Het Boek. Serie 3. Jaargang 34

[p. 83]

M.E. Kronenberg
Nieuw bewijs der activiteit van Johann Haselberg von Reichenau te Antwerpen (1532)

De ene ontdekking op bibliografisch terrein voert dikwijls tot een volgende. Enige jaren geleden heb ik hier, dank zij een aanwijzing van Dr. F. Schauwers, iets gepubliceerd over een Antwerpse druk, in het Duits, waarvan Joh. Haselberg de geestelijke auctor is¹. Thans heeft Dr. Jos. Benzing te Mainz de vriendelijkheid gehad mijn aandacht te richten op een andere Duitse uitgave, mede door Haselberg's toedoen te Antwerpen gedrukt, die hij in de Stadtbibliothek te Frankfurt a.M. aantrof. Vandaar heeft men mij het boekje welwillend naar de Kon. Bibliotheek te leen gezonden. Zo ligt de beschrijving ervan nu alweer gereed voor een toekomstig deeltje NK. III. 111².

Onmiddellijk kon ik vaststellen, dat het, evenals het vorige Mandat vnnd Ordnung, een druk van niet-genoemde Adriaen van Berghen is. Dezelfde vier typen zijn in beide gebruikt; ook komt er hier nog een bekende initiaal D van Van Berghen in voor. De titelhoutsnede, die ik elders niet heb aangetroffen, is blijkbaar speciaal voor deze uitgave gemaakt. Het boekje heeft 8 bladen, A-B⁴, en is in 4⁰.

De titel Keyserlicher Mayestat abschyd zw Brussel inn Brabant, Wie er von seiner schwester fraw Maria... vrlob genomen, inn Deutsche land auff den Reichsztag geen Regenspurg zw ziehen etc. geeft de inhoud maar hoogst onvolledig weer. Want in het etc. schuilt feitelijk het uitvoerigste gedeelte van de tekst, dat over het Turkengevaar handelt. Vermoedelijk om ook daarop de aandacht te vestigen vermeldt de verso-zijde van het laatste blad, als ware het een tweede titel: Vermanung eins Christlichen an =// Schlags widern Turcken.

Het boekje begint op bl. 2a met een relaas, hoe Karel V na in

1 Zie jg. XXXI. 299-302. De beschrijving is thans NK. 4367 geworden.

2 Evenmin als het Mandat is deze Antwerpse uitgave bekend geweest aan F.W.E. Roth, die in Archiv für Geschichte des Deutschen Buchhandels XVIII (Leipz. 1896), 16-28 Joh. Haselberg von Reichenau en zijn werk behandeld heeft.

[p. 84]

Januari 1531 de kroning van zijn broeder Ferdinand tot Rooms-Koning te Aken te hebben bijgewoond naar de Nederlanden is getrokken. Na gehuldigd te zijn door de afgevaardigden van de verschillende provinciën en zijn zuster, Koningin Maria van Hongarije, als gouvernante het bewind te hebben toevertrouwd, is hijzelf de voornaamste steden van de Z. Nederlanden gaan bezoeken. Terug in Brussel heeft hij zich ‘erinnert vnd bedacht’ de grote tweedracht in het geloof en ook de noodzakelijke ‘widerstant der grossen grausamen thyraney des Turcken’. Dus is er een Rijksdag te Regensburg uitgeschreven en zijn voorbereidingen daartoe getroffen. Op Zondag 15 Januari 1532¹ werd er ‘in̄ Sindergaulē kirchen’ - wat wel S. Gudula of Ste Gudule zal betekenen - een mis voor het welslagen van de reis opgedragen en ontvingen de Keizer en zijn hoog geleide de H. Sacramenten. Vervolgens hebben de heren samen met Koningin Maria een ‘conuivium gehalten, vnd frolich gewest’. Na de maaltijd hield de Keizer een toespraak ‘in form vnd gestalt, wie nachuolgt’. Dan komt er een lang gedicht, dat ik hier als Bijlage weergeef. Verheven poëzie is het niet bepaald, maar toch een vrij curieus product. Heel waarschijnlijk zal Haselberg het zelf gemaakt hebben en misschien heeft hij het de Keizer wel aangeboden. Het is niet van overgevoeligheid vrij te pleiten. Als men verneemt, dat ‘Vil weinender augen man fand’, dan komt even de gedachte op, of die tranen soms nog verband hielden met de drank, aan de maaltijd genoten. Mannelijk klinkt niet bepaald, dat ‘Grosz herren mit guldin flussen // Hettent al ihrn muth verloren’. Dat waren me dus eerder ridders van de Droevige Figuur dan van het Gulden Vlies. Men krijgt de indruk, dat een lichtelijk sentimentele en weekhartige Haselberg zijn eigen gevoelens aan de Nederlandse heren heeft toebedeeld.

