Het Boek. Serie 2. Jaargang 32

[p. 91]

Herinneringen aan Pater Kruitwagen

Pater Bonaventura Kruitwagen O.F.M. is in verschillende opzichten mijn leermeester geweest. In vele privatissima leidde hij mij in tot de palaeotypie, tot het systematisch en typografisch in elkaar zetten van een boek; en al doende leerde ik zo ook wat leiding bij eigen studie betekenen kan, iets dat ik tot die tijd toe niet gekend had.

Na mijn studie in Amsterdam had ik eerst tevergeefs naar houvast aan een onderwerp gezocht. Het enige wat mij duidelijk was, was de tijdelijke begrenzing tot de 16de eeuw, en dan vooral de 2de helft. Totdat ik na het 12de Vlaams Philologencongres in Leuven in April 1934, geïnspireerd door het enthousiasme van de congresleden en de prettige gesprekken met ir. Korevaar, wist, wat ik wilde: 16de eeuwse drukkers bestuderen; dat het de Haarlemse zouden zijn, lag aan het feit dat ik in Haarlem woonde.

Het verlangen hieraan te werken kreeg langzamerhand exaktere vormen, tot ik met een introductie van ir. Korevaar bij Mejuffr. Kronenberg terecht kwam, die al haar aantekeningen en haar register op ‘Het Boek’ en de vroegere bibliografische tijdschriften voor mij nazag en me daarna doorstuurde naar pater Kruitwagen, omdat hij ‘een geboren docent’ was, en het ‘een pretje (vond) anderen voort te helpen’.

Hij woonde toen in Rotterdam, in de pastorie van de H. Rosalia aan de Weste Wagenstraat, in de grote kamer vol boeken, laden met fiches, en de olifantjes van ‘broeder Olifant’ (zoals hij zich in die tijd noemde), waar zovelen gastvrij ontvangen werden en waar voor ieder die dat nodig had, tijd en aandacht beschikbaar waren. De ochtenden waren voor studie; de middagen, na de rust, voor de velen die met persoonlijke moeilijkheden bij hem kwamen praten - zo was althans de dagindeling bedoeld, die zeker wel vaak in het gedrang gekomen zal zijn.

Hoeveel ochtenden heb ik daar niet van tien tot één uur geze-

[p. 92]

ten, het werken onderbroken door kopjes koffie en stukken chocolade, gekregen van zijn Rotterdamse vrienden en zuinig gespaard voor bezoek! Onderbroken ook door lange verhalen en lange uitweidingen over allerlei onderwerpen, van de indeling van spoorboekjes af - ‘als ik ingenieur bij de Spoorwegen geworden was, zou ik gezorgd hebben dat het mijn werk werd het spoorboekje in te richten’ tot de troost van zijn Katholieke geloof en het optimisme van de Katholiek toe!

Toen ik de eerste maal bij hem kwam, (ik meen begin Juli 1936), had ik nog geen andere plannen dan archivalische en bibliografische gegevens over de Haarlemse drukkers van 1540 af tot 1600 of een ander tijdstip dat logisch gegeven zou zijn, te verzamelen en te verwerken. Direct echter sprong Kruitwagen als 't ware boven op dit onderwerp. Daar kwam een hele verhandeling over het belang van de studie van het boek als voorwerp, de oude drukletters, de wijze waarop de boeken ingericht werden, formaat, vouwwijze der vellen, aanwezigheid van custoden, koptitels enz. enz. Haebler kwam op tafel en ik werd ingewijd in het meten van 20 regels tekst en de kunst, in een zetsel de typische letters er uit te halen. Kruitwagen behoorde tot de mensen die door hun eigen intense en brandende belangstelling grote activiteit en enthousiasme weten op te wekken; typen-inventarisering heeft sindsdien mijn liefde gehad.

Na zo'n bezoek van 1 of 2 ochtenden volgden dan enkele maanden werken, waarna ik weer naar Rotterdam toog met vellen vol aantekeningen. Met de voorbeelden van Nijhoff-Kronenberg en de Gesamtkatalog der Wiegendrucke, gewijzigd naar behoefte (locale begrenzing en latere periode), zwoegden we op de Haarlemse drukkers tot we een resultaat hadden bereikt dat ons beiden bevredigde. Eigenlijk moet ik zeggen: zwoegde pater Kruitwagen, want bij die eerste lessen was mijn rol meer die van toehoorster en hulpje, die geïmponeerd was door de omgeving, Kruitwagen's belezenheid, energie en de enorme hoeveelheid werk, door hem verricht, en die tenslotte ook wel eens ongeduldig werd om wat aan een onervarene een al te grote acribie leek.

Door allerlei omstandigheden ben ik, naar ik meen, van midden '39 tot midden '41 niet bij hem geweest. In Mei 1940 had hij bij het bombardement van Rotterdam alles verloren, en na enige omzwervingen was hij overgeplaatst naar het Franciscanerklooster in Vorden. Daar heb ik hem, in het café-kruidenierswinkeltje

[p. 93]

recht tegenover het klooster logerend, opgezocht om samen de typografische aantekeningen bij de drukken in een definitieve vorm te gieten en over enkele andere punten nog eens overleg te plegen. Hij was er wat verloren, zou men zeggen, zonder de drukke aanloop van zijn vrienden, kennissen, leerlingen en raadvragende mensen en hij was lichamelijk zwakker geworden. Hij had zijn boeken verloren, zijn aantekeningen, dat alles waarvan hij hardnekkig volhield dat het niet zo belangrijk was, omdat alleen de mensenziel dat was (en dus studie ook niet, maar wel zielszorg) - maar die hij heel erg heeft gemist. En hij ging dan ook weer aan 't werk, getuige de ‘Laat-Middeleeuwsche Paleografica, paleotypica...’.

