Het Boek. Serie 2. Jaargang 31

[p. 105]

Is Magnus vanden Merberghe van Oesterhout een schuilnaam van Niclaes van Oldenborch?

Sinds ik, zo ongeveer een jaar geleden, uit de Universitäts-Bibliothek van Greifswald fotocopieën mocht ontvangen van Hans Sachs' Disputacie, gedrukt door Magnus vanden Merberghe, heeft deze drukker mij lichtelijk geobsedeerd. Wel kwam het boekje me voor als een product uit een later tijdperk dan het mijne, dat wil dus zeggen, na 1540. Maar de vrijwel onbekende drukkersnaam liet me niet met rust. En voor Nederlandse uitgaven na 1540 zijn de hulpbronnen schaars.

Toen ik echter eenmaal, dank zij W. Nijhoff's Register op Het Boek, had uitgevonden, dat Victor Dela Montagne een druk van Magnus vanden Merberghe van Oesterhout met vraagteken te Keulen localiseert¹⁾, werd de opsporing iets eenvoudiger. Immers, voor dergelijke drukken heeft men nog altijd veel steun aan M. Nijhoff's lijst van Nederlandsche boeken in het buitenland gedrukt²⁾. Daar trof ik inderdaad onder Keulen niet minder dan zes uitgaven van de drukker aan. Ook hier met een vraagteken achter de plaatsnaam. Ten slotte kwam ik boven verwachting tot een totaal van acht drukken, getekend door deze Magnus, één van 1555, twee van 1556, twee van 1557 en de overige drie ongedateerd.

De eerste vraag, die me bezig hield, was: waarom heeft men hem te Keulen geplaatst? Want de Hans Sachs, me door de fotocopieën bekend, en de drie andere drukken, waarvan ik exemplaren mocht aanschouwen, hebben allerminst een Keuls aspect. Al op het eerste gezicht hield ik ze wegens hun typen, initialen en rand voor Nederlands en zelfs meer in 't bizonder voor Antwerps. De reden van de toeschrijving aan Keulen werd me duidelijk, toen ik de Gulden Onderwysinge³⁾ nader onderzocht. Aan het

1) Zie Tijdschr. v. Boek- en Bibl. wezen II (Antw.-'s-Grav. 1904), 144 en daaruit overgenomen in Register, Het Boek 27 (1943), 130. Is no. 4 van de volgende lijst.

2) In Bibliographische Adversaria V ('s-Grav. 1883-'86), 231-287; zie ald. p. 269 v.

3) No. 3 van de volgende lijst; een ex. in de KB. te 's-Gravenhage.

[p. 106]

slot hiervan komt een houtsnee voor met het Keulse wapen, gelijk we die kennen uit menige druk¹⁾, in de handel gebracht door Franciscus Byrckman, de ‘civis Coloniensis’, die als uitgever ook zaken in Antwerpen en Londen had. Magnus vanden Merberghe heeft hetzelfde blok gebruikt, maar de naam FRANCISC⁹ BIRCKMAN op de spreukband onderaan en de tussenliggende tekens, blijkbaar het huismerk voorstellend, zijn nu verwijderd.

Ondertussen, al is de toeschrijving aan Keulen, indertijd ook door Tiele verondersteld²⁾, op grond van het Keulse wapen heel verklaarbaar, het komt me voor, dat we daaraan niet mogen blijven hangen. Wel heb ik, nadat de beschikbare bronnen over Keulse drukkers de naam Magnus vanden Merberghe van Oesterhout niet vermeldden, voor alle zekerheid mijn licht nog eens opgestoken bij de Bibliothecaris van de Keulse Univ. und Stadtbibliothek. Het welwillend antwoord luidde, dat een drukker van deze naam te Keulen volslagen onbekend was. Mij lijkt het veel aannemelijker, dat Magnus vanden Merberghe zich uitsluitend heeft bediend van het Keulse wapen - was het blok soms na de dood van Franc. Byrckman te Antwerpen achtergebleven? - bij wijze van veiligheidsmaatregel. Gelijk bv. Claes de Grave voor enige zijner verboden boeken kalmweg een titelrand heeft laten nasnijden van Melchior Lotter te Wittenberg met het wapen van de stad en diens merk, en soms zelfs met de toevoeging van naam en adres³⁾, en vele Nederlandse drukkers met succes buitenlandse plaatsnamen als Marburg, Emden, Keulen, Lüneburg, Bazel, Neurenberg, enz. misbruikt hebben⁴⁾.

