Het Boek. Serie 2. Jaargang 32

[p. 182]

Kroniek der handschriftenkunde I

Bij de opening van deze kroniek past, naast dank aan de redactie die mij tot het voeren ervan de mogelijkheid biedt, een enkel inleidend woord over bedoeling en strekking.

De opzet is de ontwikkelingsgang der handschriftenkunde te volgen en van de evenementen daarin aantekening te houden. Uiteraard zal dus deze kroniek voornamelijk bestaan uit refererendcritische bespreking van vakliteratuur, doch daarnaast zal ook op colloquia, congressen, jubilea en dergelijke de aandacht worden gevestigd. Een en ander in verhouding tot zijn betekenis, en in verhouding tot de beschikbare omvang.

Om niet te vervallen in maakwerk, verstarring en verstening, welke fouten vrijwel aan een kroniek inhaerent schijnen te zijn, is het zaak de aanvaarde taak niet tot sleur te laten verworden. In dit verband wijs ik erop, dat het geenszins de bedoeling is naar zinloze en trouwens onbereikbare volledigheid te streven. Deze ‘volledigheid’ wordt aan de duidelijkheid en de overzichtelijkheid opgeofferd, terwijl het evenmin de bedoeling is deze kroniek te doen lijken op een soort beredeneerde bibliographie.

* _* *

In het begin van 1953 verraste het ‘Institut de Recherche et d'Histoire des Textes’ te Parijs de vakgenoten met zijn lang aangekondigd Bulletin d'Information¹⁾. Men moet deze uitgave toejuichen, omdat daardoor in breder kring aandacht wordt gevestigd op dit ‘Institut’, dat maar al te zeer in het verborgene heeft gearbeid²⁾.

1) Centre national de la recherche scientifique. Publications de l'Institut de recherche et d'histoire des textes. Bulletin d'information No. 1 (1952). Renseignements et vente au Service des publications du C.N.R.S. 45, Rue d'Ulm, Paris (5e). 1953.

2) Grotere bekendheid buiten Frankrijks grenzen verkreeg het door de eraan gewijde passage in: A. Dain, Les manuscrits. Paris, 1949; 71. Andere publicaties erover zijn: A. Dain, Institut de recherche et d'histoire des textes. Bulletin de l'Association Guillaume Budé, No. 5, 1948, pag. 155 vlgg.; J. Vielliard en M. Th. Vernet-Boucrel, La recherche des manuscrits latins. Mémorial des études latines. (Mélanges Marouzeau). Paris, 1943; 442 vlgg.; J. Vielliard, L'institut de recherche et d'histoire des textes. Revue du Moyen- age latin III (1947) 183 vlgg.; J. Vielliard, Une bibliothèque de manuscrits: l'Institut de recherche et d'histoire des textes. Cahiers français d'information. No. 155, 1er Mai 1950, pag. 17 vlgg.; J. Vielliard, L'Institut de Recherche et d'Histoire des Textes et l'histoire des bibliothèques. Mélanges Joseph de Ghellinck S.J. II Gembloux, 1951; 1053 vlgg.

[p. 183]

Het ‘Institut de Recherche et d'Histoire des Textes’ stelt zich ten doel de schriftelijke overbrenging der menselijke gedachte te bestuderen. Daartoe organiseert het onderzoekingen naar de handschriftelijke traditie van teksten in verschillende talen, legt overzichtelijke en volledige inventarissen van over de gehele wereld verspreide handschriften aan, en verzamelt zoveel mogelijk photographische reproducties. Aldus wil het de vorser op vele terreinen tegemoet komen.

In 1937 opgericht door Félix Grat¹⁾, telt het thans verschillende afdelingen, waarvan de hoofden in dit eerste Bulletin verslag uitbrengen over hun organisatie, staat van documentatie, en de tot nu toe verleende diensten en verstrekte inlichtingen. Deze afdelingen zijn: section de latin classique; section de latin médiéval; section française; section grecque; section orientale; section diplomatique; section de documentation sur les manuscrits. Bovendien bestaat er een ‘service héraldique’ en een ‘soussection des humanistes’²⁾.

Uit deze verslagen blijkt nu, dat het hier tot stand gebrachte alle waardering verdient. De centralisatie van het ‘Institut’ is goed geleed, hetgeen alle wetenschappelijke werkers ten goede komt. In de lijsten der ‘renseignements fournis’ figureren dan ook plaatsnamen van over de hele wereld, terwijl eveneens de lijst der handschriften waarvan zich integrale photographische reproducties in het ‘Institut’ bevinden dit zelfde mondiale karakter vertoont. Het Bulletin is daarbij behalve retrospectief ook perspectivisch. Het geeft berichten over ondernemingen en werken die op stapel staan, en het deelt mede welke publicaties van de afdelingshoofden ter perse zijn. Ten slotte biedt het een rapport over een uitzending naar Griekenland, dat alle geïnteresseerden meer dan boeien zal.

1) Men zie over hem het openende stuk van de Mélanges dédiés à la mémoire de Félix Grat. Paris, 1946-1949; 2 dln.

2) Een overzicht van het werk van de ‘section diplomatique’ en de ‘sous-section des humanistes’ ontbreekt in het eerste nummer van het Bulletin. Medegedeeld wordt, dat over beide afdelingen in de volgende aflevering zal worden gehandeld.

[p. 184]

De lezer van dit Bulletin kan daarbij met A. Dain instemmen, waar deze opmerkt, dat voor het door het ‘Institut’ verrichte ‘codicologische’ werk de naam ‘Institut de Recherche et d'Histoire des Textes’ verkeerd gekozen is¹⁾. Beter zou geweest zijn: ‘Institut de codicologie’²⁾, omdat al het door het Parijse ‘Institut’ tot stand gebrachte zo volkomen op het terrein der codicologie ligt³⁾. Want wat men er doet is geheel op de codex zelf gericht, waarbij men op grond van het in dit Bulletin daarover medegedeelde groot respect krijgt voor de overzichtelijke wijze, waarop de verworven ontelbare gegevens in de documentatie-centra van het ‘Institut’ zijn verwerkt. Hier moet sprake zijn van een voortreffelijke documentatie op geesteswetenschappelijk gebied, die - voor zover mij bekend - haar weerga niet vindt, en waarvan reeds om haar inrichting kennis genomen dient te worden⁴⁾.