Zo trok de Keizer op 17 Jan. 1532, ‘mitwoch sant Anthonius tag des sybenzehenden Ianuarij’, met zijn hele stoet op weg naar Regensburg, waar in April de Rijksdag werd geopend.

Terwijl de aanvang van het pamflet nog min of meer als een historisch relaas kan beschouwd worden, bevat het nu verder feitelijk uitsluitend lyrische, lichtelijk overdreven ontboezemingen van Haselberg. Bv.: ‘O Gotts forcht vnnd eynigkeit du bitters krawt, wie bistu in Christlicher Nacion so weyt zerstrewt, O fortuna, Iustitie du runde kugel, wie gar vil Christlicher kegel, hastu bey vnsern zeytten vmb gestossen,’ (4b). Dan klinkt het ‘O wacht auff al yhr Christlichē Kunig’ (5b), op, om S. Sophia en ook Jeruzalem te bemachtigen. Velerlei is er al tegen de Turk beraamd: zo om hem met alle monniken van de Minderbroederorde, of met een leger van misdienaren en klokkenluiders (‘mit den mesznern oder glocknern’), of ook door de herders te laten verdrijven.

1 Die datum kan niet in de haak zijn; 15 Januari viel in 1532 niet op een Zondag, maar op een Maandag, hetgeen ook overeenstemt met de volgende datum van 's Keizers afreis, op Woensdag 17 Januari.

[p. 85]

Maar, helaas, zo ver is het al gekomen, dat ‘der Turck den hiertē mit dē schaffen, zu schaffen gnug gibt’ (6a). De betreurenswaardige onenigheid in de Christenwereld belemmert echter effectief handelen. Maar Haselberg blijft vertrouwen. Pathetisch en hoogdravend geeft hij uiting aan zijn gevoelens:

‘O Du Edler Christlicher Adler, wie wurdest du dein gefider erschwingen, vnd deine flugel auff erheben weit vber das wilde meer in alle hoch, deinem hurnen schnabel, vnd scharpffen klawen mochte nyemans vor ston, kein creatur in aller welt, mocht sich dir vergleichen, der mechtig greiff, vnd starck lew, muestent dir mit heres gwalt entfliehen, O du Edler pfawen schwantz von Ostereich,... die vogel hoch in der lufft wurdent Te deum laudamus singen, der fisch im wasser des tieffen meres grund wurt sich mit freyden auff erschwingen, vnd erhohen,...’ (6b).

Doet het niet even denken aan het nationaal-socialistische gebral, dat we eens hebben moeten aanhoren en liefst voor goed zouden vergeten?

Een driehonderdduizend man zullen nodig zijn om de Turk te weerstaan. Dus op Christenen en volgt de roep van uw Keizer. En dan besluit Haselberg:

‘... wil mich also dem Christlichen leser, hie mit meinem einfeltigē vnuerstendigen fur nemen, vom abschyd des traurigen vrlob nemens vnnd Christlicher warung widern Turcken, guter meinung von mir anzunemen, in aller underthenigkeit befolhen haben’.

Daaronder volgt nog op hetzelfde blad 7b:

Gedruckt zw Antdorff/fur Iohann // monteleporis/V.R.C.B. // Anno M.D. xxxij.

Dat monteleporis voor Haselberg staat en V.R.C.B. betekent ‘Von Reichenau Constanzer Bistums’ heb ik in mijn vorig opstel, aan Haselberg gewijd, al uiteengezet. Terwijl het vroeger gevonden Mandat (nu NK. 4367) niets anders dan een vertaling was van de Nederlandse Ordinantien, is dit Abschyd klaarblijkelijk een oorspronkelijk Duits product, door Haselberg opgesteld. Een Nederlands voorbeeld is er tenminste niet van bekend. Ook de wat geëxalteerde toon klinkt niet Nederlands. Haselberg zal het stuk hebben gemaakt vóór Augustus 1532, toen het mislukte beleg van Guns de Turken in hun verdere opmars heeft gestuit. Het ademt nog de volle angst voor de opdringende vijand.

Tot slot vraag ik me af, of er van deze uitgave in de Zuidelijke of Noordelijke Nederlanden geen enkel exemplaar bewaard zou zijn?

's-Gravenhage, Dec. 1958.