Omdat ten slotte eigen inzicht me sterk aan Antwerpse producten deed denken, sloeg ik Olthoff nog eens op. En inderdaad wordt daar Merberghe of Meerberghe, Magnus Van der (Van den) vermeld, als:

‘Boekdrukker, geboren te Oosterhout; hij kwam zich als boekdrukker omstreeks 1550 te Antwerpen vestigen. Mede-

1) De oorspronkelijke houtsnee bv. in NK. 496, 1867, 2565, 3761, 3769. Een afb. ervan in NAT. Anvers, Derniers impr. I. 1 en bij P. Heitz-O. Zaretzky, Die Kölner Büchermarken (Strassb. 1898), Taf. XII. 36, rechts onder.

2) In Bibliographische Adversaria IV (1878-'82), 206 en zie ook J.J. van Toorenenbergen, Het oudste Ned. verboden boek 1523 (Leid. 1882), p. XL, noot.

3) Zie bv. NK. 2231, 2794, 3455, 3513.

4) Zie uitvoeriger mijn Verboden boeken en opstandige drukkers (Amst. 1948), 55 en 112 vv.

[p. 107]

gedeeld door F. Verachter. Wij kennen geene werken van dezen drukker’¹⁾.

Al brengt ons dit niet veel verder, er blijkt toch uit, dat mijn mening, hem voor een Antwerps drukker te houden, door anderen gedeeld is. Zijn naam komt echter niet voor in de Biographie nationale... de Belgique en evenmin in de Bibliotheca Belgica. Ten slotte wendde ik me nog tot het Antwerpse Stadsarchief.

De Archivaris Prof. Dr. Fr. Blockmans was zo vriendelijk me te melden, dat er daar nergens een spoor valt te ontdekken van een Magnus vanden Merberghe, niet in de Schepenbrieven en evenmin in de Parochieregisters, over de jaren 1540-1566. Speciaal de Schepenbrieven van het jaar 1546 (nos. 220-224) en het Certificatieboek 6 (1544-'47) bevatten bewijzen van goed gedrag, afgeleverd aan drukkers ingevolge het plakkaat van Karel V van 30 Juni 1546. Niets daarin over hem en zo bleef dus Magnus in nevelen gehuld.

Gelukkig leverde een grondige bestudering van de vier bereikbare drukken positiever resultaten op dan het onderzoek naar zijn persoon. Samen met de vier nog niet teruggevondene zijn ze van onvervalst kettersen huize. In hun technische uitvoering trof me de grote overeenstemming met typen en initialen van die andere opstandige drukker, Niclaes van Oldenborch, ‘denwelcken Claes alhier geexcuteert is’, gelijk een Antwerps document van 14 April 1570 vermeldt²⁾. Nu zijn er om Niclaes van Oldenborch altijd problemen blijven hangen, reden, waarom men indertijd de naam zelfs voor een pseudoniem van Steven Mierdmans heeft gehouden. Wel meen ik deze veronderstelling in mijn aangehaald opstel weerlegd te hebben, maar het bleef raadselachtig, dat hij in geen enkele zijner drukken een plaatsnaam vermeldt en misschien nog meer, dat, terwijl er gesigneerde uitgaven van hem bestaan met de dateringen 1531, 1532, 1534, 1536, 1538 en 1555, we tussen 1538 en 1555 noch een getekende, noch een gedateerde druk van hem kennen. Al is dan het tijdperk na 1540 bibliografisch niet doorzocht gelijk het voorafgaande, het zou me toch verwonderen, wanneer uitgaven van een zo markante drukker door de naarstige Belgische bibliografen niet waren opgemerkt. Wel

1) F. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen, enz. (Antw. 1891), 67.

