Het Boek. Serie 2. Jaargang 30

[p. 271]

Onbekende Utrechtse uitgaven van Suster Bertken's boekjes

Het was in 1924 dat Dr. Joh. Snellen de beide werkjes van Suster Bertken in de serie Herdrukken van de Mij. der Ned. Letterkunde op uitstekende wijze heeft uitgegeven, naar de edities van Jan Seversz. te Leiden (zonder jaar en van 1518). In haar voorrede leest men: ‘Andere oude uitgaven van suster Bertkens geschriften zijn niet tot ons gekomen en hebben misschien ook niet bestaan’. Sinds dien ben ik al twee maal, meer door het toeval dan door liefde voor de geschriften van vrome Suster Bertken, op onbekende vroege uitgaven van haar werk gestuit. De eerste keer, in 1925, ontdekte ik, dat Jan Seversz. vóór de ongedateerde, herdrukte editie - die wel van 1518 zal zijn - van het Boecxken van dye passie ons liefs heeren een vroegere heeft gedrukt, eveneens zonder jaar, die ik op 1516 meende te moeten dateren¹⁾. Een ex. ervan is in de Preussische Staatsbibliothek te Berlijn.

Vijf jaar later een tweede ontmoeting met niet bekende edities van haar werkjes. Dit keer betrof het Antwerpse uitgaven van Willem Vorsterman, zonder jaar - vermoedelijk van c. 1520 -, waarvan exemplaren te vinden zijn in de Cathedral Library te Lincoln²⁾.

Nu, na bijna 20 jaar, derde treffen met Suster Bertken. Een onbekende Utrechtse uitgave werd me onlangs gesignaleerd door de Londens-Duitse boekhandelaar-antiquair Heinrich Eisemann. Aan zijn grote welwillendheid dank ik het, dat het boekje me in Dec. 1949 voor een nauwkeuriger onderzoek ter kennismaking naar Den Haag werd gestuurd³⁾.

1) Zie NK. 2408 en mijn opstel in dit tijdschrift XIV (1925), 209-215, De eerste uitgave van het Boecxken gemaket van Suster Bertken (1516). Vgl. NK. 308.

2) Zie NK. 2407 en 2409 en mijn opstel in dit tijdschrift XIX (1930), 289-300, Een onbekende Antwerpsche uitgave van Suster Bertken's werken.

3) Gaarne betuig ik hier de heer Eisemann nog eens mijn warme dank voor zijn vriendelijke medewerking.

[p. 272]

Zonder overdrijving meen ik te mogen zeggen, dat deze vondst verreweg de belangrijkste van de drie is. In 1930 schreef ik, naar aanleiding van het feit, dat Suster Bertken's boeken blijkbaar het eerst in Leiden en daarna in Antwerpen gedrukt zijn: ‘Het is al eenigszins verwonderlijk dat deze niet in haar eigen stad, Utrecht, gedrukt werden. Een drukker was daar aanwezig; sinds 1514 was Jan Berntsz. er werkzaam’¹⁾, enz. En zo zijn er nu ter elfder ure inderdaad nog Utrechtse uitgaven, door Berntsz. gedrukt, te voorschijn gekomen, stellig vertegenwoordigers van de oorspronkelijke edities. Ik betreur het, dat Juffrouw Snellen, die steeds zo hartelijk deelde in mijn vorige vondsten, deze laatste niet meer mag beleven.

I. Suster Bertken, Boeck tracterende van desen puncten....
Utrecht, Jan Berntsz., 23 Juni 1516, titelblad.

Ondertussen bood hetgeen me uit Londen werd toegezonden in het begin een teleurstelling. Want het was niet, gelijk men

1) Zie dit tijdschrift XIX. 296.

[p. 273]

daar gemeend had, een volledig exemplaar van het Boeck tracterende van desen puncten..., maar samengebonden waren slechts de drie eerste katernen ervan met de laatste katern van Bertken's Boecxken van die passie ons liefs heeren. De volmaakte overeenstemming in de uitvoering, gelijke teksttypen, gelijke bladspiegel, de aansluiting van de signaturen (D, volgend op A-C) is de oorzaak van de vergissing geweest. Blijkbaar is ze niet afkomstig van de binder M. Godillot, die het in een fraai Frans bandje, donkerblauw leer met gouden stempelornamentjes op de schutbladen, heeft gezet, doch van het antiquariaat Georges Heilbrun te Parijs, waar men, zonder kennis van de Nederlandse taal, de oorspronkelijke verzamelband ontleed heeft. Waar was ondertussen de bijbehorende rest, dus de katernen D-E van het eerste en A-C van het tweede werkje, gebleven?

