Het Boek. Serie 2. Jaargang 30

[p. 257]

Bestaat er verband tussen de pseudocosterianadrukkerij en het Utrechtse universiteits-plan van 1470?
I

Inleiding

In de vorige aflevering van dit tijdschrift werd beloofd, dat er in deze aflevering ‘een volledige beschrijving’ zou volgen van de Franse Donatus die in 1886 te Utrecht werd ontdekt. Meer dan elk ander document pleit die Donatus immers voor de waarschijnlijkheid van de stelling: Dat de oudste Nederlandse drukkerij, die volgens de Costerlegende reeds vóór 1450 in Haarlem zou hebben bestaan, niets anders is geweest dan een drukkerij, die in de jaren 1465-70 te Utrecht heeft gewerkt¹⁾.

Doch diezelfde drukkerij heeft, behalve die Franse Donatus, plus een hele reeks Latijnse Donatussen en Doctrinalen, nog andere boeken gedrukt, waarvan men de auctores intellectuales moeilijk ergens anders kan zoeken dan in de kring van humanisten die zich bevond rondom bisschop David van Bourgondië, die 40 jaar lang het bisdom Utrecht heeft bestuurd (1456-1496).

Merkwaardig is evenwel dat niemand zich ooit de moeite heeft gegeven, de inhoud van die ‘andere boeken’ nauwkeurig te ontleden. Daardoor heeft het grote publiek de indruk gekregen, dat die pseudo-Costerdrukkerij alleen 'n aantal spraakkunstjes voor ‘de lagere school’ heeft voortgebracht. En de bekende Gottfried Zedier, de vermoedelijk enige Duitser die krampachtig vasthoudt aan de stelling, dat Laurens Coster te Haarlem wel erin geslaagd is losse metalen letters te gieten, maar dat Gutenberg het ‘handgietinstrument’ uitgevonden heeft, waardoor de boekdrukkunst eigenlijk pas ‘boekdrukkunst’ is geworden, doet dan ook danig zijn best om steeds op de voorgrond te schuiven, dat die oudste Nederlandse drukkerij ‘fast nur

1) Zie Het Boek XXX (1950), afl. 2, p. 151-2, en voetnoot 11.

[p. 258]

Donatdrucke sowie andere ähnliche kleinere Drucke hervorgebracht hat’; dat het dus niets meer dan een ‘Schulbuchdruckerei’ is geweest²⁾.

Wanneer men evenwel in het 2e deel van dit opstel te lezen krijgt wat er allemaal aan klassieke, neo-klassieke, theologische en juridische stukken verborgen zit in de Saliceto/Homerusbundel en in de Pontanus-bundel, alsmede in het Aesopus/Valla en Petrarca-bundeltje, alle drie producten welke aan die Haarlemse ‘schoolboekendrukkerij’ zouden te danken zijn, zal men allicht tot andere gedachten komen omtrent de plaats waar, de tijd waarin, en de bedoeling waarmee die oudste Nederlandse drukkerij werd opgericht, en enige jaren lang met grote voortvarendheid heeft gewerkt.

En vooral wanneer men daaraan toevoegt de reeks van meer dan 30 merkwaardige, soms volumineuze boeken, die onmiddellijk na het ophouden van die oudste anonieme drukkerij, te Utrecht verschenen zijn in de jaren 1473-1475 in de drukkerij van Nicolaas Ketelaer/Gerard de Leempt, en hun beider opvolger Willem Hees, dan móét men wel tot de conclusie komen, dat men zich te Utrecht op brede basis voorbereidde op een toekomstige Universiteit, door niet alleen boeken te drukken die wij, in onze tijd, nodig achten voor het lager en het middelbaar onderwijs, maar ook voor het hoger onderwijs, zoals men dat in de middeleeuwen opvatte.

Het staat vast, dat het Stadsbestuur van Utrecht in 1470 een Commissie heeft benoemd om advies uit te brengen over een aldaar op te richten Universiteit. Wel weten we dat alleen uit ‘een enkel zinnetje uit 's Raads Dagelijks Boek’, zoals Dr. Brandt dat formuleert, en hebben diegenen die vóór Brandt dat Raadsbesluit vermelden er geen enkele toelichting op weten te geven³⁾; maar dat neemt niet weg dat het Universiteits-plan blijkbaar ernstig werd opgevat. Anders gaat men er geen aparte Commissie voor benoemen. En dat ons van dat plan heden ten

2) G. Zedler, Von Coster zu Gutenberg (Leipzig 1921), p. 162, alinea 1; p. 160, al. 3. Vgl. ook p. 75; p. 153, alin. 1, waar Coster's ‘Schulbuchhander’ in verband wordt gebracht met zijn ambten van schoolmeester en koster! Nog 15 jaar later kwam Zedler weer op die ‘Schulbücherdruck’ terug. Zie Der älteste Buchdruck, enz. (Leiden 1936), p. 48, regel 6 v.o.