* _* *

Het spreekt wel vanzelf dat het ‘Institut de Recherche et d'Histoire des Textes’ grote belangstelling had voor en dan ook deelgenomen heeft aan het van 28 tot 30 April 1953 te Parijs

1) A. Dain, Les manuscrits. Paris, 1949; 71.

2) Voor Spanje wordt de oprichting van zulk een ‘Institut de codicologie’ te Madrid aangekondigd in Scriptorium VII (1953) 269.

3) Ik vertrouw dat Dains term ‘codicologie’ ook ten onzent genoeg bekendheid heeft verworven om hem hier zonder nadere toelichting te gebruiken. Voor een eerste inleiding tot het begrip vgl. A. Dain, Les manuscrits. Paris, 1949; 54 vlgg. en François Masai, Paléographie et codicologie. Scriptorium IV (1950) 279 vlgg. Hoezeer het internationale gebied van de term ‘codicologie’ in de laatste tijd toegenomen is kan blijken uit de titels van verschillende bijdragen in de zevende jaargang (1953) van Scriptorium. Het is daarbij opmerkelijk, dat tot nog toe Duitsland en Oostenrijk van de nieuwe term geen gebruik maken. Voor het eerst ben ik daar de term (tussen aanhalingstekens en tot ‘kodikologisch’ omgespeld) tegengekomen in: Byzantinische Zeitschrift XLVII (1954) 196, waar de in Scriptorium VII (1953) 274 vlgg. verschenen studie van M. Wittek, Manuscrits et codicologie aangekondigd wordt.

4) Wonderlijkerwijze biedt het ‘Bulletin’ geen samenvattend overzicht van de tot op heden verschenen publicaties van het ‘Institut de recherche et d'histoire des textes’. Volledigheidshalve worden zij hier genoemd:

I.

Marcel Richard, Répertoire des bibliothèques et des catalogues de manuscrits grecs. Paris, 1948;

II.

Georges Vajda, Répertoire des catalogues et inventaires de manuscrits arabes. Paris, 1949;

III.

Marcel Richard, Inventaire des manuscrits grecs du British Museum. I Fonds sloane additional, Egerton, Cottonian et Stowe. Paris, 1952;

IV.

Georges Vajda, Index général des manuscrits arabes musulmans de la Bibliothèque nationale de Paris. Paris, 1953.

[p. 185]

gehouden Colloque international de Paleographie¹⁾, waar verder negen afgevaardigden uit verschillende landen verschenen. (F. Bartolomi - Italië; G. Battelli - Vaticaanstad; B. Bischoff - Duitsland; A. Bruckner - Zwitserland; H. Fichtenau - Oostenrijk; G.I. Lieftinck - Nederland; J. Lopez de Toro - Spanje; F. Masai - België; T. Skeat - Engeland). De besprekingen stonden onder leiding van Ch. Samaran, directeur der Archives de France, terwijl verder van Franse zijde deelnamen: Cl. Brunel, A. de Boüard, Ch. Perrat (als vertegenwoordigers van de École des Chartes); A. Dain en R. Marichal (École pratique des Hautes Études); en de dames M.Th. d'Alverny (Bibliothèque Nationale) en J. Vielliard (Institut de Recherche et d'Histoire des Textes).

Het colloquium had ten doel enkele vraagstukken van algemene aard en enkele vooral op de schriftbenamingen betrokken problemen te bespreken. In overeenstemming daarmede was zijn drieledig programma gericht op:

1)	een repertorium van technische termen voor de palaeographie,
2)	een nomenclatuur voor de schriftsoorten van de negende tot de zestiende eeuw,
3)	een project voor een internationale catalogus van gedateerde handschriften.

Ten aanzien van het eerste punt is overeenstemming bereikt. Het colloquium sprak zich daarbij uit voor een met tekeningen geïllustreerd systematisch lexicon in negen talen, te weten: Latijn, Frans, Italiaans, Spaans, Duits, Engels, Nederlands, Zweeds en Russisch. De Franse taal zal tot grondslag genomen worden, daarna volgen de overeenkomstige uitdrukkingen in de andere talen. Eén algemene alphabetische index zal verwijzen naar artikels en illustraties.

Ook met betrekking tot het sub 3) vermelde project kwamen de deelnemers tot resultaten. Besloten is om aan de hand van bestaande catalogi allereerst een repertorium van gedateerde en/of gelocaliseerde in Latijns schrift geschreven handschriften aan te

1) Tot op heden zijn mij over dit colloquium drie verslagen bekend, te weten: een beknopte mededeling van Ch. Samaran, voorgedragen in de vergadering van 12 Juni 1953 van de ‘Académie des inscriptions et belles lettres’ en afgedrukt in haar Comptes rendus des séances de l'année 1953 op pag. 195 vlgg.; een uitvoeriger uiteenzetting van E. Brayer en M.Th. Vernet in Scriptorium VII (1953) 266 vlgg.; en een gedetailleerde verhandeling van Heinrich Fichtenau in de Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung LXI (1953) 249 vlgg.

[p. 186]

leggen, waarbij de chronologische grens op 31 December 1600 gesteld is. De volgende voor dit project te ondernemen arbeid zal dan daarin bestaan, dat specialisten zich met de verificatie daarvan belasten. Verder zullen deze deskundigen het maken van gedetailleerde beschrijvingen op zich nemen en tevens de keuze van de te fotograferen folia verrichten.