Mijn aanvankelijke teleurstelling, vooral ontsproten uit een grondige afkeer van defecte boeken, veranderde evenwel bij nader inziens in een lichte verheugenis. Immers, uit deze verkeerde samenvoeging bleek zonneklaar, dat Berntsz. niet alleen, gelijk ik verwacht had uit hetgeen mij was aangekondigd, het Boeck tracterende van desen puncten..., maar ook Suster Bertken's andere schepping, het Boecxken van die passie, gedrukt heeft.

Er zouden me echter nog meer verrassingen in de schoot vallen. Want toen ik na het eerste onderzoek mijn bevindingen aan de heer Eisemann gerapporteerd had met de veronderstelling, dat wellicht het ontbrekende nog te achterhalen zou zijn, heeft deze met onverflauwde ijver verder gespeurd. Het gelukkige resultaat was, dat er een maand of drie later nieuwe schatten van dezelfde oorsprong op kwamen duiken, die me weer met grote welwillendheid toegezonden werden.

Dit keer bleken het te zijn een compleet exemplaar van Bertken's Boecxken van die passie o.l. heeren, eveneens boven zijn nederige afkomst en stand gebonden in een donkerblauw leren sierbandje, nu van een andere Franse binder, Aussourd, afkomstig. Ook werd me gestuurd het voorplat van de bijna geheel leeg geplunderde oorspronkelijke band en daarin slechts hetgeen klaarblijkelijk als een waardeloos fragment oud drukwerk was beschouwd. Voor mij echter in het gehele verband van grote betekenis, want hierbij bevond zich de vermiste katern D⁸ van het Boeck tracterende van desen puncten, zodat van deze uitgave thans alleen nog maar de laatste katern E⁴? ontbrak. Voorafgaande

[p. 274]

aan de katern D een ander schijnbaar hopeloos fragment, zonder kop of staart, bestaande uit 23 bladen, [A⁷] B-C⁸. Het gelukte me dit te determineren als de Geestelijcke Boomgaert der vruchten, en wel een geheel onbekende uitgave van Jan Berntsz. te Utrecht¹⁾. Bovendien bevond zich bij de verzameling een compleet exemplaar van De bloyende Rosengarde aller gestlicken ionfferen christo gehilghet (Deventer, Jac. de Breda, 1516), waarvan tot nu toe slechts één exemplaar te Brussel bekend was. Ook deze Rosengarde, in een dito fraai leren bandje van M. Godillot, was weer verkeerd gebonden²⁾.

Het voorplat van de verzamelband, waarin de boekjes eens vereend zijn geweest, is een dusdanig armzalig overblijfsel, dat men er weinig conclusies uit kan trekken. Alleen deze, dat hij in zijn oorspronkelijke gedaante stellig heel wat beter heeft gepast bij de geschriften van sobere Suster Bertken en de overige devote inhoud dan de latere Franse bandjes. Van het voorplat is niets dan het houten blok bewaard; het leer is er afgescheurd, tot op een stukje, onder het unieke overschot der beide vroegere klampen na. De moet, die de versiering van het leer op het hout heeft achtergelaten, komt me voor van een paneelstempel afkomstig te zijn. De rug had vier ribben. Een klein lapje van een Latijns handschrift op perkament zit nog als opvulsel tegen het voorplat.

De grootste verrassing van de tweede zending was, dat de katern D van het complete Boecxken van die passie geenszins identiek bleek te zijn met de eenzame katern ervan, die ik eerder ontvangen had. Wel is de inhoud gelijk, maar zetsel, colophon en houtsnede aan het slot verschillen. Onmiddellijke conclusie: Berntsz. heeft, evenals ook Jan Seversz., niet één, doch twee uitgaven van het Boecxken van die passie gedrukt. Ik vermoed, dat degeen, waarvan slechts de katern D bewaard is, de vroegste zal geweest zijn; een al te positieve uitspraak zou ik echter niet durven doen. Uit de tekst valt niets af te leiden; slechts wat spellingsverschillen komen voor³⁾. Na lang turen op de twee houtsneden,

1) Een vergelijking met de uitgave van Berntsz. van 18 Mei 1521 (NK. 475) wees uit, dat de thans gevondene, te oordelen naar de staat der houtsneden, van vroegere datum moet zijn. Titelblad en katern D⁴? met colophon ontbreken.