3) Zie Dr. C.D.J. Brandt, Jaarboekje van Oud-Utrecht 1940 (Utrecht 1940), p. 29. - Het Raadsbesluit wordt ook vermeld bij Ekker (1863), Wijnne-Miedema (1900), en Kernkamp (1936). Zie Brandt, p. 24, noot 2-4.

[p. 259]

dage niets verder bekend is, wil niet zeggen dat er ook niet aan gewerkt werd. Wie nog eens wil nalezen wat in het vorige artikel geschreven is over het ongelukkige lot dat de Utrechtse archivalia in later tijd heeft getroffen, zal vanzelf begrijpen, dathet ontbreken van archivalische documenten geen bewijs is, zeker niet te Utrecht, dat iets niet heeft plaats gehad⁴⁾.

Toch doet men over 't algemeen, alsof dat Utrechtse Universiteits-plan al heel spoedig de doospot is ingegaan, terwijl het bewijs van het tegendeel al sedert eeuwen voor het grijpen ligt in de daarstraks vermelde werken die Ketelaer/De Leempt en Hees hebben gedrukt. Voor verreweg het grootste gedeelte zijn dat boeken, waarvoor het Nederlandse ontwikkelde publiek toentertijd nog niet rijp was. Men moet dat Utrechtse Universiteits-plan dan ook niet beschouwen als een verdere uitbouw van de Hieronymusschool van de Utrechtse Broeders van het Gemene Leven - zulke hoogvliegers waren de Broeders over 't algemeen niet - maar als een oorspronkelijk buitenlands plan, dat uitging van de reeds vermelde humanistenkring rondom David van Bourgondië.

Welnu, de onmiskenbare voorloopster van die drukkerij van Ketelaer/De Leempt-Hees is de pseudo-Costerdrukkerij, zoals duidelijk blijkt uit de drie, daarstraks genoemde bundels. En dat althans de twee grotere bundels te Utrecht en niet te Haarlem zijn gedrukt, wordt opnieuw daardoor bevestigd, dat fragmenten van beide bundels als boekbindersmateriaal gebruikt zijn in het klooster van de Reguliere Kanunniken te Utrecht.

Daar echter ook die fragmenten, op twee onbetekenende uitzonderingen na, nooit ernstig onderzocht en beschreven zijn, net zo min als de drie zoëven genoemde bundels, en het toch tijd wordt dat vooral de Utrechtse wetenschappelijke wereld zich eens ernstig gaat bemoeien met het culturele leven in de stad Utrecht tijdens de 15e eeuw, dat men, zeer ten onrechte, tot nu toe veelal heeft beschouwd als van weinig of geen betekenis, is een uitvoeriger beschrijving èn van die fragmenten, èn vooral van die drie bundels, èn van de zo belangrijke productie der Ketelaer/De Leempt-Hees-drukkerij absoluut nodig, vooral omdat wij hiermee een terrein betreden dat in ons huidige Nederland een terra incognita dreigt te worden: het terrein van de laat-middeleeuwse wetenschappelijke litteratuur.

4) Zie over het lot van de Utrechtse archivalia, Het Boek XXX (1950), p. 154-6.

[p. 260]

De, voorzover ik weet, enige Nederlandse schrijver die, al was het maar vaagjes, aanvoelde, dat er achter de drukkerij van Ketelaer/De Leempt-Hees iets bijzonders school, en daarin zelfs verband zag met de cultuurbevordering die van David van Bourgondië uitging, is Jan Willem Holtrop, die twee jaren vóór zijn dood († 13 Februari 1870), bij de bespreking van de drukkerij van Ketelaer/De Leempt deze merkwaardige woorden schreef:

Parmi les livres, tous de format in-folio, imprimés par ces artistes, il s'en trouve plusieurs inédits jusqu'alors, comme Augustinus De mirabilibus sacrae Scripturae, Claudianus, Eusebius, Jac de Cessolis Solatium ludi scacorum, Liber Alexandri Magni De proeliis, Sedulius, Vegetius, Vigellus, Cornelius Gallus, Thomae a Kempis Opera omnia - un gros volume publié peu de temps après la mort de cet auteur, mais dans lequel ne se trouve pas le livre de l'Imitation - et une traduction en vers latins du Roman du Renard, faite par un certain Bauduin au 13me siècle d'après le poëme hollandais de ce roman....
Tous ces livres imprimés d'après des manuscrits, donnent une idée avantageuse de l'état des Bibliothèques dans l'Evêché d'Utrecht à cette époque, et de l'encouragement que David de Bourgogne accorda aux sciences et aux belles-lettres, qui permit aux imprimeurs d'entreprendre la publication d'ouvrages semblables⁵⁾.