Niet eens is men het kunnen worden over de nomenclatuur voor de schriftsoorten van de negende tot de zestiende eeuw. Het resultaat van de daarover gevoerde besprekingen is negatief geweest. Het colloquium heeft slechts kunnen vaststellen, dat het zeer moeilijk is tot overeenstemming te komen inzake een te ontwerpen algemene en voor alle bedoelde schriftsoorten aanvaardbare nomenclatuur. Derhalve heeft het de wens uitgesproken, dat de verhandelingen der rapporteurs Battelli, Bischoff en Lieftinck gepubliceerd zouden worden, vergezeld van fotografieën die een denkbeeld moeten geven van de besproken benamingen, en die tegelijkertijd de kern moeten vormen van een repertorium analoog aan het Typenrepertorium van Konrad Haebler voor de incunabelen¹⁾. Het colloquium acht de spoedige uitgave van een dergelijk beknopt repertorium zeer gewenst, omdat dit in vele gevallen het zoeken naar een algemene nomenclatuur overbodig zou maken; het is er zich echter wel van bewust, dat de opbouw van een uitgebreider repertorium niet eerder ter hand kan worden genomen dan nadat de werkzaamheden voor de catalogus der gedateerde handschriften er het nodige materiaal voor geleverd hebben.

Goed beschouwd heeft men hier andermaal tevergeefs getracht antwoord te geven op de ten onzent door Bonaventura Kruitwagen O.F.M. gestelde vraag: ‘Hoe geraken wij uit den chaos der middeleeuwsche schriftbenamingen?’²⁾. Voor het door Bischoff behandelde schrift van de negende tot de dertiende eeuw moet in dit verband worden vastgesteld, dat het uitermate moeilijk is tot een vaste terminologie te komen, omdat de verschillende nationale typen zo verscheiden zijn.

Niet anders is het gesteld met de terminologie voor het Gothische schrift. Men weet hoe Lieftinck in de inleiding tot zijn catalogus van het bezit van de Maatschappij der Nederlandse letter-

1) Als ik wel ben ingelicht kan deze publicatie spoedig tegemoet worden gezien.

2) Bonaventura Kruitwagen O.F.M., Laat-middeleeuwsche paleografica, paleotypica, iturgica, kalendalia, grammaticalia. 's-Gravenhage, 1942; 248 vlgg.

[p. 187]

kunde te Leiden een nieuwe terminologie ontworpen heeft¹⁾. Daarvan uitgaand heeft hij te Parijs zijn inzichten verdedigd, zonder overigens het pleit te winnen. Andermaal bleek het nationale element van doorslaggevende betekenis, in het bijzonder ten aanzien van de door de rapporteur voorgestelde term ‘bastarda’, waaronder nu eenmaal in ieder land iets geheel anders verstaan wordt.

Weinig bestrijding ondervond Battelli, die ervan uitging dat het probleem van het humanistisch schrift geheel anders ligt dan dat der Gothische schriftsoorten. Het humanistisch schrift is namelijk niet de resultante van een geleidelijke ontwikkeling; het is een vernieuwing, geïnspireerd door het schrift der Latijnse klassieke teksten, gecopieerd in het Karolingische schrift. Het werd naast en in concurrentie met het Gothische schrift gebruikt en kreeg uiteindelijk de overhand. Het humanistisch schrift bezit daarbij reeds een persoonlijk karakter, dat bij onderzoek gemakkelijk kan worden vastgesteld.

Het behoeft weinig betoog, dat het op dit colloquium overeengekomene en beslotene van groot belang is, waarbij men er zich van overtuigd kan houden, dat het te ondernemen werk van lange duur zal blijken te zijn. Het is daarom verheugend dat in de slotzitting tevens twee wensen uitgesproken zijn, waarvan de verwerkelijking noodzakelijk is, indien men inderdaad ernst maakt met de te Parijs besproken ondernemingen. Deze wensen hebben betrekking op de oprichting van:

1)	een ‘Comité international de paléographie’, en
2)	een ‘Comité international de documentation’;

beide in Frankrijk te vestigen en beide bedoeld als centra voor het thans te ondernemene. Men mag daarbij de hoop uitspreken, dat het klassieke land der handschriftenkunde ook in de toekomst blijk zal geven zijn taak in dezen te verstaan²⁾.

* _* *

1) G.I. Lieftinck, Codicum in finibus Belgarum ante annum 1550 conscriptorum qui in Bibliotheca Universitatis [Leidensis] asservantur. Pars I. Codices 168-360 Societatis cui nomen Maatschappij der Nederlandsche letterkunde. Lugduni Batavorum, 1948. - Ik herstel hier gaarne een zinstorende drukfout op bladzijde XII, waar in de tweede regel van de tweede alinea in plaats van ‘14e eeuw’ - ‘15e eeuw’ gelezen dient te worden.

2) Het wil mij voorkomen, dat een andere door het colloquium uitgesproken wens niet ieders instemming verwerven zal. Deze wens houdt in dat de catalogi van hand schriften, en in het algemeen alle studies met betrekking tot handschriften, het best gesteld worden in het Latijn of in een der internationale talen, bij voorkeur het Frans, het Engels, het Duits, het Italiaans en het Spaans. Het is niet goed in te zien, waarom men - met uitzondering voor het Latijn - bij de beschrijving van een collectie in de Nederlandse of in de Zweedse taal gestelde handschriften de voorkeur zou moeten geven aan een der genoemde internationale talen. Ook is deze wens enigermate in tegenspraak met het ontworpen lexicon, dat maar liefst in negen talen gebracht zal worden.

[p. 188]

Waar op dit colloquium vooral aan de palaeographie aandacht geschonken is wijs ik in dit verband op een nieuw werk van Jean Mallon: Paléographie romaine¹⁾. ‘Nieuw’ overigens in betrekkelijke zin, omdat dit boek in hoofdzaak samenvat wat Mallon, die al jaren in Spanje werkt, van 1937 tot 1952 op palaeographisch gebied heeft onderzocht en gepubliceerd²⁾.

Zijn optreden heeft daarbij een soort revolutie in de geschiedenis der Latijnse palaeographie veroorzaakt, vooral omdat hij met omvattende kennis, groot doorzicht en scherpe intuïtie de door hem behandelde problemen opnieuw ‘stelt’, en bij de ‘oplossing’ meer let op methode en techniek dan op de feitelijke uitkomst. Zijn programma heeft hij al vijftien jaar geleden ontvouwd in de ‘Introduction’ tot het in samenwerking met Robert Marichal en Charles Perrat uitgegeven L'écriture latine de la capitale romaine à la minuscule³⁾.