2) Bladen 3-6 van katern K zijn gebonden na bl. 1 van katern A, waarop eerst bl. 8 en dan bll. 2-7 van katern A volgen. Zie voor de beschrijving en verdere bizonderheden van deze druk NK. 3820.

3) Alleen op bl. 26b r. 10-11 heeft de unieke katern D (dus Berntsz. I; zie onder) ‘ende v godlike gebeden also trouwelic houden’, terwijl in de volledig bewaarde uitgave (Berntsz. II) hier, evenals in die van Seversz. (NK. 308), ‘geboden’ - vermoedelijk de juiste lezing - staat.

[p. 275]

die ze gemeen hebben, dunkt het me, dat die op het titelblad van het complete exemplaar iets minder gaaf is dan de identieke aan het slot van het andere (hoofddoek geknielde vrouwtje, onderrand)¹⁾, terwijl de rand van de graflegging-houtsnee op bl. 25a daar eveneens aan de rechterzijde wat meer geschonden schijnt. Grote, sterk overtuigende verschillen zijn het niet, maar er op voortbouwende zal ik gemakshalve de beide uitgaven van Berntsz. verder onderscheiden als Boecxken van die passie I (het defecte ex.) en II (het complete ex.).

II. Suster Bertken, Boeck tracterende van desen puncten....
Utrecht, Jan Berntsz., 23 Juni 1516, bl. 1b.

1) Zie afbeeldingen VI en V.

[p. 276]

Toen verscheen er ten slotte, een volle vier maand later, in Juli, eindelijk een verrassend antwoord op mijn brief, al in de winter tot de heer Georges Heilbrun gericht. Hem had ik gevraagd, of er soms nog meer fragmenten uit de bewuste verzamelband in Parijs waren achtergebleven. Inderdaad bleek hij nu vier blaadjes te hebben gevonden, die me werden toegezonden met de vraag, of ze voor mij van enig belang waren¹⁾!

Het was niets minder dan de ontbrekende katern E van het Boeck tracterende van desen puncten...., met colophon en al: ‘Gheprint tot Vtricht by den Gansse mart achter dat gheuanghen vleyschuys (sic) Bi my Ian Berntsz Op sint Iohannes paptysten (sic) auont Anno M.CCCCC. ende xvi²⁾’.

Dit kostbare jaartal 23 Juni 1516 kon gelukkig dadelijk een streep trekken door mijn gissingen omtrent de datering. Wel gaf het me enig zelfvertrouwen, dat deze, door mij op c. 1515 vastgesteld, niet al te ver van de waarheid verwijderd was geweest. In het Boecxken van die passie I komt geen jaartal voor; het verwante drukkersadres luidt: ‘Gheprint tot Vtricht by den Ganssemart achter dat gheuanghen vleyschuys (sic) Bi my Ian Berntsz.’. Het lijkt me waarschijnlijk, dat beide boekjes ongeveer gelijktijdig zijn verschenen.

De Ganzemarkt noemt Berntsz. verder in twee andere uitgaven, Bullen van Leo X, van 5 en 6 Juli 1514, dus gedrukt in het jaar, toen hij zijn werkzaamheid in Utrecht begonnen is³⁾. Daarin staat als adres ‘Impressum Traiecti circa forum Anserum in opposito fratrum minorum’. Blijkbaar woonde hij er nog op 20 Februari 1518, want in een uitgave van die datum (NK. 1046) geeft hij als adres op ‘non procul a fratrum minorum coenobio’. Maar later in hetzelfde jaar 1518 vermeldt hij een geheel nieuwe woonplaats: ‘op den hoeck van die Saelstraet’ (NK. 270). Een bewijs, dat het Boecxken van die passie I na de genoemde Bulla van Leo X is verschenen (NK. 3378), had ik reeds gevonden. Twee der vier randjes, daar op het titelblad afgedrukt en gereproduceerd in de Art Typographique (XI. 33), komen ook voor op

1) Tevens deelde hij me mede, dat in de oorspronkelijke band nog een ander Ned. boekje had gezeten, door hem naar Amerika verkocht. Blijkens de toegevoegde titelfoto was dit Een profitelike oefeninghe vanden XV bloetstortinghen, enz. Antwerpen, Adr. van Berghen, (c. 1515?), beschreven NK. 3617.

2) De afkortingen zijn hier en verder opgelost.

3) NK. 3378 en 3380.

[p. 277]

het laatste blad van het Boecxken van die passie I (zie afb. V), maar van beide is nu een stukje afgesneden¹⁾.