Hadde Holtrop verder in die richting doorgedacht, en hadde hij daarbij betrokken het Utrechtse Universiteitsplan, dat enige jaren te voren door Ekker was bekend geworden (1863), dan zou hij, die zich juist veel moeite heeft gegeven om enigszins door te dringen in de verwarde inhoud van de Saliceto/Homerusen van de Pontanus-bundel, zonder enige twijfel tot de conclusie gekomen zijn, dat ook die twee bundels, en dus de hele pseudo-Costerdrukkerij, nergens anders konden ontstaan zijn en bestaan hebben dan in de omgeving van dezelfde David van Bourgondië, aan wiens culturele stuwkracht hij zonder enige aarzeling het ontstaan en de werkzaamheid van de Ketelaer/De Leempt-Heesdrukkerij toeschreef, omdat hij nu eenmaal een positieve aanwijzing had, dat die mensen in Utrecht hadden gewerkt.

Maar als kind van zijn tijd zat Holtrop vastgeklemd in dat ‘ongerijmde’ Haarlemse Laurens Coster-verhaal (de qualificatie is van Fruin). En zijn opvolger Marinus Campbell, die door Bradshaw tot de wetenschap was gekomen dat men de Costerdrukkerij niet in Haarlem maar in Utrecht moest zoeken, doch wiens algemene kijk op de culturele betekenis van de 15e-eeuwse

5) J.W. Holtrop, Monuments typographiques des Pays-Bas au quinzième siècle (La Haye 1868), p. 40-41.

[p. 261]

Nederlandse drukkerijen niet bepaald ‘breed’ kan worden genoemd, had op zijn beurt weer niet het idee, die onzalige Costerdrukkerij vast te koppelen aan de invloed van de Utrechtse humanistenkring⁶⁾.

Doch die nadere beschrijvingen van de drie bundels en van de zich te Utrecht bevindende fragmenten, alsmede de lijsten (met korte toelichtingen) van de boeken die gedrukt zijn in de pseudo-Costerdrukkerij en bij Ketelaer/De Leempt en Hees, allemaal dingen die duidelijk moeten maken, dat men zich te Utrecht wel degelijk ongeveer 5 jaar lang heeft voorbereid op een toekomstige Universiteit, vereisen nogal enige ruimte, en maken het nodig dit artikel in tweeën te splitsen. In paragraaf A zullen we daarom de Franse Donatus behandelen, terwijl een volgend artikel in paragraaf B de nodige bewijzen zal brengen, dat de productie van de oudste Utrechtse drukkerijen ingesteld was op universitair onderwijs.

6) Over het vasthouden van Holtrop aan de Laurens Coster-legende, zie zijn Monuments, p. X, p. 15-36 (éditions de Laurent Coster et de ses successeurs), en p. 98, alin. 4-6, waar hij bij een wapen van de Hanze-stad Haarlem opeen houtsnede, door Matthijs van der Goes te Antwerpen op 21 Juni 1487 gebruikt (Holtrop, planche 101 b2; Campbell, nr. 1537), de vraag stelt, of de graveur daarmee de stad Haarlem wil aanduiden ‘comme le berceau de l'imprimerie’(!!).

A. De Franse Donatus

Bij de bibliografische beschrijving van deze Donatus, die een fragment is dat slechts de helft van het boekje omvat (blad 1, 2, 7 en 8), is rekening gehouden met de mogelijkheid, dat de andere helft ook nog eens ontdekt wordt. Daarom worden, in afwijking van de gewone methode, niet alleen het begin van blad 1a en het eind van blad 8b, maar ook het eind van blad 2b en het begin van blad 7a in de beschrijving opgenomen; casu quo kan men dan misschien controleren, in hoever een nog te vinden fragment tussen de bladen 2b tot 7a past.

Donatus, Aelius, Des .viij. parties d'oraison. Zonder naam, plaats en jaar (Nederland, Drukker van het Speculum humanae salvationis. - c. 1470).
Bl. 1a, reg. 1: [Q⁴] Vantes ties doraison sont .viij. quelles le nom || lepronom leuerbe laduerbe. le ticipe. la cōiuncti || on. la preposicion la īteriection. De ces .viij ties || doraison quatre en ya qui se declinent et quatre q̓ || ne se declinent...
Bl. 2b, reg. 27: [Q²] Vest nom cest vne tie doraisō q̓ ē mise en lien

[p. 262]