1) Jean Mallon, Paléographie romaine. Madrid, 1952. Scripturae. Monumenta et studia III. Consejo superior de investigaciones cientificas. Instituto Antonio de Nebrija de Filologia. 32 platen en talrijke illustraties in de tekst.

2) Men vgl. in dit verband de uiting van de auteur in zijn ‘Avant-propos’ -: ‘Il ne s'agit donc pas d'un manuel à proprement parler, mais, avant tout, d'un essai de synthèse de quelque quinze ans de recherches et de réflexions personnelles’. - De nauwe, soms woordelijke, overeenkomst tussen de tekst in Paléographie romaine en vroegere publicaties van Mallon wordt ontleed in het ‘Sammelreferat’ van Jan-Olof Tjäder, Die Forschungen Jean Mallons zur römischen Paläographie. Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung LXI (1953) 385 vlgg. Het daar op blz. 386 onder nummer 17 genoemde La brique de Villaviciosa de Cordoba is inmiddels verschenen in: Studi di paleografia, diplomatica storia e araldica in onore di Cesare Manaresi. Milano, 1953; 207 vlgg.

3) L'écriture latine de la capitale romaine à la minuscule. 54 planches reproduisant 85 documents originaux, réunis par Jean Mallon, Robert Marichal, Charles Perrat. Paris, 1939. - Alhoewel de ‘Introduction’ niet ondertekend is en de tekst voor een deel in het meervoud is gesteld, kan er geen twijfel over bestaan, dat het ‘programmatische’ deel erin van de hand van Mallon is. Een vergelijking van de erin ontwikkelde gedachten met de uiteenzettingen in het thans gepubliceerde Paléographie romaine zal iedereen daarvan overtuigen. - Dat is bovendien te begrijpelijker wanneer men ziet hoe Jean Mallon in Robert Marichal een medestander had gevonden, die later een wel wat al te enthousiast volgeling bleek. Vgl. daarvoor: Robert Marichal, De la capitale romaine a la minuscule, in: Marius Audin, Somme typographique. Premier volume. Paris, 1948; 63 vlgg., en de daarop gegeven critiek van Jean Mallon, Paléographie romaine. Madrid, 1952; 163 vlg.

[p. 189]

Dit programma komt daarop neer, dat de Latijnse palaeographie - of om met de Mallon van thans te spreken: de Romeinse palaeographie - haar terrein van onderzoek moet uitbreiden door kennis te nemen van het nieuwe materiaal, dat vooral sedert de achttiende eeuw ontdekt, respectievelijk onder de aandacht der geleerden gebracht is. Dit materiaal (de opschriften van Pompeï, wastafeltjes, inscripties, papyri etcetera) vormt tezamen een rijke oogst van gegevens, aan Jean Mabillon en de Benedictijnen zijner periode ten enenmale onbekend, omdat hun oudste documenten uit de vroege Middeleeuwen dateerden. Het noodlot heeft nu echter gewild, dat deze overvloed van gegevens de krachten verdeeld en versnipperd heeft. Nieuwe en op zich zelf staande wetenschappen hebben zich namelijk deze vondsten toegeëigend; wetenschappen die zich niet in het kader der geschiedenis van het Latijnse schrift bewegen.

Het is in dit verband dat Mallon in zijn Paléographie romaine steeds weer doet zien, hoe door de beperktheid van het haar aanvankelijk ten dienste staande materiaal de Latijnse palaeographie een wetenschap van mediaevisten geworden is, en dus voornamelijk beoefend werd door geleerden, die onvoldoende kennis droegen van Rome en van de Romeinse wereld. Deze deskundigen waren al evenmin de geroepenen om het overwegend belang der papyrivondsten in te zien, waardoor zij in de hand werkten, dat de papyrologie - die in de palaeographie slechts een hulpwetenschap zag en ziet - beslag heeft gelegd op de Latijnse, en vooral Griekse documenten, welke in het zand van Egypte zijn aangetroffen. Een en ander leidde tot de merkwaardige situatie, dat voor de palaeographie der Latijnse papyri de palaeographen op de papyrologen rekenden, terwijl de papyrologen daarvoor op de palaeographen vertrouwden! - Zo heeft op haar beurt de epigraphiek de opschriften en de inschriften in was en op harde materialen tot zich getrokken, met hetzelfde gevolg: ook hier verwachtten de epigraphen die voorlichting van de palaeographen, welke dezen op hun beurt van de epigraphen verwachtten! - De palaeographie zelf waagde zich daarbij slechts schoorvoetend, en dan nog alleen aan anderer hand, buiten het terrein dat de wetenschap van de zeventiende en de achttiende eeuw haar toegedacht had. Zij volhardde dus in de opbouw van stelsels en theorieën op graphische monumenten van nà de vijfde eeuw. Meer: niet alleen scheidden zich beoefenaars der weten-

[p. 190]

schappen van elkaar op grond van materie, oorsprong of tijdvak der door hen bestudeerde documenten, maar zelfs werd de specialisatie zo ver doorgedreven, dat sommigen zich alleen met boekschrift bezig hielden, terwijl anderen zich uitsluitend tot het cursieve schrift bepaalden, alsof het mogelijk ware iets van het ene te begrijpen zonder het andere te kennen. Het gevolg van deze verstrooiing is geweest, dat practisch geen beoefenaar der genoemde wetenschappen meer oog had voor het gehele, alomvattende vraagstuk van het Latijnse schrift.

Op grond van dit alles is Mallon van oordeel, dat de studie der palaeographie gericht moet zijn op het geheel der kenmerken van álle monumenten - geen enkel uitgezonderd - welke teksten dragen. Naar zijn overtuiging valt de studie van het epigraphische schrift niet te scheiden van de studie der papyri; een en ander samen te brengen in één algemene discipline, welke álle graphische monumenten der Romeinse oudheid omvatten moet. Deze algemene discipline kan geen andere zijn dan die der palaeographie, welke - betrokken op de Romeinse wereld - deze gehele wereld, èn chronologisch èn geographisch, moet bestrijken.