De colophon van het Boecxken van die passie II luidt: ‘Gheprint tot Vtricht by den gansse mart in die corte minrebroeders strate bi mi Ian Berntson op sint Agneten auont’ (d.i. op 1 Sept.). Hoe zielsgraag zouden we ook hier een jaartal bij gezien hebben. Heeft Berntsz. soms gemeend, dat dit al door hem vermeld was? Op bl. 1b, waar het bekende, ietwat beklemmende verhaal voorkomt over Suster Bertken, die 57 jaren besloten heeft gezeten in een kluis van de Buurkerk, leest men aan het slot: ‘Ende is ghestoruen op sint. Lebuijns dach ende leyt begrauen in haer Cluse. Int iaer ons heren. M.C.C.C.C.C. Ende .xvi.’ Suster Bertken echter is niet in 1516, maar in 1514 overleden en zowel in de tweede Leidse uitgave van Seversz., NK. 308, als in de latere Antwerpse van Vorsterman, NK. 2409, staat terzelfder plaatse het juiste jaartal 1514. Doch ook de eerste Leidse editie, NK. 2408, heeft, precies als hier bij Berntsz. II, 1516. Een drukfout van Berntsz., klakkeloos overgenomen door Seversz.? Of heeft Berntsz. er misschien het jaar van zijn uitgave mee bedoeld²⁾?

Aan het slot van het Boecxken van die passie II komt het drukkersmerk voor met de twee engelen, een schild dragend, waarop Sinte Maarten is afgebeeld³⁾. Dit merk wijst mede op een vroeg tijdstip bij Berntsz.; tot nu toe kende ik het uitsluitend in drukken van het jaar 1514⁴⁾. Het blok is hier wat meer versleten dan in de afdrukken van 20 Jan. en 1 Maart 1514, NK. 1074 en 2161.

Dat de edities van Berntsz. de oorspronkelijke vertegenwoordigen, staat voor mij vast. Hoe veel meer lag het voor de hand, dat de geestelijke nalatenschap van de Utrechtse gelovige maagd, sinds lange jaren ongetwijfeld het heilige wonder van de stad, aldaar en niet in Leiden voor het eerst gedrukt werd. Een grondige vergelijking der bewaarde gedeelten met de overeenkomstige passages in de uitgaven van Jan Seversz. van 1518 heeft me in deze opvatting nog versterkt.

Wel lijkt het enigszins jammer, dat de gelegenheid heeft ont-

1) Nog verder afgesneden heeft Berntsz. ze gebruikt in de Geestelijcke Boomgaert der vruchten van 18 Mei 1521 (NK. 475); zie de reproductie NAT. V. 15.

2) Ook in mijn reeds aangehaald opstel in dit tijdschrift XIV. 213-214 wees ik hier op.

3) Gereproduceerd NAT. Berntsz. II. 6.

4) NK. 1074, 1962, 2161, 3378 en 3380.

[p. 278]

broken het nu gevonden Boecxken van die passie te confronteren met de eerste editie van Seversz., te Berlijn bewaard (NK. 2408). Doch aangezien ik in 1925 heb kunnen vaststellen, dat de inhoud hiervan ‘bijna volmaakt gelijk is’ aan de latere uitgave van Seversz. (NK. 308), heeft het practisch weinig bezwaar voor de tekstvergelijking gebruik te maken van zijn tweede uitgave.

III. Suster Bertken, Boeck tracterende van desen puncten....
Utrecht, Jan Berntsz., 23 Juni 1516, bl. 7a.

De vergelijking van de uitgaven Berntsz. met die van Seversz. toont aan, dat ze op vele plaatsen lichtelijk van elkaar afwijken¹⁾. Voor belangstellenden geef ik er in Bijlage I een reeks der meest treffende voorbeelden van - er zijn er nog heel wat meer -, naar hun aard in zes groepen verdeeld.

Bij deze vergelijking heeft het me getroffen van hoeveel begrip

1) Als basis voor de vergelijking van het Boecxken van die passie gebruikte ik het volledige ex., dus II.

[p. 279]

en fijn inzicht de veranderingen en correcties getuigen, door Juffrouw Snellen voorgeslagen. Herhaaldelijk worden ze door de thans gevonden uitgaven bevestigd.