2) Zie Antwerpsch Archievenblad, uitg. door P. Génard XII (Antw. z.j.), 452 en mijn opstel naar aanleiding hiervan in Het Boek X (1921), 71 v.

[p. 108]

kunnen er van zijn ongedateerde drukken uit onze Nederlandsche Bibliographie enige kort na 1540 verschenen zijn en eveneens zijn er onder de gedateerde enkele stellig geäntidateerd¹⁾. Ook bestaat er nog een uitgave van 1554, Niclaes van Amsdorff, Vanden Christelijcken ende salighen verscheyden ende steruen des duerlichtichsten... Vorsts ende Heeren, Heer Ioannes Frederyck den ouden, Wylen Hertoghe van Sassen... 1554, zonder naam van drukker, maar blijkens typen en initialen van Niclaes van Oldenborch²⁾. En dan sluit Der Waerheyt Onderwijs van 1555, dat met zijn naam is getekend - een exemplaar in het British Museum³⁾ -, de reeks. Maar dit is tussen c. 1540 en 1554-'55 toch een armzalige productie voor een drukker, die in de jaren 1530-'40 veel had geleverd en die, naar uit zijn executie blijkt, ook na 1540 de nodige ketterse activiteit moet hebben ontplooid.

Zo is bij mij de gedachte opgekomen, of de zeer geheimzinnige Magnus vanden Merberghe van Oesterhout wel een wezen van vlees en bloed is geweest en niet veeleer een pseudoniem van Niclaes van Oldenborch. Klinkt trouwens de naam Magnus vanden Merberghe van Oesterhout niet bijna te mooi om echt te zijn? En het zou niet de eerste keer zijn, dat wij Niclaes van Oldenborch op een dergelijk kunstje betrapten. Reeds kennen we hem onder de schuilnamen van Cornelis van Nieuhuys te Straatsburg en van Cornelius Nyenhuys te Marburg en misschien eveneens van Peeter Stesser alias Lodowijck Hetser. Ook zullen twee drukken met het schijnadres ‘Nurenberch’ vermoedelijk van hem afkomstig zijn⁴⁾. Geen enkel moreel of psychologisch bezwaar dus, hier nog een pseudoniem bij te voegen.

Hetgeen ik voor mezelf nog wat aarzelend, als hypothese, had opgeworpen, bleek ten slotte bij een vergelijking der drukken van Magnus vanden Merberghe met die van Niclaes van Oldenborch bevestigd te worden. Zo durf ik de conclusie te trekken, dat Magnus vanden Merberghe van Oesterhout een schuilnaam is geweest van Niclaes van Oldenborch.

Hier volgt thans de lijst van de acht uitgaven, mij tot nu toe van Magnus bekend geworden, met de technische bizonderheden van de vier onderzochte. In alfabetische volgorde.

1) Zie bv. NK. 1431 van 1534 (= c. 1540) en NK. 1434 van 1536 (= na Sept. 1540).

2) Een ex. te Leiden in de Bibl. der Mij der Ned. Letterkunde.

3) Signatuur 3925. a. 16.

4) Vgl. NK. 3399, 4239, 1009; en 1623 en 3631.

[p. *9]

I. Joh. Anastasius Veluanus, Der leeken wechwijser. Magnus vanden Merberghe, 1555, bll. 4b-5a; typen b en c.

[p. *10]

II. Just. Jonas en Mich. Celius, Twee troostelijcke Sermonen ouer dat lijck D. Martini Lutheri. Magnus vanden Merberghe, (1546?), bl. 22a; typen b, f en g.

[p. 109]

1. ANASTASIUS VELUANUS, JOANNES, Een cort onderricht van allen principalen puncten des Christen gheloofs... ghenaempt der Leeken Wechwijser. ‘Ghedruckt by Magnus vanden Merberghe van Oosterhout’. 1555.

