Het Boek. Serie 3. Jaargang 35

[p. 207]

L. Loosen S.J.
Een onbekende druk van het Devoot ende Profitelyck Boecxken

In 1539 drukte Symon Cock te Antwerpen de bundel geestelijke liederen: Een devoot ende Profitelyck Boecxken, ons vooral bekend door de heruitgave in 1889 van D.F. Scheurleer. In de Bibliographie Gantoise dl. I (Gent 1858) p. 294 heeft Ferd. Vanderhaeghen van dit belangrijke liedboek een tweede druk beschreven, die onder de titel Een nieu devoot Boecxkin in 1576 te Antwerpen verscheen ‘by Guillame van Parijs inden gulden Pellicaen op de Lombaerde veste’, maar gedrukt was te Gent door Pieter de Clerck¹. Naar dit boekje hebben J. Knuttel en W. de Vreese tevergeefs gezocht²; Scheurleer kon evenmin een vindplaats vermelden³. Voorzover ons bekend is het Boecxkin nog steeds niet ‘terecht’.

Naast deze editie van 1576 heeft Willem van Parijs echter nóg een uitgave (zonder jaartal) van dit liedboek bezorgd en daarmee is het juist andersom gesteld: nergens vermeld, maar wel te vinden, nl. te Grave, in de bibliotheek van Mariëndaal, het noviciaat van de paters jezuïeten. Dit exemplaar is samengebonden in bruin-leren band met het Leysen-boeck der Catholijcken, Leuven, F. Fabri, 1605.

Wij geven eerst een beschrijving:

(Titelblad): Een nieu devoot || Boecxkin / vol schoone gheeste- || licke Liedekins / ende Leysenen / wt diversche plaetsen ver- || gadert ende by een ghevoecht / met een schoon ende || bequame Tafel verciert. [Houtsnede, 65 × 88: een soldaat

1 F.A. Snellaert vermeldde deze Gentse druk reeds in zijn Schets eener Gesch. der Ned. Letterk., Gent 1850, 99 noot. Ook werd deze editie van 1576 vermeld door G. Kalff in zijn Gesch. der Ned. Letterk. in de 16e eeuw, Dl. I 324 noot.

2 J.A.N. Knuttel: Het geestelijk lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Rotterdam 1906, 73. In het Sint-Gregoriusblad 1889, 49 deelde H. Roes mede: ‘Sedert 1889 is dit boekje helaas niet meer te vinden’.

3 D.F. Scheurleer: Nederlandsche Liedboeken, 's-Gravenhage 1912, 3; 9.

[p. 208]

doorboort met een lans Christus' zijde.] T'Antwerpen. By Guillame van Parijs / in den gulden Pellicaen / || op de Lombaerde veste. Met Privilegie.

8^o; sign. Aij-Qiii; pagina's aan weerszijden genummerd (2 tot en met 231; tekst van de liederen; gothische letter, in twee kolommen) + XVII ongenummerde blz. (Tafel der liederen).

Titelblad verso: Den Drucker van desen Boeck / wenscht alle Kerten menschen gheluck ende welvaert.

p. 231: Hier eynden die Leysenen || ende gheestelijcke Liedekens / || met grooter neerstic- || heyt by een ver- || gadert.

p. XVII in fine: Visitavit hunc libellum diligenter et examinavit, magister Petrus Titelmannus, ab Hasselt, sacrae Theologiae Baccalaureus...... Lovanii, in collegio magistri Henrici de Houterle, Octavo Ianuarij, Anno M.D. XLIX. (in romein).

De approbatie stemt woordelijk overeen met die in de eerste druk van Symon Cock (editie Scheurleer p. 4), behalve dat 1539 werd veranderd in 1549. Alle 259 liederen uit de druk van 1539 vinden wij hier onveranderd in dezelfde volgorde terug, maar ongenummerd en zonder muzieknotatie¹. De voorrede van Symon Cock is aanmerkelijk verkort:

Aenghesien wy daghelicx bevinden (beminde Leser) dat de broosheyt ende cranckheyt der menschen soo groot is / dat sy meer tot weerlijcke dan Goddelicke dinghen gheneghen sijn: soo hevet ons goet ende nootsa-kelick ghedocht te wesen / dit seer schoon devoot ende gheestelick Liedekens boeck / diemen ghemeenelic Leysenen noemt (langhe tijt verdonckert) wederom te vernieuwen ende int licht te bringhen / op dat alle Christen menschen (in de plaetse van ontamelijcke weerlijcke / ende ongoddelicke liedekins ende refereynen) heurlieden in dese te lesen ende singen / souden moghen oeffenen ende exerceren. Biddende dat ghy desen onsen arbeyt soudt willen in dancke nemen / vaert wel. (titelblad verso).

Volgens de beschrijving van Vanderhaeghen geeft de houtsnede op het titelblad in de druk van 1576 een voorstelling van de Heilige Familie en staat op de laatste bladzij van die druk de notitie: gedrukt te Gent door Pieter de Clerck ‘om ende ten coste van Guillaem van Parijs’².

1 Bij de leysen in het laatste gedeelte van de bundel blijven de namen van de auteurs onvermeld; dit in tegenstelling met de druk van S. Cock. De liedtekst vertoont hier en daar andere spellingvormen.

2 Een ander in 1576 bij Willem van Parijs verschenen werk werd eveneens te Gent gedrukt, nl. Een vierich boucxken ghenaemt den gheestelicken steen (Jac. Roecx). cfr. B. Kruitwagen o.f.m.: Catalogus van de hs. en boeken van het Bissch. Museum te Haarlem, A'dam 1913, 198 en het addendum daarbij in Het Boek XI (1922) 328: ‘Ghedruckt tot Ghent, bij die weduwe van Pieter de Clerck. 1577’.