Indertijd heb ik in dit tijdschrift enkele plaatsen vermeld, waar de uitgaven van Seversz. (NK. 308-309) afwijken van de latere van Vorsterman (thans NK. 2409 en 2407)¹⁾. Een vergelijking met de nu gevonden uitgaven van Berntsz. wees uit, dat deze vrijwel op alle aangehaalde plaatsen overeenstemmen met de lezing van Seversz. Slechts drie keer staat Berntsz. daar nader tot Vorsterman; in Bijlage I vindt men dit vermeld²⁾.

Ook heb ik toentertijd twee voorbeelden gegeven, waar in het Boeck tracterende van desen puncten... op bll. 2a en 2b de editie van Vorsterman enigszins is aangelengd, zonder dat de inhoud merkbaar rijker is geworden³⁾. Op beide plaatsen stemt de editie van Berntsz. overeen met die van Seversz. Concluderende valt dus vast te stellen, dat de twee Noord-Nederlandse uitgaven over het algemeen dichter bij elkaar staan en de Antwerpse meer afwijkingen vertoont. Van de andere kant is het weer opmerkelijk, dat de titelredactie van het Boeck tracterende van desen puncten... in de uitgaven van Seversz. en Vorsterman onderling meer overeenstemt dan met die van Berntsz⁴⁾.

Vijf houtsneden in het Boeck tracterende, enz., twee in het Boecxken van die passie I en tien in II is wat de boekjes aan vergelijkingsmateriaal opleveren. Drie der houtsneden, Gethsemane, de graflegging en de geknielde non, zijn twee maal in verschillende uitgaven gebruikt. Negen ervan, Gethsemane (afb. III) aanbidding in de stal, Judaskas, Pilatus, Jezus gekroond, Jezus op kruis gespijkerd, Jezus aan het kruis, kruisafneming en graflegging, vallen geheel binnen het kader van de overbekende illustraties in devote boekjes uit het tijdvak; andere voorbeelden bij Berntsz. zijn me van twee bekend⁵⁾. Een zeer archaïstische

1) Zie XIX. 291 vv.

2) Zie Bijlage I, bij groep 1, Boecxken van die passie, bl. 13b, bij groep 2, Boeck tracterende, enz., bl. 35b en bij groep 4, ald., bl. 3a.

3) Zie dit tijdschrift XIX. 294.

4) Vgl. daarvoor met nevensgaande afb. I de beschrijvingen van de titels in NK. 309 en 2407.

5) Gethsemane in Deuote Oeffeninghe totten berch van Oliueten. Utrecht, Jan Berntsz., 14 Dec. 1521 (NK. 1608), op het titelblad. Daar, gelijk ik van Dr. Victor Scholderer mocht vernemen, meer versleten dan hier. De houtsnee van Jezus gekroond met de doornenkroon is ook te vinden in Geestelijcke Boomgaert der vruchten. Utrecht, Jan Berntsz., 18 Mei 1521 (NK. 475), bl. 10b. Deze is daar meer versleten dan hier.

[p. 280]

IV. Legende van S. Katherina vander Seyn. Leiden, Jan Seversz., (vóór 1509?), bl. 24b.

V. Suster Bertken, Boecxken van die passie ons liefs heeren. I
Utrecht, Jan Berntsz., (Juni, 1516?), laatste bl. b.

[p. 281]

houtsnede komt voor op bl. 20b van het Boeck tracterende van desen puncten.... Het stelt voor een gekroonde vorst en geknield voor hem de tere vrouwenfiguur van de Minnende Siel. Al in 1480 werd deze gebruikt door de Utrechtse drukker G t(G L?) in Otto van Passau, Boeck des gulden throens (CA. 1342) en de reproductie ervan is te vinden bij Holtrop¹⁾. Een vergelijking met het origineel bewees me, dat Berntsz. het oorspronkelijke blok heeft bezeten, nog vrijwel even gaaf, als toen het eigendom was van de oudere collega-stadgenoot. Van een later gebruik is door Conway geen melding gemaakt; hij kent de houtsnede alleen uit het Boeck des gulden throens²⁾.

Van Duitse oorsprong zal de houtsnee op bl. 1b van het Boeck tracterende, enz. zijn (afb. II). In een nis een groot, grof Jezuskind met de wereldbol, stevig staande op een voetstuk, dat het opschrift IHESVS - de letters S in spiegelbeeld! - draagt; aan weerszijden op de zuilen typische Renaissance-ornamenten. Men moet aannemen, dat het kleine mankementje rechts onderaan, c. 9 mm van de zijkant, op een vroeger gebruik wijst. Ik ken er echter geen voorbeelden van. Rechts van de benen ziet men een monogram, blijkbaar een H met een S in spiegelbeeld erdoor, links hiervan een schoffelt je. Dit is het monogram van de Duitse tekenaar en graveur Hans Leonhard Schäufelin of Scheufelin, dat Nagler in verscheiden variaties afbeeldt³⁾. Bij zijn opgave van het werk, dat van die meester bekend is, noemt hij deze houtsnede niet.