8^o. 200 bll., 5 ongef., gep. van 5b af: fol. ij. - fo. ccclxxxviij. en 2 ongef., A-Z⁸ƶ⁸⁹⁸, goth., 30 rr., rekl.
Vijf typen zijn erin gebruikt:
a. M⁶⁰? 10 rr. = 115-120. Regel 1 van titel. Samen met het rubriekteken gelijk aan o.a. type op titel, rr. 1-2 van NK. 1010 (Gnapheus, Troost. Nicl. van Oldenb., 1531). Afgebeeld NAT.Anvers, Nicl.v.Oldenb.I.2, r. 1.
b. M³²/c.115. Regel 2 van titel en koptitels. Gelijk aan die o.a. in NK.1010, titel, rr. 3-8 en verder. Afgebeeld NAT.Nicl.v.Oldenb.I.4, r.3.
c. M⁷⁵/76-77. Tekst. Kenmerkend zijn de lange goth. f en s, onder de regel uitstekend. Echter ook korte s in de ligaturen si en sl. Dezelfde teksttype in Der Waerheyt Onderwijs. Nicl. van Oldenb., 1555.
d. M³²/60. In de tafel van het boek. Zelfde type in NK.1010, op bl. 1b.
e. M⁶⁰? Losse initialen van een type verwant met a, maar kleiner, letters 8-9 mM. hoog. Komt ook voor in NK.3108 (Gnapheus, Troost. Nicl. van Oldenb., 1532).
Onder de initialen een D (enige malen, o.a. op fol. lxix), die eveneens gebruikt is in NK.1010, op bl. 52b en in NK.4239 (Hamilton. Marburg, Cornelius Nyenhuys = Nicl. van Oldenb.), op bl. 3a. In de drie uitgaven is hetzelfde blok gebruikt, met een breukje in de rechter zijrand, onderaan. De O, o.a. op fol. lxiij, komt eveneens voor in NK.1010 op bl. 2a (daar nog iets gaver) en in NK.1790 (Regius, Medicijne der sielen. Nicl. van Oldenb., 1536), op bl. 2a. Het ornamentele randje, dat op bl. 4b voorkomt, c. 49 × 18 mM., heb ik elders nog niet aangetroffen. Zie afb. I.
's-Gravenhage KB.
Vermeld Bibl. Adversaria V.269; Bibl. reform. neerl. IV ('s-Grav. 1906), 118.

2. JONAS, JUSTUS en MICHAEL CELIUS, Twee troostelijcke Sermonen ouer dat lijck D. Martini Lutheri ghedaen tot Eisleben 19 en 20 Febr. 1546. ‘Ghedruct by my Magnus vanden Merberghe van Oesterhout’. (1546?).

8^o. 44 bll., A-E⁸F⁴, goth., lat. en gri., 28 rr., rekl.
Typen a en b als in 1. Verder:
f. M⁷⁵/77. Tekst. Volmaakt gelijk aan de teksttype o.a. van NK.1010. Afgebeeld NAT.Nicl.v.Oldenb.I.4 en Inconnus III.6.
g-h. Voorts hier en daar een bijbeltekst in een lat. type, (g) 20 rr. = ±85 en één enkel woord (bl. 7b) in griekse type (h).
Enige initialen, o.a. op bl. 22a dezelfde D, die bij 1 vermeld is. Zie afb. II. Amsterdam UB.
Vermeld Cat. Serrure 2169; Cat. della Faille 416; Bibl. Adversaria V.269.

3. Onderwysinge, Gulden, om te antwoorden op alle puncten die de vijanden der waerheyt bybrengen moghen. ‘Ghedruckt by my Magnus vandē Merberghe van Oesterhout, 1556’. Daarboven: ‘Nurenberch .M.D.XXV.’

8^o. 176 bll., 8 ongef., gef.: I-Fo.c.l.xvij. en 1 ongef., A-Y⁸, goth., 30 rr., rekl.
Typen a, b en c van 1.
Op bl. 9a de initiaal D, die ook in NK.1010 gebruikt is op bl. 11a. Zelfde blok. Titelrand volkomen overeenstemmend met die in NAT.Nicl.v.Oldenb.II.7 uit Gulden Onderwijsinge, NK.3631; slechts de overblijfselen van de figuurtjes boven de hoofden van de drie vrouwen, Geloof, Hoop en Liefde, zijn nu verwijderd. Dezelfde rand ook om NK.1623 en 1969, II, evenals NK.3631 nog met vraagteken aan Nicl. van Oldenb. toegeschreven. Zie afb. III.
's-Gravenhage KB.
Vermeld Bibl. Adversaria IV.205 v. en V.269 v.