(sic) de || pe nom et receipt certame(sic) sonne o q̃lite finie ou(sic) || Quātes choses luy aduenēt vi. q̄llʒ q̃lite genre nōbre figu || re sōne case Quātes q̃lites de nom sont deulx q̄llʒ la finie || (hierna ontbreken bl. 3, 4, 5, en 6).
Bl. 7a, reg. 1: legis Et e bref deuant ris et deuāt re es verbes passifs || cōmūs et de ponens comme legeris vel legere. la quarte || ha J long deuāt re ou p̄ūt et ou p̄t'it (bedoeld is: au present et au preterit) īfaict tēps de lindica || tif meuf es v̓bes...
Bl. 8b, reg. 26: īfaicte Qn̄tes choses lui aduiennēt vne q̄lle sig̃ciō tāt seul || lemēt Quātes sig̃cions de īt'iectiō sont q̃tre q̄llʒ ioye cōme || euax doleur cōme heu admiratiō cōme pape pours at ac |||| ast Et si pl⁹ en ya elles sōt semplables Et sic ē finis ||
Gedrukt in de Speculum-type. Afgebeeld o.a. in de hierbij gaande reproductie; ook bij Holtrop, Monuments, pl. 17, en op tal van andere plaatsen.
4^o. Perkament. Fragment van een verkorte Donatustekst, omvattende bl. 1, 2, 7 en 8 van een geheel dat 8 bladen telde (zie beneden, p. 266).
Gothische letter. Bl. 2b en 7a tellen 30 regels; de overige 29. Afmetingen van de bladspiegel: c. 150 × 115 mm; van de bladen: c. 210 × 150 mm.
Initialen in rood ingetekend; de Q op bl. 1a, 4 regels hoog, de 7 andere Q's, passim ingevoegd, 2 regels. Op bl. 1a, 7a en 8b een rood rubriekteken. Alle gedrukte hoofdletters rood doorstreept. De tekst is op verschillende plaatsen met de pen in zwarte inkt verbeterd, meestal op rasuur.
Universiteitsbibliotheek, Utrecht (sign. Rariora, B. qu. 66).
Blijkens een bij bl. 1a ingeplakte aantekening werd het fragment ‘Uit het Archief der Gemeente Utrecht aan de Universiteitsbibliotheek in bruikleen afgestaan: 12 April 1886’.

Het fragment werd begin Februari 1886 ontdekt door Mr. Dr. Samuel Muller, Rijksarchivaris in de provincie, en gemeentearchivaris van de stad Utrecht. De bladen dienden als omslag van een bundel stukken, afkomstig uit het Sint Caeciliaklooster te Utrecht (straks meer daarover)⁷⁾. Mr. Muller zond het fragment aanstonds op aan Campbell te 's-Gravenhage, die in 1889 een bibliografische beschrijving ervan gaf in het 3e Supplément van zijn Annales, en tevens een vrij lang verhaal eraan toevoegde over het belang van Muller's ontdekking⁸⁾.

Nauwelijks was de beschrijving van Campbell verschenen, of de jonge Fransman Léon Dorez publiceerde het volgend jaar een volledige zincografische reproductie van het fragment onder de titel: L'Ars Minor de Donat. Traduction française, reproduite en fac-similé d'après l'incunable unique de la Bibliothèque de l'Université d'Utrecht⁹⁾. In zijn Inleiding, voorafgegaan

7) Mijn bijzondere dank aan de Heer D. Grosheide, bibliothecaris van de Universiteit te Utrecht, en aan Mr. J.W.H. van Campen, gemeente-archivaris van Utrecht, die mij in de gelegenheid hebben gesteld, zowel het Donatus-fragment als de bundel stukken van het Sint Caeciliaklooster nauwkeurig te bestuderen.

8) M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle, 3e Supplément (La Haye 1889), nr. 615a.

9) ‘Tiré à cent exemplaires’ (op de pagina vóór het titelblad). - Paris, A. Picard, 1890 (10 en [8] pp. 4^o). - Een reproductie in lichtdruk van bl. 1a en 8b bij G. Zedler, Von Coster zu Gutenberg (Leipzig 1921), Taf. XV. Zie ald. ook p. 87-94, 140, waaruit blijkt dat Zedler van de ‘localisering’ der pseudo-Costeriana te Utrecht, zoals de vakmensen dat bedoelen, niets begrijpt (vgl. Het Boek XXX, 1950, p. 146-150, 166).

[p. 263]

door een opdracht aan de zojuist overleden Campbell († 2 April 1890) wijst Dorez erop, dat zowel handschriften als drukken van de Franse Donatus uiterst zeldzaam zijn. Daarna herhaalt hij letterlijk de uitvoerige aantekening die Campbell aan zijn bibliografische beschrijving had toegevoegd, en eindigt dan met de mededeling: ‘Nous nous réservons d'ailleurs de reprendre, dans une étude complète sur Donat, les diverses questions que soulève le fragment d'Utrecht’ (pag. 8).

Van die ‘étude complète’ is intussen niets gekomen; want uit de Bibliografia degli scritti di Léon Dorez (1890-1921), samengesteld door Carlo Frati blijkt, dat de publicatie van Dorez over de te Utrecht aanwezige Donatus niet alleen zijn eerste. maar ook zijn laatste geschrift over de Donatus geweest is¹⁰⁾. Als curiositeit zij hieraan toegevoegd dat volgens Dorez de Franse Donatus vermoedelijk het oudste stuk is dat ooit in de Franse taal werd gedrukt. Vroeger, zegt hij, meende men dat die eer toekwam aan het Recueil des histoires de Troye [van Raoul le Fèvre] ‘imprimé par Ulrich Zell à Cologne entre 1467 et 1470’¹¹⁾.