Achteraf weet ik niet wat van meer levensmoed getuigde: de bereidheid om een ‘nieuw hoofdstuk’ in zijn leven te beginnen, dat ‘zal worden besteed aan de menschen, in plaats van aan de boeken’ zoals hij zegt in zijn rondschrijven van Juni 1940 (4e redactie, bl. 13), of het toch weer opvatten van het oude hoofdstuk: de palaeografische en palaeotypische studie. Hoe zwaar heeft hij hierbij niet moeten voelen, dat de resultaten van jaren hard werken, die de grondslag hadden kunnen vormen o.a. van geheel nieuwe ‘Coster’-studies, vernietigd waren.

Kruitwagen waardeerde het, geloof ik, wel om daar in Vorden eens ander gezelschap te hebben en om weer gastheer te zijn. Het was een merkwaardige logeerpartij. 's Morgens werkten we in de gastenkamer van het klooster, tot de tijd van het middagmaal, dat de kok kwam opdienen. Kruitwagen ging dan eveneens eten en daarna rusten: ik bleef werken in de eetzaal tot hij weer tevoorschijn kwam en er een wandeling gemaakt werd, op mijn aanstoken niet alleen langs de grote weg waaraan het klooster lag, maar ook langs bospaadjes daarachter. Hoeveel zin voor details hij ook had, in de natuur zag hij die niet, en hij had voor plantjes maar een verbaasd-ironische belangstelling over. Een wandeling langs de grote weg leidde enige malen naar Vorden, en dan was het hotelletje daar het rustpunt. Lange verhalen kwamen los over zijn vroege Woerdense kloostertijd. In die dagen had hij iets vaderlijks, nog meer grootvaderlijks, dat hij in Rotterdam niet gehad had. Daar in zijn oude vertrouwde omgeving was hij helemaal thuis, omringd door al zijn studieboeken en aantekeningen. In Vorden bleef hij de stadsmens, die zich aanpaste, maar zich vreemd bleef voelen tegenover vele aspecten van het buitenleven.

[p. 94]

Hierna heb ik hem nog enkele malen ontmoet, maar zonder met hem te werken.

Zo staat hij mij voor de geest: in Rotterdam in de bruine pij achter de grote schrijftafel, omringd door boeken, een scherpbesneden gezicht met vriendelijke ogen achter een kleine bril, ‘big-science’-man; in Vorden in de zwarte uitgaanskleding, in wetenschappelijk opzicht terend op het verleden, met iets afwachtends en ook iets zorgends in zijn houding.

Duidelijkheid en overzichtelijkheid - hoe hamerde hij steeds weer op de noodzakelijkheid hiervan, niet alleen op de vanzelfsprekende duidelijkheid in bewoordingen en in de samenstelling van registers en inventarissen, in de manier van verwijzen en van citeren, maar vooral op de overzichtelijkheid die een juist gebruik van de typografische mogelijkheden biedt: gebruik van wit, van inspringen, van tekentjes, van bepaalde lettergrootten.

‘Maak het de gebruiker van een boek gemakkelijk’ was een van zijn axioma's; ‘zorg dat de mensen niet weer andere boeken moeten gaan naslaan voor belangrijke punten - want dat doen ze toch niet. Citeer dus zelf in ruime mate en geef veel verwijzingen over en weer’.

Aan de verwerkelijking ook van dergelijke details gaf hij zich met vuur en geduld, scherpzinnigheid en hardnekkig volhouden, met al zijn werkkracht en tijd, hulpvaardigheid en vriendelijkheid. Al werkende vestigde hij de aandacht op talloze kleinigheden, die soms niet zeer terzake leken te dienen, maar waarvan men later de portée begreep.

Pater Kruitwagen had behoefte om te ordenen en te zorgen, en het gemis van een gewone huiselijke omgeving die steeds weer als vanzelfsprekend zorg vraagt voor talloze kleinigheden, leidde tot een zekere precieusheid nu en dan - zeker niet altijd - in de dingen die hemzelf aangingen, misschien vooral toen hij deze zorg niet meer kwijt kon aan zijn aantekeningen en gegevens. Maar met welk een liefdevolle belangstelling en nooit ophoudende werklust en werkkracht stond hij dan ook steeds klaar voor anderer werk.

Pater Kruitwagen was als mens groter dan ik hem hier heb kunnen tekenen; bladerend en lezend in de ‘Inleiding’ tot zijn ‘Paleografica’ en in de brieven en briefkaarten die ik van hem ontving, besef ik dit zeer sterk.

H.J. Laceulle-van de Kerk

[p. 95]

Summary
Memories of Father Dr. B. Kruitwagen

The author relates memories of father dr Bonaventura Kruitwagen O.F.M. as a teacher of palaeotypy. First while he was living in a parochial presbytery at Rotterdam; then, after the Rotterdam bombing of May 1940, in a Franciscan monastery at Vorden (near Zutphen). Father Kruitwagen was an admirable, very painstaking teacher, always ready to help. He was not only a source of information on all kinds of palaeotypical problems, but of inspiration as well because of his energy and enthousiastic interest.