Hiervan uitgaande is Mallons volgende punt, dat wij ons zo goed en zo radicaal mogelijk moeten bevrijden van een traditioneel systeem van criteria, termen en voorstellingen; in het leven geroepen vóór de ontdekking der papyri. Hij meent dat de Latijnse palaeographie in een impasse geraakt is door te lang aan dit traditionele systeem vast te houden. Vandaar dat hij in zijn Paléographie romaine ook verslag uitbrengt van zijn hernieuwd onderzoek naar waarde en inhoud van termen als daar zijn: libraria, cursiva, majuskel, minuskel, kapitaal en dergelijke.

Het is daarbij niet ondenkbaar, dat men bij de eerste lectuur van Mallons boek de indruk krijgt, dat de schrijver het belang van deze en dergelijke terminologische zaken overdrijft, omdat hij er zo vaak op terugkomt. Maar het is nu eenmaal zo, dat autoriteit en traditie tot op heden toe een uit de achttiende eeuw stammende terminologie in het leven hebben gehouden, die voor de beoefening der palaeographie zoals Mallon haar ziet onbruikbaar is. Hij toont aan hoe hierin alle groten der Latijnse palaeographie hebben moeten falen en laat zien dat dit een gevolg is van het nog steeds aangehouden systeem, dat in de zeventiende en achttiende eeuw werd opgebouwd door geleerden, die voor de studie van de Latijnse palaeographie slechts over weinig en dan

[p. 191]

nog niet volledig onderzocht materiaal konden beschikken. Men schiet daarbij in eerbied tegenover deze voorgangers niet tekort door vast te stellen, dat hun systematiek niet meer beantwoordt, ja niet meer beantwoorden kan aan de toestand van vandaag, en dat vooral na de ontdekking van alle nieuwe materiaal waaraan boven herinnerd is.

In wezen bestaat er dus een wisselwerking tussen ‘materiaal’ en ‘terminologie’, waaraan tot nog toe onvoldoende aandacht is besteed. Doordat Mallon zich heeft weten vrij te maken van de opvattingen van vroegere onderzoekers legt hij daarop steeds weer de nadruk, omstandigheid die vooral het theoretische deel van zijn werk ten goede komt. Men moet het daarbij als een reactiekwestie zien, dat hij met zijn verwerpen van vroeger algemeen aanvaarde criteria een enkele maal te ver gaat.

Zonder twijfel behoort Mallons poging tot vernieuwing der Latijnse palaeographie tot het interessantste wat in jaren op dit gebied geschied is. Door uit te gaan van de opvatting dat de palaeographie, onafhankelijk van terreinen en grenzen, álle schriftelijke getuigenissen moet bestuderen, heeft hij enerzijds de grens tussen palaeographie en papyrologie overschreden, en is hij anderzijds in het gebied der epigraphiek doorgedrongen. Zich baserend op grote kennis van het palaeographische, papyrologische en epigraphische materiaal, heeft hij daarbij met nadruk de stelling van een grote eenheid van het Romeinse schrift in alle delen van het Romeinse rijk geponeerd. Deze eenheid ligt dan ten grondslag aan de latere ontwikkeling der Romeinse palaeographie zoals hij die in zijn boek uiteenzet.

In deze ontwikkeling onderscheidt hij nu een vrij scherpe caesuur, rond de eerste eeuwwende van onze jaartelling, en in overeenstemming daarmede is zijn werk dan ook gesplitst in twee stukken, waarvan het ene het Romeinse schrift tot aan de tweede eeuw onzer jaartelling behandelt en het andere de verdere groei ervan volgt.

In zijn eerste stuk bestrijdt hij op scherpe wijze de vroeger ook door hem zelf aangehangen stelling, dat de oorsprong van alle Latijnse schriftsoorten in het kapitaalschrift gezien moet worden. Naast dit kapitaalschrift is dan altijd een cursiefschrift onderscheiden. Mallon toont nu aan hoe uitvoerige en tot in de uiterste details gaande bestudering doet zien, dat het Romeinse schrift

[p. 192]

van de eerste eeuw zich kenmerkt door een nauw samenhangend graphisch systeem, dat aanleiding geeft tot het vóóronderstellen van een oorspronkelijk schrift, waaruit beide eng-verwante vormen van capitalis en cursiva in onderlinge wisselwerking voortgekomen zijn. De capitalis van de eerste eeuw is dan een overblijfsel van de vormen van het oorspronkelijk schrift, die vergroot en verzwaard zijn om gebruikt te kunnen worden voor de omvangrijkere afmetingen van een bij uitzondering toegepaste calligraphie. De cursiva beantwoordt vervolgens in werkelijkheid aan het eigenlijke, oorspronkelijke schrift, waarvan zij de kleine norm en de lichtheid bewaard heeft, maar waarvan de vormen door het dagelijks gebruik veranderd zijn. Er kan ook geen sprake van zijn, dat de capitalis alleen gebruikt werd voor ‘boeken’ en de cursiva alleen voor ‘documenten’, want het overgeleverde materiaal leert dat beide schriftvormen voor beide doelen door elkaar worden gebruikt. Wel moet er aan het eind van de eerste eeuw sprake zijn van een schriftverschuiving naar rechts, gevolg van een papierverschuiving naar links, welke verandering van schrijfhoek geleid heeft tot de door Mallon in de ontwikkeling van het Romeinse schrift waargenomen breuk, die de opbouw van zijn hele werk heeft bepaald.