De door Dorez bezorgde zincografische reproductie is, technisch beschouwd, slecht. Op niet minder dan 38 plaatsen heeft de clicheur zijn acht zinco's op eigen houtje ‘geretoucheerd’. Het heeft echter geen zin die 38 plaatsen stuk voor stuk aan te geven, doch voor twee retouches moet uitdrukkelijk worden gewaarschuwd, daar zij iemand op een dwaalspoor kunnen brengen, wanneer hij op grond van de reproductie van Dorez de inventaris zou willen opmaken van de Speculum-type, waarover de drukkerij beschikte toen zij de Franse Donatus ter perse

10) De Bibliografie van de geschriften van Dorez verscheen in La Bibliofilia. Rivista di storia del Libro e delle Arti grafiche, di Bibliografia ed Erudizione, diretta da Leo S. Olschki XXIV (Firenze 1923), p. 88-95. De lijst telt 123 nummers.

11) Dorez, pag. 8. - Vóór 1890 schijnt dus ergens beweerd te zijn, dat Zell te Keulen dat Franse boek had gedrukt. Ik vermoed dat het een verwarring is geweest met de uitgave van het Recueil, die zonder naam, plaats en jaar is verschenen (Campbell, Supplément I, 1878, nr. 1093b), en die men tegenwoordig toeschrijft aan Colard Mansion te Brugge, omstr. 1477 (zie Margaret Bingham Stillwell, Incunabula in American Libraries. A second Census, New York 1940, L 95. Met verwijzing naar De Ricci 3b; Duff 243; Campbell I. 1093b; Proctor 9319).

[p. 264]

legde¹²⁾. Daar beide corrupte plaatsen voorkomen op fol. 2b, wordt hierbij een reproductie van die bladzijde gegeven, dan kan de lezer zich tevens een idee vormen van de meer dan primitieve manier waarop de Franse kinderen te Utrecht hun eerste Latijn te lezen kregen, en kan men zich tevens amuseren met de 15e-eeuwse Franse spelling, waartussendoor nog een enkele drukfout loopt, al zijn de meeste met de pen verbeterd. Wat echter de druk zelf van de Donatus betreft: men zal moeten toegeven dat die nog niet zo slecht is. En dat is bij de meeste pseudo-Costeriana het geval; de drukker verstond zijn vak vrij goed.

Zolang ik het origineel nog niet onder de ogen had gehad heeft vooral die s onderkast in reg. 3, derde letter van de reproductie, mij geïntrigeerd. Die s schijnt zó weggelopen te zijn uit een Fransgeoriënteerde drukkerij, bijvoorbeeld uit die van Colard Mansion te Brugge. Op zichzelf betekent zo'n verdwaalde letter uit een andere letterkast niets; men treft dat meermalen bij incunabelonderzoek. Maar nu en dan heeft zo'n kleinigheid toch tot merkwaardige ontdekkingen geleid. Zou dat hier óók het geval zijn?

Men moet namelijk weten dat 'n 40 à 50 jaar geleden de bewering gelanceerd is, dat het Speculum humanae salvationis niet in Nederland doch in België, met name te Leuven zou gedrukt zijn.

In verband daarmee beweerde men, dat in de houtsneden van het Speculum de hand van Dirk Bouts te herkennen zou zijn, de beroemde schilder die, ofschoon Haarlemmer van geboorte, van omstreeks 1449 Leuven heeft gewerkt, waar hij in 1475 is gestorven. Een prachtkans dus, om de drukkerij van Laurens Coster weer aan Haarlem te koppelen, al was het dan langs een wat singuliere omweg. Zou nu die zwierige, Fransgevormde s, midden in de zuiver-Nederlandse Speculum-type van onze Donatus, ons nu toch weer naar België terugvoeren¹³⁾?

12) Bij de oudste drukkers komt het herhaaldelijk voor, dat zij in de loop der jaren in een bepaalde lettersoort nieuwe letters bijvoegen, of bestaande letters door andere vervangen. Voorbeelden daarvan, met de tekeningen erbij, kan men vinden in Het Boek XXIX (1948), pag. 221, waar het gaat over de Freeska Landriucht-drukkerij. Hetzelfde ook in het Gedenkboek (van de) Koninklijke Bibliotheek. 1798-1948 ('s-Gravenhage 1948), pag. 53. Daar tal van de oudste boeken verschenen zijn zonder datum, zijn zulke veranderingen in de typenvoorraad uiterst welkome middelen om die boeken minstens approximatief te dateren, of althans hun chronologische volgorde vast te stellen.