[p. 110]

4. Onderwijsinghe, Seer schoon christelijcke, vanden Doopsel, teghen die Wederdoopers, Papisten en alle valsche seckten. ‘Ghedruckt by my Magnus vanden Merberghe van Oesterhout’.

8^o. Goth.
Geen ex. gevonden.
Vermeld Cat della Faille 417; Tijdschr. v. Boek- en Bibl. wezen II. 144.

5. POLYTES BASILIUS (= URBANUS REGIUS), Dialogus oft Tsamensprekinghe van de predikinge die Christus den twee Discipelen dede, enz. ‘Magnus vanden Merberghe’. 1557. 8^o.

Geen ex. gevonden.
Vermeld Bibl. Adversaria V.270.

6. (SACHS, HANS), Een schoon disputacie van eenen Evangelisschen Schoenmaker ende van eenen Papistigen Coorheere. ‘Ghedruckt by my Magnus vanden Merberghe’.

8^o. 24 bll., A-B⁴C-D⁸, goth., 29 rr., rekl.
Typen a, b en e (slechts één init. B) van 1 en f van 2. Op de titel een ornament, bloem, sterk gelijkend op, maar blijkbaar niet identiek met NAT.Peetersen v. Middelburch VIII.25, onder, meest rechts.
Greifswald UB; 's-Gravenhage KB. (fotocopie van het ex. Greifswald).
Niet vermeld in Hans Sachs, hrsg. von A. von Keller u. E. Goetze XXIV (Tüb. 1900), Einzeldrucke, bij de bibliographie van dit geschrift, 80 ff.

7. Summa der Godliker schriftueren, oft een Duytsche Theologie leerende ende onderwysende alle menschen wat dat Christen ghelooue is, enz. Van den olden en nieuwen God, gelooue ende leere. ‘Ghedruckt by Magnus van den Merberghe’. 1556. 8^o.

Geen ex. gevonden.
Vermeld bij J. Koning, Naam-lyst van eenige zeldzame boeken en handschriften no. 8 (1809), p. 156 en daaruit in Bibl. Adversaria V.270.
Twijfel is bij mij opgekomen, of de Summa wel een druk van Magnus vanden Merberghe is en niet veeleer een der uitgaven van de Summa s.n.l.a. (en dan in verband met de redactie van de titel ‘dat Christen ghelooue’ misschien NK.1968 of 3910, en niet 1969) en daarachter gebonden de uitgave Van den olden en nieuwen God, en slechts deze in 1556 gedrukt door Magnus vanden Merberghe. Misschien ook het volgende no. 8 van 1557 met de aanhang Van den olden... God van 1556. Andere uitgaven, waarin deze beide werken samen voorkomen, zijn mij n.l. niet bekend.

8. Summa der godliker scrifturen oft een Duytsche theologie. ‘Ghedruckt bij mij Magnus van den Merberghe van Oesterhout’. April 1557.

8^o. 136 bll., Aij-Riiij.
Geen ex. gevonden.
Vermeld bij J.J. van Toorenenbergen, Het oudste Ned. verboden boek 1523 (Leid. 1882), p. XL; Bibl. Adversaria IV.300 (aan Van Toorenenbergen, o.c. ontleend met de drukfout ‘1577’ voor 1557) en V.270.

Ik heb me bij deze vergelijkingen der typen en verdere technische uitvoering angstvallig beperkt tot getekende drukken van Niclaes van Oldenborch en slechts in één geval (bij de init. D in 1),

[p. *11]

III. Gulden Onderwysinge. Magnus vanden Merberghe, 1556, bl. 175b; typen b en c

[p. 111]

ter versterking van de bewijskracht, bovendien nog een niet gesigneerde druk van hem aangehaald. Verder is de titelrand van 3 me slechts bekend uit ongetekende drukken, maar in dit geval zijn gelijkheid van typen en initiaal, zonder de titelrand er bij te betrekken, reeds overtuigend genoeg.