[p. 86]

Bijlage

⁺ IEtz mussen wir von euch scheyden¹

Hertz aller liebste schwester mein

Gott der herr wel vns geleyden

In Deutsche land stet vnser sin

Lenger mugen wir nit bleiben

Angesehen die grossen nott

Ein reichsztag wel wir beschreiben

Dar zu helff vns der herre Gott

⁺ Fryd vnd eynigkeit zu machen

Vnser ernstliche meynung ist

Ee das der Turck thu auff wachen

Vns uber fall durch seine list

In rustung ist er lang gstanden

Gegen Christlicher nacion

Die zeyt ist warlich verhanden

Das ichs furkum mit meiner kron

Noch eins ligt vns auch vor augen

Dar auff wir vns lang hant bedacht

Der yrthumb in vnserm glauben

Gott helf das zū (zum) end wert gemacht

Dar zu noch vil grosser sachen

Die auch schwerlich ligent am tag

Die wil ich auch aufrecht machen

So ver als ich kan vnd vermag

Der Keyser vrlob begeret

Von herren vnd stetten² im land

Traurigclich wart er geweret

Vil weinender augen man fand

Sein schwester thet ihn ansehen

Vol trehern vber al ihr wang

Die warheit musz ich veriehen

Die zeit machten sy ihm ser lang

Sol ich euch dann nit mer sehen

Sprach sich die Edel Kunigin

Wie sol mir ymer geschehen

Betriebt was al ihr muth vnd sin

Befalchs sein herren von landen

In ihrn schutz vnd schierm frue vnd spatt

⁺ Sie zu bewaren vor schanden

Mit ihrer hilf vnd weysen rath

Herr Venus thet er ihr geben

Von Flandern hoch geboren³

+ bl. 3a r. 20

1 Leestekens ontbreken ten enenmale in het vers; ik voeg er geen in.

+ bl. 3b

2 Er staat: stetteu.

+ bl. 4a

3 Herr Venus... Von Flandern hoch geboren. Vermoedelijk is hiermee bedoeld Jacobus, graaf van Gavre, heer van Fiennes, etc., sinds 1517 Gouverneur van Vlaanderen. Als ‘Fienus’ komt hij voor in een brief van Joh. de Fevyn aan Cranevelt van 1525; zie Literae virorum eruditorum ad Franc. Craneveldium, ed. by H. de Vocht (Louv. 1928), p. 465.

[p. 87]

 

Auch Schenk Iorg den Edlen degen

 

Die schantz gibt er nit verloren¹

 

Der Keyser thet sy bescheyden

 

Liebe schwester nun merckt mich recht

 

Mein scheflin solt ihr wol weyden

 

Inn meim land mit Ritter vnd knecht

 

In sein arm thet er sie schlussen

 

Die Kunigin hoch geboren

 

Grosz herren mit guldin flussen

 

Hettent al ihrn muth verloren

 

Ernst beguntent sie zu scheyden

 

Da was manich betriebtes hertz

 

Vil herren hettent mitleyden

 

Vnd von traurigkeit grossen schmertz

 

Also scheydet sich von dannen

 

Die hoch loblich Keyserlich kron

 

Mit vil gewapneter mannen

 

Gott der Herr wel ihn nit verlon.

Naschrift. Eerst na de voltooiing van het opstel vond ik in het Bulletin du bibliophile belge XVI (Brux. 1860), 10-12 deze uitgave vermeld naar een ex. in de ‘Bibliothèque publique’ te Hamburg² door F.L. Hoffmann. Ald. is ook het gedicht afgedrukt. (Juli '59).

1 Schenk Iorg: George (Jurriaen) Schenk van Tautenburg, Stadhouder van Friesland, Overijsel, Groningen en Ommelanden. ‘Die schantz’ zou de schans van Korfhuizen in de buurt van Hasselt kunnen zijn, door hem in 1521 veroverd.

2 In de Staats- u. Un. Bibl. ald. nu niet aanwezig.

Summary
A new proof of the activity of Johann Haselberg Von Reichenau at Antwerp (1532)

Dr. Jos. Benzing has had the kindness to draw the attention of the author to a hitherto undescribed German pamplet, printed in the Low Countries, of which a copy is to be found in the Stadtbibliothek at Frankfurt o.M. The printer proved to be Adriaen van Berghen of Antwerp; the editor is Joh. Monteleporis=Haselberg of Reichenau. A few years ago another book by the same printer and editor has been described in this periodical (vol. XXXI. 299-302). The present one records Charles the Fifth's ‘Abschyd’ from his sister, Queen Maria of Hungary, before he set off to the Reichstag of Regensburg. A slightly sentimental poem, probably made by Haselberg himself and reproduced in the ‘Bijlage’, relates the facts of the leavetaking. For the rest the booklet - a 4^o of 8 leaves - contains a strong incitement to withstand the armies of the Turks.