13) Wat er toen allemaal over de Belgische oorsprong van het Speculum is gechreven, eerst door Doudelet (1903), daarna met nog meer fantasie door Jan Willem Enschedé (1918), kan men nalezen bij Zedler, p. 92-98, passim. Een duidelijker idee daarvan krijgt men, wanneer men de plaatsen raadpleegt, aangegeven in de Registers, opgenomen in Het Boek, XXVII (1943), p. 102, kol. 1, reg. 20-25. - Het hele België-Speculum vraagstuk heeft echter weinig belangstelling getrokken, omdat het geen enkel concreet en bewijsbaar feit tot uitgangspunt heeft en dus volkomen in de lucht hangt.

[p. 265]

DONATUS, AELIUS, Des .viij. parties doraison, fol. 2b, volgens de reproductie van Dorez (Paris 1890). - De grote s onderkast in regel 3, derde letter, is een fantasie van de clicheur. In het origineel is het juist dezelfde s als 9 letters verder (van adiectifs). - In regel 29, zesde woord, staat als 4e letter een verwrongen tekentje, dat echter in het origineel precies gelijk is aan het tekentje in regel 30, op twee na laatste woord. - Correcties met de pen, meestal op rasuur: Reg. 6 de se van se(m)ble; ald. laatste letter (n; lees u); reg. 15, Quā, doorgestreept, reg. 23, de alleenstaande i. - Drukfout, reg. 5: bonur (lees bonus); voortdurend u in plaats van n, of omgekeerd; reg. 28: certame, lees certaine, enz.

[p. 266]

Doch toen mij het origineel onder de ogen kwam, was onmiddellijk het resultaat.... een zeer genoeglijke ‘ridiculus mus’. De exotische s bleek slechts een fantasietje te zijn van de clicheur. Blijkbaar heeft het cliché op de plaats van die s een wondje gehad, dat door de clicheur op goed geluk af werd ‘genezen’.

Boven (p. 262) werd gezegd dat de Franse Donatus een sterk verkorte tekst geeft, en op grond daarvan is de conclusie getrokken dat er aan het fragment te Utrecht slechts 4 bladen ontbreken. Een globale berekening werd ons reeds in 1903 mogelijk gemaakt door Paul Schwenke die het lumineuze idee heeft gehad, een provisorische normaaltekst van de Donatus uit te geven die hij in 37 paragrafen indeelde¹⁴⁾.

Daar de Franse Donatus-tekst zowel in bewoording als in uitwerking zijn eigen weg gaat, is het niet goed mogelijk, een paar teksten over hetzelfde onderdeel ter vergelijking naast elkaar te plaatsen. Doch het is voldoende wanneer men weet, dat de Franse tekst de paradigma's van de regelmatige en onregelmatige werkwoorden weglaat, en eindigt bij Schwenke nr. 25 (p. 43). De nrs. 26 tot 37, die bijna de helft van de Donatustekst vormen, worden dus in de Franse redactie weggelaten.

*

De bundel stukken van het Gemeente-archief te Utrecht waarvoor de Donatus als omslag heeft gediend wordt in de gedrukte inventaris beschreven als een ‘Register van eigendomsbewijzen van het (Utrechtse Sint Cecilia-)convent. - Midden der 16e eeuw. - Geschreven door Jan van Nieuwpoort secretaris van het kapittel van St. Jan’¹⁵⁾.

Het is een keurig geschreven bundel van 79 bladen in folio, verdeeld over 4 katernen, waarvan men de om vang het gemakkelijkst aldus beschrijft [A¹⁰+2, B¹⁰, C¹⁰, D⁸-1], dat wil zeggen, dat er aan katern A twee bladen zijn toegevoegd, en dat aan

14) Paul Schwenke, Die Donat-und Kalendertype. Nachtrag und Uebersicht (Veröffentlichungen der Gutenberg-Gesellschaft II, Mainz 1903), p. 35-49.

15) Mr. S. Muller, Fz., Catalogussen van de bij het Stads-archief bewaarde archieven. B. Kloosters en Begijnhuizen (Utrecht 1913), nr. 891, p. 139.

[p. 267]

katern D één blad ontbreekt. Verder zijn de eerste 4 bladen (de Inhoudsopgave) en de laatste 4 (blank) ongenummerd, terwijl de andere genummerd zijn: j-Lxxj; langs beide berekeningen komt men dus tot 4 katernen en 79 bladen. Niet Jan van Nieuwpoort doch een van zijn klerken heeft de bundel geschreven; alleen heeft Jan van Nieuwpoort - die zich steeds ‘Jo. a Nouaporta, Notarius’ noemt - een groepje afschriften, zodra ze klaar waren, telkens gecollationeerd¹⁶⁾.