Mallons tweede stuk handelt dan over de metamorphose van het Romeinse schrift. Daarbij gaat hij uit van twee door hem nauw met elkaar verbonden fragmenten, te weten de perkamenten codex ‘De Bellis Macedonicis’ en de papyrusrol ‘Epitome Livii’¹⁾. Het verband tussen beide bestaat daarin, dat het schrift van ‘Epitome Livii’ een directe metamorphose is van dat van ‘De Bellis Macedonicis’. Daar komt bij dat het schrift van ‘Epitome Livii’ bijzonder belangrijk is door de plaats die eraan moet

1) Beide fragmenten berusten in het Brits Museum, respectievelijk onder de signaturen ‘pap. 745’ en ‘pap 1532’. - Ik maak van deze gelegenheid gebruik om in dit verband te wijzen op een voor de ontwikkeling der Romeinse palaeographie evenzeer belangrijk fragment, dat voor kort door de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden verworven is. Het betreft hier een klein, maar waarschijnlijk oorspronkelijk fragment van de Sententiae van Paulus, gevonden in Egypte, en van groot belang voor de kennis van de palaeographie, omdat het geschreven is in een schrift, dat een bonte mengeling van kapitale, unciale en minuskelletters vertoont. Het eerste bericht hierover - van de hand van A. Kessen - verscheen in de Mededelingen uit de Civitas Academica Lugduno Batava, Juli 1954; pag. 87 vlg. Het plan is dat de bewerking van het fragment zal worden ter hand genomen door Prof. Dr M. David en Dr H.L.W. Nelson. - Een beschrijving van het stuk van de hand van Erik von Scherling vindt men onder nummer 2487 in diens Rotulus VII (1954) 13 vlgg., met reproductie tegenover pag. 23.

[p. 193]

worden toegekend in het kader der graphische oorsprongen van de Latijnse schriftsoorten, welke daarna ontstaan zijn. Mallon toont aan dat er rond het jaar 200 een metamorphose in het kapitaalschrift en in het cursiefschrift opgetreden is, waarbij hij betoogt dat de doorslaggevende verandering in het kapitaalschrift heeft plaats gevonden. Als verscheiden typen voor de kapitalen heeft hij dan de bovengenoemde twee fragmenten gebruikt, terwijl hij voor de verklaring van de overgang op de verandering in schrifthoek wijst. Als plaats van oorsprong van het ‘nieuwe’ schrift, dus het Romeinse schrift nà de metamorphose, wijst hij het bi-linguale Noord-Afrika aan¹⁾.

Ten slotte volgt dan een uitvoerig hoofdstuk, dat als belangrijkste vaststelling inhoudt, dat de Romeinse palaeographie niet langer meer het taalcriterium handhaven moet, omdat het Grieks-Romeinse schrift in palaeographisch opzicht één onverbrekelijke eenheid vormt. Dit houdt andermaal een uitbreiding van het terrein van onderzoek in, omdat aldus de ideale palaeograaf zoals Mallon hem ziet een ‘paléographe gréco-latin’ dient te zijn, die bovendien - naar reeds opgemerkt is - èn op het terrein van de papyrologie èn op dat van de epigraphiek ‘thuis’ moet zijn. Dat Mallon zelf niet aan de eis van het ‘gréco-latin’ voldoet, wordt oprecht door hem betreurd. Daarom betoogt hij ook met nadruk, dat deze palaeographen nog gevormd moeten worden, respectievelijk zich zelf moeten vormen, bij gebrek aan traditie.

Ik vertrouw in het voorafgaande naar behoren de hoofdlijnen van de opbouw van Mallons boek te hebben geschetst en daarbij tevens aan zijn ideeën zo goed mogelijk te hebben rechtgedaan. Het is daarbij verre van mij een oordeel over zijn werk uit te spreken, omdat dit moet worden overgelaten aan meer bevoegde onderzoekers van het door Mallon bestreken terrein²⁾. Wel moet het mij van het hart, dat zijn boek niet aan de geringste eisen van

1) Het is in dit tweede stuk van zijn boek, dat Mallon ook spreekt over de Tablettes Albertini. Ik wil niet nalaten er hierop te wijzen dat daarvan een nieuwe uitgave verschenen is: Tablettes Albertini. Actes privés de l'époque vandale. (Fin du Ve siècle). Edités et commentés par Christian Courtois, Louis Leschi, Charles Perrat, Charles Saumagne. Paris, 1952; 2 dln.

2) Het valt te verwachten, dat Mallons inzichten en theorieën veel bestrijding zullen ondervinden. In het in noot ²) op blz. 188 genoemde ‘Sammelreferat’ van Jan-Olof Tjäder is hem de critiek dan ook niet bespaard. Critisch is ook de beoordeling van Mallons boek door Joseph Boüüaert in diens Pour un renouvellement de la paléographie latine. La nouvelle Clio V (1953) 329 vlgg.

[p. 194]

de wetenschappelijke arbeidstechniek kan voldoen. Zijn bibliographie is eenvoudigweg onaanvaardbaar en de lijst ‘Ouvrages fréquemment cités’ is een exempel bij uitstek van hoe het niét moet¹⁾. Een register - zo ergens dan hier ten enenmale onmisbaar - ontbreekt, terwijl de toelichtingen bij de platen ontsierd worden door een afkortings-‘systeem’, dat de oningewijde aanvankelijk tot wanhoop brengt²⁾. Daarbij zijn opbouw en compositie niet altijd zo helder als men bij een Gallische geest zou mogen verwachten. - Daar staat natuurlijk veel tegenover: Mallon weet de pen te voeren en zijn lezer te boeien. Steeds gaat hij recht op man en zaak af, terwijl hij in staat blijkt te enthousiasmeren, al gaat dit enthousiasme een enkele keer wel eens zo ver, dat hij hypothesen als feiten voorstelt. Soms ook vestigt hij de aandacht op door hem toegepaste ‘méthodes policières’ en zijn daarmede overeenkomstige technieken. Naar mijn smaak behoren vooral de uitvoerige uiteenzettingen daarover tot de interessantste bladzijden van Jean Mallons Paléographie romaine.

