Het Boek. Serie 3. Jaargang 33

[p. 214]

M.E. Kronenberg
Onbekend drukkersmerk van Govaert Bac te Antwerpen

Bijgaande afbeelding van een drukkersmerk van Gov. Bac vraagt om een korte toelichting. Haebler vermeldt in zijn Typenrepertorium niet minder dan zes merken van deze Antwerpse drukker. Van alle zes zijn reproducties te vinden in Holtrop's Monuments typographiques¹. Haebler's merken III, IV en V zijn eveneens gereproduceerd in Nijhoff's Art typographique, terwijl men daar bovendien nog twee andere aantreft². Van Havre geeft er slechts twee³, Haebler's nos. III en II, waaraan A.J.J. Delen in De Gulden Passer er later twee heeft toegevoegd, Haebler's nos. VI en V⁴. Bij Juchhoff zijn er zeven afgebeeld⁵.

Drukkersmerk van Gov. Bac (1502).

Al deze merken, uitgezonderd IV met de symbolen der vier evange-

1 Zie ald. 68 (107), a¹, b, c¹ en c² en 69 (108), b² en c, onderscheidenlijk Haebler's nos. I, II, IV, III, V en VI.

2 Zie ald. Bac II. 6, I.2 en II.7; de twee andere ald. I.1 en II.9.

3 G. van Havre, Marques typographiques, etc. I (Antw.-Gent 1883), p. 21-22.

4 De Gulden Passer I (Antw.-'s-Grav. 1923), 73.

5 R. Juchhoff, Drucker- u. Verlegerzeichen des XV. Jahrh. etc. (Münch. 1927), p. 7-13. Het zijn Haebler II, I, III, VI, IV, NAT. II. 9 en Haebler V.

[p. 215]

listen, stellen een vogelkooi voor, soms met, soms zonder vogelpiet. Meestal komt er ook het wapen van Antwerpen op voor, het kasteel met de twee handen erboven, en heeft het tevens de letters G B en Bac's huismerk. Op de beide oudste - Haebler's nos. I-II - staat een M, met een ander huismerk, afkomstig van Mathys van der Goes, van wie Bac, met diens weduwe, materiaal had verworven. De vogelkooi wijst op Bac's woning: ‘buten die camerpoort int vogelhuys’.

Wel was het verrassend, na jarenlange omgang met uitgaven van Bac, onlangs een negende, blijkbaar nog onbekend drukkersmerk van hem aan te treffen. Het komt voor op een planodruk, Jaspar Laet de Borchloen, Almanack pro anno domini millesimo quingentesimo tercio, en is daar rechts onderaan het blad geplaatst. Dit blad is groot c. 410 bij 294 mM en slechts aan één zijde bedrukt. Geen naam van de drukker wordt er op vermeld; de druk zal van einde 1502 zijn.

Deze hoogst zeldzame uitgave, vermoedelijk een unicum, is tot nu toe nergens beschreven. Ook bij Zech-du Biez vindt men ze niet¹. De beschrijving ligt thans klaar voor het volgende deeltje van onze Nederlandsche Bibliographie². Het document werd te koop aangeboden in de veilingcatalogus van A.J. van Huffels Antiquariaat te Utrecht (vente 28, 29, 31 mai, 1, 3 et 4 juin 1957), als no. 1053 en is verworven door Martinus Nijhoff. Van Huffel's catalogus noemde geen drukker, zodat het mij te beurt viel deze op te sporen. Ik heb wel moeilijker problemen ter oplossing gehad. Het verbaast me zelfs lichtelijk, dat in Van Huffel's Antiquariaat niemand dit heeft gedaan. Wees reeds dadelijk het drukkersmerk met de vogelkooi op Bac, ten overvloede bevestigde het voorkomen van een I met drie tanden in de type M 75/98 die toewijzing ten volle.

De enigszins gebroken randen en de verdere staat van het merk doen vermoeden, dat het reeds vroeger is gebruikt. Maar tot heden toe is het dan toch nergens gesignaleerd, zo ik me niet vergis. Het vertoont, indien men wil, een verre gelijkenis met Haebler's merk VI. Doch ongetwijfeld is het de regelrechte navolging van Gerard Leeu's drieledig merk, gebruikt in zijn uitgaven van Laet de Borchloen's Prognosticatie van 1491 en in diens Pronostications pour lan 1493³. Geen dezer beide edities zal men in Campbell's Annales vinden, maar in mijn Contributions to a new edition van Campbell (1956) zijn ze als nos. 1082a en 1082d opgenomen. Reproducties van Leeu's merk hebben Juchhoff en Polain gegeven⁴. Het bestaat uit drie schilden, los naast elkaar geplaatst; op het linker de initialen van Jaspar Laet, I L, gescheiden door samengevlochten lijnen, op het middelste het wapen van Antwer-

1 G. Zech-du Biez, Les almanachs belges, etc. (Braine le Comte 1903? etc.).

2 Is nu NK. 4359.

3 Holtrop en Haebler's Typenrepertorium vermelden dit merk van Leeu nog niet.

4 Zie Juchhoff, o.c. p. 6 en L. Polain, Catalogue des livres imprimés au quinzième siècle des bibliothèques de Belgique III (Brux. 1932), p. 9.

[p. 216]

pen, op het rechter Leeu's huismerk. Bac heeft de drie schilden verbonden en aan een takje gehangen; twee ervan kon hij bijna ongewijzigd laten nasnijden, terwijl hij op het rechterschild de vogelkooi zette. In ieder geval is het goed, dat we zijn voorbeeld kennen. Zonder dat zouden de letters I L op deze afdruk moeilijk te ontcijferen zijn geweest.

Soortgelijke plano-drukken met Latijnse Almanakken van Laet zijn meer dan eens door andere Antwerpse drukkers uitgegeven. En bovendien zal wel menige oplage niet tot ons zijn gekomen. Dergelijke publicaties, die allerlei nuttige gegevens voor het komende jaar bevatten, hebben meestal een kortstondig leven. Zoals ook onze zakagenda's. Men kan de beschrijvingen van andere uitgaven vinden bij Polain en in onze Nederlandsche Bibliographie¹. Die van Bac, nu ter elfder ure te voorschijn gekomen en bestemd voor het jaar 1503, is een der vroegste. Nog twee andere uitgaven met werk van Laet, door Bac gedrukt, zijn me bekend: een Franse Pronosticacion de lan 1503, waarvan een fragment in de Kon. Bibliotheek te Brussel is, en een Pronosticatio ad annum (1510) in de Bodleian Library, eveneens een fragment. Ook van deze beide, waarvan ik het bestaan nog niet lang ken, zullen de beschrijvingen in NK. III. 11 worden opgenomen².

De thans gevonden Almanack pro anno 1503, vrijwel gaaf en nu in het bezit van Martinus Nijhoff, mag inderdaad, èn vanwege het zeldzame drukkersmerk, èn als uniek exemplaar voor een witte raaf worden gehouden.

's-Gravenhage, Aug. 1957.

1 Zie Polain, o.c. 2427 (= Kronenberg, Campbell... Contributions, etc. 1077a) en Nijhoff-Kronenberg 1297-98, 3330-33, en misschien 0745.

2 Thans NK. 4360 en 4361.

Summary

Some notes on a printer's mark of Bac, apparently hitherto unknown, which is found in a Latin Almanack for 1503 by Jaspar Laet (NK. 4359).