Duitse voorbeelden, met name van Dürer, heeft Berntsz. meer gevolgd, gelijk ik vroeger heb kunnen aantonen. Ook houtsneden naar Hans Burgkmair de Oude, schoon vermoedelijk niet direct nagevolgd, komen bij hem voor⁴⁾.

Ten slotte is nog van enig belang de houtsnee aan het einde van het Boecxken van die passie I en op het titelblad van II, de geknielde non voor het kruisbeeld (afb. V en VI). Deze vertoont

1) J.W. Holtrop, Monuments typographiques des Pays-Bas au quinzième siècle (La Haye 1868), pl. 42 (40), 1.

2) W.M. Conway, The woodcutters of the Netherlands in the fifteenth century (Cambr. 1884), p. 210.

3) G.K. Nagler, Die Monogrammisten III (Münch. 1663), 561 ff., No. 1444.

4) Vgl. mijn opstellen Houtsneden van Dürer in Nederland nagevolgd in dit tijdschrift XVII (1928), 195-198 en Houtsneden van Hans Burgkmair de Oude in Nederland nagevolgd, ald. XXIII (1935-'36), 61-64. Voor de invloed van Dürer vgl. ook Julius Held, Dürers Wirkung auf die Niederl. Kunst seiner Zeit (Haag 1931), 53.

[p. 282]

een zo opmerkelijke gelijkenis met degeen in Seversz.' uitgaven van Suster Bertken - daar met weglating van het rechtergedeelte - dat men geneigd zou zijn bij Seversz. een navolging te veronderstellen. Doch het geval is iets ingewikkelder. Want al enkele jaren vroeger, vermoedelijk vóór 1509, heeft Seversz. zijn houtsnede gebruikt in de Legende van S. Katherina vander Seyn (afb. IV)¹⁾.

VI. Suster Bertken, Boecxken van die passie ons liefs heeren. II.
Utrecht, Jan Berntsz., 1 Sept. (1516?), titelblad.

Omgekeerd dus zal Berntsz. de houtsnee voor de Suster Bertken uitgave hebben laten nasnijden van een voorbeeld bij Seversz. Met dit verschil, dat hij het rechtergedeelte, Katharina op de achtergrond geknield en door demonen geteisterd, liet wij-

1) NK. 1338; zie, behalve hier, afb. NAT. Seversz. XI. 32 en ook in dit tijdschrift XIV. 210. Ald., 210-212 over verder gebruik van de houtsnee bij Seversz.

[p. 283]

zigen in een interieur, waar, als ik het goed zie, een grote zetel - of is het een bed? - staat. Stelt het de cluse van Suster Bertken voor en placht zij gebruik te maken van dit deftige gestoelte? De houtsnee van Seversz.¹⁾ heeft veel meer artistieke waarde dan de navolging bij Berntsz. Niet alleen het kruisbeeld is van minder gehalte, maar ook het fijne geknielde vrouwenfiguurtje van Seversz., waarvan stille devotie uitgaat, is bij Berntsz. verworden tot een stijve pop, met lelijke, houten handen. Vorsterman's latere copie van Seversz.' houtsnee is beter geslaagd²⁾.

Wanneer ik tot slot alles samenvat is er voor mij geen twijfel, of de edities van Berntsz. zijn de oorspronkelijke. Na de dood van Suster Bertken zal men de geestelijke nalatenschap van de vrome maagd met vol vertrouwen ter hand hebben gesteld aan de drukker, die sinds korte tijd te Utrecht werkzaam was. Reeds had hij proeven van zijn bekwaamheid en tevens van zijn rechtzinnigheid afgelegd door de uitgaven der Epistolae van Hieronymus, de Vita S. Martini van Severus Sulpitius, een Vita d. Nicolai Patarani en tot twee keer toe van een Bulla van Leo X³⁾.

Weer valt het te betreuren, dat de herdruk, door Snellen bezorgd, hoe verdienstelijk op zichzelf, te vroeg is verschenen en de oorspronkelijke tekst niet weergeeft. Maar van de andere kant is het een reden van voldoening, dat het eeuwig speuren naar Nederlandse postincunabelen zelfs voor het schijnbaar afgegraasde terrein van onze letterkunde nog verrassingen kan opleveren.