* _* *

Twintig jaar geleden verraste de tegenwoordige nestor der vaderlandse neerlandici, M. Schönfeld, de beminnaars der Nederlandse letteren met een ophefmakend artikel³⁾. In dit stuk gaf de auteur bekendheid aan een der vroegste sporen van volkskunst in het Diets, te weten het oudste ‘gedichtje’ in de Nederlandse taal, naderhand door de Nijmeegse hoogleraar Jac. van Ginneken S.J. ‘geduid’ als het oudste Nederlandse liefdeslied⁴⁾. Sedertdien

1) Als specimen in deze lijst - voorafgaand aan het eerste stuk - vergelijke men de onjuiste en verwarrende mededelingen over de uitgaven van het boek van Guilio Battelli, Lezioni di Paleografia³. Città del Vaticano, 1949.

2) Het is betreurenswaardig dat door al deze tekortkomingen dit boek zoveel aan waarde inboet. Het is eenvoudig onmogelijk er iets in terug te vinden, wanneer men niet zelf bij eigen lectuur voor eigen gebruik een registertje aanlegt. Het is bijna onvoorstelbaar dat een man als Jean Mallon niet op de hoogte zou zijn van het belang van Indexes and Indexing zoals dat voortreffelijk uiteengezet wordt in het aldus genoemde boekje van Robert L. Collison (London, 1953). En wat zijn wijze van citeren betreft roept zijn ‘systeem’ om een vertaling voor persoonlijk gebruik van de behartenswaardige opmerkingen in De Gids van Februari 1944 gemaakt door E.J. Dijksterhuis naar aanleiding van Op. cit. en een andere slechte gewoonte!

3) M. Schönfeld, Een Oudnederlandse zin uit de elfde eeuw. Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde LII (1933) 1 vlgg. (Bij het stuk is een reproductie gevoegd).

4) Jac. van Ginneken, Het oudste gedichtje in de Nederlandsche taal. Onze taaltuin V 1936-1937) 54 vlgg.

[p. 195]

verwierven de regels ‘Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hi [c] / anda thu’ uitgebreide bekendheid, omdat zij èn in allerlei bloemlezingen èn in allerlei literatuurgeschiedenissen figureren als een model van Oudnederlandse klankexpressie. Dat wij over deze regels beschikken is daarbij in de eerste plaats de verdienste van de Engelse Anglist Kenneth Sisam, die zich vele jaren met de Oudengelse literatuur heeft bezig gehouden en in 1932 deze verzen op het laatste schutblad van een handschrift heeft ontdekt¹⁾. Sisam nu is op het ogenblik bezig zijn schoven te binden. Hij verzamelde er een aantal in zijn Studies in the history of Old English literature²⁾. Uit deze verhandelingen blijkt, dat Sisam vooral een man is, die bijzonder geboeid wordt door, en zich bij voorkeur bezig houdt met de problematiek der overlevering van Oudengelse teksten. Zijn boek geeft dan ook een interessant en helder beeld van de verwikkeldheid dezer problematiek.

Nochtans zou dit - hoe waardevol op zichzelf ook - de aankondiging van dit werk in deze kroniek nauwelijks wettigen, ware het niet dat Sisams Studies in the history of Old English literature een fraai voorbeeld biedt van het geslaagd samengaan van philologie en codicologie³⁾. Een samengaan dat leidt tot de vaststelling, dat Sisam als philoloog zo voortreffelijk werk heeft geleverd, omdat hij als codicoloog de codices waarin de door hem behandelde teksten voorkomen door en door kent. - Met andere woorden: het ‘geheim’ van Sisam is kennis der codices, die - naar zijn eigen getuigenis - ook, ja vooral de philologen nog zeer veel te bieden hebben. Zijn arbeid is overigens evenzeer voor de codicologen van doorslaggevend belang, omdat hij ad oculos demonstreert hoe beide wetenschappen niet buiten elkaar kunnen.

Uitstekende voorbeelden daarvan bieden zijn uiteenzettingen over de copiïsten-arbeid. Hij heeft daarbij nl. in de eerste plaats een duidelijk verschil in tekstbehandeling aangetoond tussen copiïsten, die Latijnse teksten overschreven - en daarbij angstvallig conservatief te werk gingen; èn copiïsten, die boeken in de volkstaal copieerden - en daarbij tot vrij sterke modernisering

1) Ms Bodley 340.

2) Kenneth Sisam, Studies in the history of Old English literature. Oxford. At the Clarendon Press, 1953.

3) Op dit samengaan is niet voldoende de aandacht gevestigd in de twee mij tot nu toe bekende besprekingen van Sisams boek, te weten die van Dorothy Bethurum in Speculum XXIX (1954) 162 vlgg., en die van Bertram Colgrave in The English historical review LXIX (1954) 309 vlgg.

[p. 196]

neigden. Daarmede is een andere constatering ten nauwste verbonden, nl. dat in het Engelse schrift van de tweede helft der tiende eeuw onderscheid gemaakt dient te worden tussen de schrijfstijl van het vasteland (de Karolingische minuskel), vooral gebruikt voor wat Sisam noemt het ‘mechanical copying’ van Latijn; èn de handen van eigen bodem, voornamelijk in zwang voor wat hij noemt het ‘free copying’ van teksten in de volkstaal. - Deze algemene constateringen zijn de resultaten van een aantal detailstudies, waarbij Sisam stuk voor stuk het gedrag van de copiïst(en) in de door hem onderzochte codices heeft trachten vast te stellen; een alleszins voortreffelijke methode, die echter nog lang niet overal doorgedrongen is, respectievelijk instemming heeft gevonden. Hij bezit daarbij tevens een scherp oog voor de cultuurhistorische achtergrond bij dit alles en laat niet na deze achtergrond duidelijk te doen uitkomen¹⁾. Bovendien geeft hij steeds weer reeksen van voorbeelden, die de betogen ondersteunen en verduidelijken, en die op zichzelf exemplair zijn om te laten zien hoe bij deze codicologisch-philologische arbeid te werk moet worden gegaan. Daaraan dient nog toegevoegd, dat ook zijn teksthistorische onderzoekingen - in de lijn van wat A. Dain daaronder verstaat²⁾ - in de eerste plaats codicologisch zijn.