Het is waarschijnlijk, dat indien te eniger tijd enkele der vier tot nu toe niet gevonden drukken van Magnus vanden Merberghe mochten opduiken, daaruit nog meer bewijzen voor zijn identiteit met Niclaes van Oldenborch te halen zullen zijn. Maar reeds de vier thans beschikbare geven voldoende zekerheid.

Voor de bibliograaf is het een gelukkige omstandigheid, dat Niclaes van Oldenborch in 1555 een getekende druk heeft uitgegeven, de reeds genoemde Der Waerheyt Onderwijs met de colophon ‘Ghedruct by Niclaes van Oldenborch. Anno. 1555.’ Bezaten we dit bewijsstuk niet, we zouden bij een vergelijking der drukken van Magnus en de zijne technisch hetzelfde resultaat hebben bereikt, maar met heel wat minder zekerheid de conclusie hebben kunnen en durven trekken, dat drukken van Magnus, gedateerd 1555, '56 en '57, nog uit de drukkerij van Niclaes van Oldenborch afkomstig waren. Daarnaast immers had de mogelijkheid bestaan, dat Niclaes al ‘geexcuteert’ was en zijn materiaal toen in handen van een ketters geestverwant, geheten Magnus vanden Merberghe, was overgegaan. Hoewel tegen deze opvatting dan dadelijk weer de bedenking was gerezen, dat een overheid, die een drukker liet terechtstellen, ook wel beslag op diens drukkersgerei zou hebben gelegd. De thans gevonden uitgaven bewijzen verder, dat de werkzaamheid van Van Oldenborch, in mijn aangehaald opstel tot c. 1555 geschat, stellig tot 1557 is voortgezet. Nu we de identiteit van hem en Magnus vanden Merberghe mogen aannemen, treft het, dat er bij deze nieuwe aanwas van acht uitgaven enige herdrukken van voorafgaande edities voorkomen. Zo no. 3, de Gulden Onderwysinge, waarvan twee vroegere edities bestaan, in onze Nederlandsche Bibliographie onder 1623 en 3631 aan Niclaes van Oldenborch, nog wel beide met vraagteken, toegeschreven, maar toch zeer waarschijnlijk van hem. Dan no. 5, het werk van Urbanus Regius, in een gesigneerde uitgave reeds in 1538 (NK. 1789) door hem uitgegeven; no. 8 (en 7?), de Summa der godliker schrifturen, waarvan eveneens twee vroegere uitgaven, NK. 1969 en 3911 zeer waarschijnlijk van Van Oldenborch stammen. En ten slotte no. 7, Van den olden en nieu-

[p. 112]

wen God, waarvan ik bij een nader onderzoek ons no. 1013, indertijd nog met vraagteken aan hem toegeschreven, nu vrijwel zeker aan hem durf toekennen. Merkwaardig is, dat er tot heden uitsluitend uitgaven in 8^o van hem bekend zijn.

Ook thans blijft er veel duisternis hangen om de persoon van Niclaes van Oldenborch en de tragische executie te Antwerpen is een der weinige zekerheden in zijn bestaan. Maar sinds we Magnus vanden Merberghe als zijn alter ego konden aanwijzen, is zijn geestelijk beeld weer gaver en scherper geworden. Een dertig jaar geleden schreef ik in mijn aangehaald opstel over hem: ‘Wie waagt zich aan een studie over zijn leven en uitgaven’? Daaraan heeft - bijna zou ik zeggen ‘natuurlijk’ - niemand gehoor gegeven. In ieder geval zal, wie zich in de toekomst aangordt tot deze moeilijke taak, heel wat meer uitgaven van hem kunnen vermelden dan toen. En ten slotte is het sub specie aeternitatis toch altijd belangrijker wat een mens gepraesteerd heeft dan met wie hij getrouwd was of waar zijn huis stond.

Ongetwijfeld verdient ook Niclaes van Oldenborch met zijn listige trucjes ter zelfbeveiliging en de reeks van louter verboden, Protestantse uitgaven, waarvan zijn gewelddadige dood het gevolg was, onder de drukkers der Hervorming met eerbied genoemd te worden.

's-Gravenhage, Dec. 1951.

M.E. Kronenberg.