Tot besluit is het mij een grote vreugde te kunnen meedelen, dat de Koninlijke Bibliotheek, dank zij de steun der Vereniging van haar Vrienden, de hele collectie, Suster Bertken's boekjes, De bloyende Rosengarde en de Geestelijcke Boomgaert, in het voorjaar heeft aangekocht. Dat een der uitgaven na de aankoop nog met een vermiste katern gecompleteerd kon worden, was ook daar een blijde verrassing. Zo zijn dus de eerste Utrechtse edities van Suster Bertken, na de zwerftochten door Frankrijk en Enge-

1) A.J.J. Delen, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas. etc. II (Par-1934), 66 schrijft deze houtsnee en de overige in de Legende van S. Katherina aan Lucas van Leyden toe. Met F. Dülberg in Repertorium für Kunstwissenschaft XXI (Berl.-Stuttg. 1898), 43 blijf ik van mening (vgl. ook dit tijdschrift XIII [1924], 10-11), dat ze niet van hem afkomstig zijn, doch wel van een zeer bekwaam houtsnijder.

2) Zie de afb. hiervan bij mijn opstel in dit tijdschrift XIX, naast blz. 295.

3) NK. 1074, 1962, 2161, 3378 en 3380.

[p. 284]

land, thans in ons eigen land te raadplegen. Indien ergens, dan behoren zij hier thuis.

Als laatste wens blijft nu slechts over het terugvinden der ontbrekende katernen van het onvolledige exemplaar.

De moraal, uit dit blij-eindend drama der fragmenten te trekken, is wel, dat buitenlanders, onbekend met onze taal, verstandig doen niet op hun eigen houtje verzamelbanden met vroege Nederlandse boeken te gaan ontleden. Dat loopt, gelijk hier, licht op ongelukken uit. En bovendien bezorgt het degeen, die de verstrooide stukken later weer bijeen moet brengen, veel onnodige last.

's-Gravenhage, Juli 1950.

M.E. Kronenberg.

[p. 285]

Bijlage I
Vergelijking uitgaven Berntsz. en Seversz.

1^o. Eerst een groep, waaruit ik, zonder al te positieve conclusies te willen trekken, meen af te kunnen leiden, dat de tekst bij Berntsz. iets beteris. De afkortingen zijn opgelost. Bij de paginering van NK. 309 is tevens die van de herdruk door Snellen vermeld. Tekst van NK. 309 en 308 volgens de oorspronkelijke uitgaven weergegeven; niet met de gewijzigde of toegevoeg de punctuatie van Snellen.

Boeck tracterende van desen puncten...

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
11b r. 5-6: ... inder verborgentheyt der onwanderbaerheyt der ouerster waerheyt/ ...	11b r. 5-6 (Sn. 44): ... in der verborgentheyt der verwandelbaerheyt der ouerster waerheyt.

De lezing ‘onwanderbaerheyt’ (= onveranderlijkheid) geeft een betere betekenis dan ‘verwandelbaerheyt’ (een drukfout?), die ondanks Snellen's noot in het gehele verband onduidelijk blijft. Reeds in het Mnl. Woordenb.IX.270 is vermoed, dat op deze plaats gelezen moest worden ‘onverwandelbaerheit’. Voor Arch. Ndl. Kerkgesch.2.155 ald. lees: Ndl. Arch. v. Kerkgesch. n. serie, 1 (1902), 155. De plaats is daar niet aangehaald naar het oorspronkelijke en ook zonder de naam van Suster Bertken, maar naar een transscriptie van De Vooys.

18a r. 2-4: ... dat... Ioseph van vreese zijn oghen nyet en doerst op slaen om Mariam te beschouwen/ ...	18a r. 17-19 (Sn. 51): ... dat... Ioseph van vrese sijn ogen nyet en dorst opslaen: om dat hy Mariam nyet beschamen en woude.
18a r. 18-19: ... daer hi mede buten getueft wert....	18b r. 14-15 (Sn. 51): ... daer hy mede buten getroost wert...

‘getueft’ van tueven, toeven = ophouden, komt mij voor een betere betekenis te geven dan de lezing ‘getroost’. Er viel weinig te troosten, maar wel geschiedden er allerlei wonderen, waardoor Jozef buiten werd opgehouden.

19b r. 8-10: ... ende wert recht verioecht in hem seluen van sueticheit zijns herten van aensien des sueten kyndes....