Wij hebben hier dus te doen met een document, dat met alle zorg werd samengesteld. Voorop gaat een inhoudsopgave van de bundel ‘omme te vynden den brieve die ghij begheert’, geordend volgens de plaats waar de bezittingen lagen (Vleuten, Zuilen, Vreeswijk, Tienhoven, enz.), en daarna volgen de afschriften der documenten, waarvan het oudste, voor zover ik gezien heb, dagtekent uit 1369 (fol. 36a), op Zondag vóór Sint Maarten in de zomer¹⁷⁾, terwijl het jongste van 9 Juli 1541 is (fol. 9b). Waarom de zusters van het Caecilia-klooster, vermoedelijk op aansporing van hogerhand, deze afschriften lieten maken en legaliseren door een notaris, is verklaarbaar. De troebelen die de ‘nieuwe religie’ meebracht waren al overal te bespeuren; en daar het bij de ‘religie’ vooral ook om de geestelijke en kerkelijke goederen ging, trachtte men zijn oorspronkelijke eigendomsbewijzen in veiligheid te brengen, en hield de officiële afschriften bij de hand voor 't geval dat de nood aan de man kwam.

Toen de bundel geschreven was heeft men hem van een dubbele perkamenten omslag voorzien. De eerste omslag, die niet groter was dan de vóór- en de achterzijde van de bundel plus de dikte van de rug, was niets anders dan onze Franse Donatus. Maar daaromheen heeft men nog een tweede, een zware perkamenten omslag gelegd, die met een klep van niet minder dan 16 cm. breedte over de voorzijde heenslaat. De binnenomslag, de Donatus, vormde dus een vel van 31 cm. hoog en 46 cm. breed, en de buitenomslag is even hoog, doch 62 cm. breed. En nadat men de 4 katernen met dunnere draad in- en

16) Dat verklaart hij officieel fol. 4a, 9b, 15b, 21b, 26b, 37a, 42a, 45b, 54a, 58b, 63b, 68b, 71a.

17) Dat was dus 1 Juli. - De Translatio van Martinus (Sint Maarten Scuddecorf) viel op 4 Juli. Het primaire Sint Maartensfeest staat op 11 November, dus in de ‘winter’.

[p. 268]

aaneengenaaid had zoals een moderne boekbinder dat heden ten dage nog doet, heeft men alles tezamen, de twee perkamenten omslagen incluis, met zwaarder touw in kruisende vorm op twee plaatsen, boven en onder, op 17 cm. afstand van elkaar ‘ingebonden’, waarvoor men, dwars door de hele bundel heen telkens 4 grotere gaten heeft moeten maken. En die tweemaal 4 gaten zijn ook nu nog in de Franse Donatus op 17 cm. afstand van elkaar te zien¹⁸⁾.

Vanwaar de twee omslagen afkomstig zijn, van het Caeciliaklooster of van de Secretarie van het kapittel der Sint Janskerk, blijkt niet. Doch omdat de bundel met zo veel zorg werd geschreven is men geneigd aan te nemen, dat de Secretarie van de Sint Jan ook voor het inbinden heeft gezorgd. In elk geval is het vervaardigde schrijfwerk betaald. Op blad 1b van de Donatus vindt men links op de buitenrand aangetekend: Pro scriptura iiij fr. v st., dus het schrijven kostte 4 Rijnse guldens en 5 stuivers. En in bleke inkt staat daar nog achter: cum collatione (notarij?). Het honorarium voor de notaris was daarbij dus inbegrepen, naar 't schijnt.

We komen dus tot de conclusie, dat de Franse Donatus nog tot in het midden van de 16e eeuw te Utrecht ergens onder de maculatuur¹⁹⁾ is blijven liggen, vermoedelijk in de Secretarie van de Sint Janskerk. En zolang er geen bewijs van het tegendeel geleverd wordt, staat één ding daarbij vast: De Franse Donatus is ook te Utrecht gedrukt, en nergens anders.

Met opzet leg ik op dit laatste de nadruk, omdat Dr. Hulshof

18) In het Gemeente-archief heeft men, nadat in 1886 de Franse Donatus uit de bundel was losgemaakt, de gelukkige gedachte gehad, al het andere te laten zoals het was. De toestand waarin men de Donatus vond was toen deze: De koppen van blad 1/8 en 2/7 waren, vrij kort op de bovenranden, met een dunne draad op elkaar genaaid; dat is nu nog aan 23 kleine gaatjes in 1/8 onderaan en 2/7 bovenaan te zien. De bladen vormden toen één groot blad, en dat heeft men om de bundel heengeslagen doch zo, dat de dunne draad naast de rug van de bundel viel. De tweemaal 4 grotere gaten, die te danken zijn aan de tweede, zware perkamenten omslag, vielen zodoende op ongeveer 1 cm. afstand van de dunne draad. - Op de Universiteitsbibliotheek heeft de Franse Donatus echter niet meer de vorm van twee aaneengenaaide vellen drukwerk, maar van een boekje in quarto. Doordat men op het Gemeente-archief een beter inzicht had, kan men het zeldzame stuk nu nog in zijn oorspronkelijke toestand reconstrueren.