Kortom voor Kenneth Sisam zijn de handschriften nog steeds en vooral de ‘fontes vivi’ waar de philologie niet buiten kan, en met een woordspeling op een wel zeer bekende regel van Paul Valéry zou men kunnen zeggen dat Sisams devies luidt: Le codex avant tout! Dit wil overigens niet zeggen dat hij de slaaf van de codex is; integendeel! In zake het uitgeven van teksten verdedigt hij - onder uitdrukkelijke verwijzing naar de handschriftelijke bronnen en tevens onder bemerking, dat elke conjectuur in de druk onderscheiden moet worden - de critische methode, waarbij

1) Zonder het met zoveel woorden te zeggen neemt hij hier dus het standpunt van Scriptorium in, onlangs ook nog kort door G.I. Lieftinck geformuleerd, toen hij over ‘de handschriftenstudie om haar zelfswil bedreven’ schreef: ‘voor de cultuurgeschiedenis zijn de hss. dikwijls de enige bron en de studie van het uitwendige daarvan kan een echte archaeologische wetenschap zijn’. Vgl. G.I. Lieftinck, De librijen en scriptoria der Westvlaamse Cisterciënser-abdijen Ter Duinen en Ter Doest in de 12e en 13e eeuw en de betrekkingen tot het atelier van de kapittelschool van Sint Donatiaan te Brugge. Brussel, 1953; 10. (Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren. Jaargang XV, 1953-nr 2.).

2) Vgl. A. Dain, Les manuscrits. Paris, 1949; 87 vlgg. (Les manuscrits et le problème de l'histoire des textes.).

[p. 197]

hij voortdurend blijk geeft de vele moeilijkheden dier methode geenszins te onderschatten. Ook hier: integendeel! Want Sisam is tevens een uitstekend philoloog. Zijn gericht-zijn op de feiten verhindert hem bijv. Sievers' Schallanalyse te aanvaarden en hij heeft een open oog voor de vaagheid der kennis met betrekking tot de Oudengelse dialectverhoudingen. De door hem zelf gestelde vraag, of het mogelijk is dialecten van Oudengelse teksten te determineren, beantwoordt hij dan ook met de grootste omzichtigheid, terwijl hij niet nalaat in dit verband nadrukkelijk op te merken, dat de theorie daaromtrent veel en veel eenvoudiger is dan de realiteit. Dit vóór alles gericht zijn op de uiterst verwikkelde werkelijkheid, maakt Sisams studies zo bijzonder boeiend. Men herinnere zich daarbij, dat het Dain geweest is, die in verband met verhandelingen als de hier verzamelde zo terecht geschreven heeft: ‘La complexité est une marque de progrès’¹⁾!

Het is opmerkelijk een man die met zoveel kennis van zaken over de voor hem behandelde onderwerpen schrijft zichzelf in zijn voorbericht een ‘amateur’ te zien noemen, en dat op grond van het feit dat dertig onrustige jaren van administratieve arbeid (o.m. als Secretary to the Delegates of the Oxford University Press) hem verhinderd hebben álles bij te houden en specialist met de specialisten te zijn. Daar moet nl. tegenovergesteld worden, dat zijn bijzonderheid nu juist ligt in wat te vele specialisten missen, nl. in het kennen en beheersen van twee terreinen, dat der philologie èn dat der codicologie. Ik erken dat af en toe onkunde van de nieuwere literatuur over bepaalde onderwerpen hem parten speelt²⁾, maar daartegenover staat dat hij voortdurend doordrongen blijkt van het overwegend belang van het stellen van problemen. Het ontbreekt hem daarbij niet aan originaliteit en evenmin aan een bepaald soort ‘humor’, welke in studies als deze te zeldzaam is dan dat men zijn verschijnen hier niet dubbel zou waarderen. En als men in enkele bladzijden wil zien welke meesterlijke overzichten Sisam bieden kan, dan sla men zijn geschiedenis der palaeographie ‘in a nutshell’ op, die zonder meer voortreffelijk is.

1) A. Dain, Les manuscrits. Paris, 1949; 54.

2) Als specimen verwijs ik naar de volstrekt onvoldoende literatuuropgave in zake de runenkunde, gegeven in noot 1) op bladzijde 20. Men vgl. in dit verband de uitvoerige bibliographie in het Handbuch der Bibliothekswissenschaft². Erster Band. Wiesbaden, 1952; 33.

[p. 198]

Dit stuk maakt deel uit van een aantrekkelijk geschreven portret van Humfrey Wanley, dat naar mijn inzien tot het beste van de gehele bundel behoort. De befaamde achttiende-eeuwse handschriftenkenner heeft hier in zijn twintigste-eeuwse landgenoot een geroepen biograaf gevonden, die - in navolging van Pope - niet nalaat hem ook te huldigen als wijnkenner èn als.... ‘an authorithy on the latest songs’! Ik stel mij voor dat dit velen met de man.... èn met het vak verzoenen moet, omdat er overduidelijk uit blijkt hoe eenzijdig gerichte wetenschappelijke begaafdheid menselijke veelzijdigheid niet uitsluit!

Behoeft het betoog, dat volmaakte indices aan het het boek zijn toegevoegd? Zij ontbreken gewoonlijk in geen enkel Engels werk van betekenis, terwijl hier kennelijk - de Oxford University Press was dat ook wel aan deze auteur verplicht - naar het allerbeste gestreefd is. Dat dit ook bereikt is verhoogt de waarde van het boek aanzienlijk en stemt zelfs vergevingsgezind tegenover het min plezierige feit, dat geen enkele afbeelding aan het werk is toegevoegd.

Wordt vervolgd.

P.J.H. Vermeeren.

October, 1954.

Summary
Chronicle of paleography I

In this Chronicle the author draws attention to the first number of the ‘Bulletin d'Information’, published by the ‘Institut de Recherche et d'Histoire des Textes’; then gives an account of the ‘Colloque international de Paléographie’ held at Paris in 1953; and finally offers a critical survey of some important publications, mentioned in the footnotes.