus in o.c. (Hadrianus VI), 245 ss. Ook o.a. vermeld Opus epist. Erasmi I, p. 93.
18.	Zeer waarschijnlijk de z.g. Divisiekroniek, gelijk ook reeds door mij is verondersteld in dit tijdschrift XXXI.37, onder no. 36. De eerste uitgave is 18 Aug. 1517 te Leiden door Jan Seversz. gedrukt (NK.613). Geen auteur wordt erin vermeld. Maar op gezag van R. Fruin, Verspreide Geschriften VII ('s-Grav. 1903), 66 vv. neemt men aan, dat Aurelius de samensteller is.
19.	Geen auteur genoemd, doch door Vulcanius in zijn ed. van Aurelius, Batavia, fol. 7a bij diens werken als carmen elegiacum vermeld. Van hem door Molhuysen 1.21 overgenomen.

's-Gravenhage, April 1963.

[p. 79]

Summary

After having devoted three earlier articles to the famous library of Canon Jan van der Haer at Gorkum, transmitted in 1531 to the Court of Holland, the author publishes now a list of the manuscripts with works of Cornelius Aurelius, (or Donckanus, or Van Lopsen, or Gerard) which his friend, the Canon, possessed. Some of these are apparently unknown. Details of the clerical historian's life are given. Erasmus, when still young, wrote many a rather sentimental letter to him. Aurelius, through openly criticizing the Roman Catholic church and its clergy, remained in a convent all his life. Difficulties however have not been spared to him.

Een toespraak

Bij verschillende gelegenheden heeft de redactie van ‘Het Boek’ het voorrecht gehad haar medelid mej. dr. Kronenberg in dit tijdschrift te mogen danken en huldigen. Het is nu met groot genoegen, dat zij wijst op de bijzonder aardige en orginele toespraak, door dr. A.C.F. Koch op 10 april 1962 gehouden bij de uitreiking van de culturele jaarprijs ‘De Gulden Adelaar’ der stad Deventer aan dr. Kronenberg. De rede, die een echt Deventerse bijdrage tot de biografie van de gehuldigde vormt, is afgedrukt in ‘Overijssel, Jaarboek voor auteur en historie’, 1963, blz. 47-55.