19) Maculatuur is de benaming van alle papier-, resp. perkament-afval, die in een drukkerij of binderij niet aanstonds wordt weggedaan, omdat ze nog bruikbaar kan zijn, hetzij voor het binnenwerk van een boekband, hetzij voor pakpapier, of wat dan ook. Handelswaarde heeft maculatuur over 't algemeen niet.

[p. 269]

in 1910 heeft beweerd, en het in 1944 letterlijk heeft herhaald, dat de aanwezigheid van Costeriana-fragmenten te Utrecht niets bewijst voor het bestaan van een oude drukkerij aldaar²⁰⁾. Hij beroept zich daarvoor speciaal op het feit, dat een van die fragmenten als boekbindersafval gebruikt werd in een boek, dat pas in of na 1515 werd ingebonden²¹⁾, en stelt dan de vraag: ‘Zou die af val dan bijna een halve eeuw bewaard zijn?’ (Ook Zedler, p. 91, gebruikt een dergelijk argument).

Bij die vraag vergeet de Schrijver, dat een klooster mitsgaders zijn boekbinderij, geen bouwsels zijn die door verkoop of erfrecht overgaan van de ene op de andere firma. Het blijft altijd hetzelfde klooster en dezelfde boekbinderij, onverschillig door de hoeveelste generatie het gebouw wordt bewoond. Een stapel afval kan daar best 50, ja 100 jaar liggen voordat een bepaald stuk maculatuur aan de beurt komt om gebruikt te worden, vooral wanneer men in aanmerking neemt de spaarzaamheid die in kloosters pleegt betracht te worden - behalve door enkele geboren sloddervossen - en die vooral op het eind van de middeleeuwen, toen de economische toestand hier te lande allesbehalve fleurig was, nog wel strenger zal beoefend zijn dan heden ten dage.

Maar behalve dit punt 1 worden hier nog vier andere dingen vergeten: 2^o) dat de Utrechtse fragmenten waarop Hulshof doelt, geen stukken zijn van Donatussen en Doctrinalen, schoolboekjes die overal in Nederland in honderden, misschien wel duizenden exemplaren waren verspreid, en die, als de kinderen van school af waren, als waardeloos goedje werden weggedaan of tot lijm werden verkookt, maar dat het fragmenten zijn van de uiterst zeldzame Pontanus- en de Saliceto/Homerus bundels; - 3^o) dat te Utrecht óók gevonden is het fragment van de Franse Donatus, een unicum dat juist door zijn Franse taal naar geen enkel ander cultuurmilieu heenwijst dan Utrecht; - 4^o) dat de productie van de Utrechtse drukkerij van Ketelaer/De Leempt

20) A. Hulshof, Utrechtsche Parelen (Utrecht 1944), p. 72-74. - Het opstel dat daar op p. 62-81 staat afgedrukt is, met een enigszins gewijzigde titel, een herdruk van zijn opstel in het Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen VIII (1910), p. 17-48. - Daar ik dit tijdschrift niet meer bezit, wordt hier verwezen naar de Parelen. Naar ik vermoed staat de passage over de Costeriana (Parelen, p. 72-74) in het Tijdschrift op p. 23-26.

21) Het is: Santius de Porta, Opus condonatorium (etc.), Hagenaw, Henr. Gran, ere (op kosten van) Jo. Ryman d'Oringaw, 1515, mens. April. (Sign. E. fol. 210).

[p. 270]

en Hees onmiskenbaar aansluit, al is het dan op haar eigen manier, aan de productie van de pseudo-Costerdrukkerij; 5^o) dat het enige typografische materiaal dat van die gefingeerde Haarlemse drukkerij nog over is, in 1481, dus nog vóór het jaar waarin Laurens Coster zou gestorven zijn (1484), aanwezig blijkt te zijn, alweer te.... Utrecht.

De waarde van deze argumenten die voor Utrecht pleiten, zal, hoop ik, duidelijker tot allerlei belangstellenden doordringen, wanneer in een vervolg-artikel onder letter B, een en ander nader zal worden toegelicht.

Wie dus van mening mocht zijn, dat de van oudsher te Utrecht aanwezige pseudo-Costeriana daar terechtgekomen zijn uit een drukkerij buiten Utrecht, zal daarvoor andere bewijzen of aannemelijke veronderstellingen moeten bijbrengen.

Wij bevinden ons nu eenmaal op geschiedkundig terrein. Komt men voor historische feiten te staan waarvoor (nog) geen rechtstreekse verklaring aanwezig is, dan eist een gezonde historische methode, dat men zich aan een verklaring houdt die voor de hand ligt. En hoeft men in casu zeker niet opzij te gaan voor het absurde Haarlemse Laurens Coster-verhaal, dat, ondanks eeuwenlang zoeken en speuren, het nog niet eens tot enige positieve waarschijnlijkheid heeft kunnen brengen.

Vorden, 3 Sept. 1950.

fr. B. Kruitwagen, O.F.M.