[p. 209]

Ware grootte: (95 × 150.) Foto U.B. Nijmegen.

[p. 210]

Voor het overige komt zijn beschrijving overeen met die welke wij hierboven gaven. Vanderhaeghen zwijgt echter over de voorrede en de signaturen.

Voor een datering van dit zeldzame exemplaar (langhe tijt verdonckert), biedt de approbatie van 1549 ons weinig hulp, want die komt ook voor in de druk van 1576¹. Bovendien kreeg Willem van Parijs pas in juni 1566 octrooi². Of de druk van 1576 eraan voorafging, valt moeilijk uit te maken. Verder weten wij, dat Willem stierf in 1586³. Het is zelfs niet uitgesloten, dat deze druk van veel later, nog na zijn dood, dateert. Wij kennen nl. twee uitgaven uit 1615, die - althans in naam - verschenen bij Willem van Parijs, te weten: Den Wijngaerdt der Sielen (Jac. Roecx)⁴ en Een cort onderscheyt tusschen Godlijke ende Afgodische Beelden (Mart. Duncanus)⁵. Een en ander blijft bevreemdend, omdat de weduwe van Willem van Parijs, na hertrouwd te zijn met Jacques van Witsenborch, het huis ‘den gulden Pellicaen’ met alle drukkersbenodigdheden in 1595 verkocht aan Hieronymus Verdussen⁶. Toch vermoeden wij, dat het Nieu devoot Boecxkin vóór 1586 verschenen is.

Dat Willem van Parijs en niet een andere drukker het liedboek van 1539 opnieuw uitgaf, lag min of meer voor de hand. Symon Cock stierf de 17e augustus 1562⁷; zijn enige erfgenaam was zijn dochter Catlyne, echtgenote van de drukker Claes vanden Wouwere. Deze heeft het bedrijf van zijn schoonvader voortgezet⁸, zoals blijkt uit het drukkersadres ‘op die Lombaerde veste teghen die gulden hant over’ (het adres van Symon Cock), dat wij aantreffen in zijn drukken, o.a.:

1563: Van volcomenheyt alre deuchden (Tauler)^9.

1564: Vertroostinghe in alle liden (Anth. van Hemert)^10.

1564: Eene schoone ende amoureuse historie van Ponthus ende die schoone Sidonie......^11

1 Bibliographie Gantoise I 294.

2 Ts. voor Boek- en Bibl. wezen VIII (1910) 220. Zijn weduwe kreeg octrooi in september 1586 (ib. 224).

3 Biographie Nationale XVI 660-661 (art. van F. Donnet).

4 Het Boek XII (1923) 39; exemplaar U.B. A'dam. Een onvolledig exemplaar te Nijmegen, St.-Canisiuscollege.

5 P. Noordeloos: Pastoor Maarten Donk, Deel II, Utrecht 1948, 116; exemplaar U.B. A'dam.

6 Biographie Nationale XVI 661.

7 Jan Cools: Simon Cock (1481-1562), De Gulden Passer III (1925) 22-31. Blijkens de tekst van het artikel is in de titel abusievelijk 1481 gedrukt i.pl.v. 1489.

8 Vanden Wouwere kreeg octrooi in september 1562. cfr. Ts. voor Boek- en Bibl. wezen VIII (1910) 219.

9 Ons Geestelijk Erf VIII (1934) 164.

10 Ons Geestelijk Erf IX (1935) 344.

11 G. Kalff: Gesch. der Nederl. Letterk. in de 16e eeuw, Dl. I 383 noot.

[p. 211]

Een dochter van Claes vanden Wouwere, Mechteld, was gehuwd met Willem van Parijs, de tweede opvolger van Symon Cock. Zelf noemt Willem in 1566 Symon Cock en Claes vanden Wouwere ‘ses prédécesseurs et alliés’¹. In 1567 geeft hij uit: Vierighe meditatien (Augustinus), ‘gheprent Thantwerpen op die Lombaerde veste tegen die gulden hant over. By mi Willem van Parijs’². Twee jaar later ontmoeten wij voor het eerst het adres ‘inden gulden Pellicaen’, in een druk van Den Wijngaerdt der Sielen, 1569³. ‘Den gulden Pellicaen’ was de (nieuwe?) naam van het huis waarin voorheen Symon Cock zijn bedrijf had uitgeoefend⁴. Evenals Claes vanden Wouwere bracht Willem van Parijs voornamelijk herdrukken van reeds door Symon Cock uitgegeven werken.

Nijmegen, Canisiuscollege

1 Biographie Nationale XVI 660. Voor zijn drukkersmerk, zie G. van Havre: Marques Typographiques des imprimeurs et libraires Anversois, Dl. II, Antw. 1884, 70.

2 Ons Geestelijk Erf VII (1933) 413.

3 Het Boek XII (1923) 39.

4 De Gulden Passer III (1925) 25. Het adres ‘inden Gulden Pellicaen’ treffen we later ook aan in de boeken die werden uitgegeven door G. Lesteens; zo bijv. in de Goddelycke Oeffeninghe vande tegenwoordigheyt Godts (Antw. 1619) van F. Arias s.j. (Bibliotheek Berchmanianum, Nijmegen).

Summary

In 1539 Symon Cock published at Antwerp a book of hymns: Een devoot ende Profitelyck Boecxken. A second edition, published at Antwerp in 1576 by Guillame van Parijs, is not found in any library. This G. van Parijs also published an edition, which is undated, and is not mentioned in bibliographies, but forms part of the library of the Jesuits at Grave (Holland). This edition (Een nieu devoot Boecxkin) appeared after 1566, but probably before 1586.