19b r. 19-21 (Sn. 52): ... ende werdt recht versocht in hem seluen van soeticheit sijns herten van aensien den (sic) soeten kindes...

‘verioecht’ van verjogeden, jeugdig worden, verjongen, geeft hier misschien een aardiger beeld dan ‘versocht’, door Snellen als ‘verteederd’ verklaard.

21a r. 2-3: ... dye daer is ouerwonderlick onduerscouwelic...

21a r. 4-5 (Sn. 53): ... die daer is ouerwonderlick ouerscouwelic...

‘onduerscouwelic’ = niet te doorschouwen. Eer beter dan ‘ouerscouwelic’?

[p. 286]

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
22a r. 11-12: ... waer nv dat inreste morch mijns herten...	22a r. 13-14 (Sn. 55): ... waer nv dat meeste morch mijnre herten...
23b r. 3: ... ic beuedie(sic) v in minen name/ ...	23b r. 3 (Sn. 56): ... ick benedie v minen minnaer

De goede lezing bij Berntsz. Reeds Snellen uitte in haar noot 9 verwondering over de eigenaardige lezing in de ed. van Seversz.

26b r. 12: Hi leitse in oetmoedicheit	26b r. 16 (Sn. 60): Hi leerse in oetmoedicheyt
27b r. 17: ... ende der heren heer	27b r. 17 (Sn. 62): ... ende heer der heeren.
30b r. 3: Die in groter eren...	30b r. 3 (Sn. 66): Dat in groter eren...
30b r. 14: ... Ende laet doch dinen wille...	30b r. 14 (Sn. 66): ... Ende laet dinen wille...
32b r. 6-7: ... in dyepe oetmoedicheyt	32b r. 5-6 (Sn. 69): ... in diere dicheyt oetmoedicheit...
33a r. 12: ... moet ick vrolic in liden zijn	33a r. 12 (Sn. 70): ... moet ic vroech in liden zijn

Boecxken van die passie

Uitgave Berntsz. II	Uitgave Seversz. (NK. 308)
5a r. 20: ... die duerschinende vlamme...	5b r. 2 (Sn. 6): ... die duersnidende vlammen...
6a r. 12-13: ... dan eygen profijt...	6a r. 20 (Sn. 7): ... dan enigen profijt...
8a r. 16-18: ... ende begeerden van haer drincken te hebben/ Och suete heer ick weet wel wat ghi na salicheyt...	8b r. 13-16 (Sn. 9): ... ende begeerdet van haer wel dat ghi na salicheit

In de uitgave van Seversz. is hier één regel overgeslagen.

11b r. 15-16: ... ons mint wt verkiest...	12a r. 21 (Sn. 13): ... ons mint wt verdienste.
13b r. 5-7: ... luttel onghelijcs moghen verdragen lijdsaemlic/nau een woort sonder omsnauwen/ ...	14a r. 8-10 (Sn. 15): ... luttel ongelijcs mogen si lijdsaemlijc verdragen van een woert sonder omsnauwen...

De uitgave van Vorsterman (NK. 2409) heeft eveneens ‘nau’; zie mijn opstel in dit tijdschrift XIX. 292. De Utrechtse uitgave geeft ook de bevestiging van het daar in noot 1 veronderstelde omtrent ‘omsnauwen’.

19a r. 10: ... my seluen geworken (voor ‘gewroken’?)...	19b r. 7 (Sn. 21): ... mi seluen geworpen
19a r. 19-21: uwen godliken wil heb ic mi af geneicht mijn eyghen wil heb ick dicwil geuolget...	19b r. 16-17 (Sn. 22): ... uwen godliken wil heb ick mi dicwil gheuolget...

[p. 287]

Uitgave Berntsz. II

Uitgave Seversz. (NK. 308)

In de uitgave van Seversz. is hier blijkbaar weer een regel overgeslagen.

21a r. 13-15: ... den dorren boem mijns onvruchtbaren leuens O leuender salyger glorie...

21b r. 9-11 (Sn. 24): ... den dorren boem mijns leuens. O leuen der saliger glorie...

Bij Snellen is dus op deze plaats de toegevoegde punctuatie (; na ‘saliger’) vermoedelijk niet juist.

24a r. 11-13: Magdalena ende v lieue apostolen ende veel die v minden / want si lieue heer v teghenwoerdicheit mosten deruen v suete minlike...

24a r. 12-14 (Sn. 27): ... magdalena ende o lieue heer v tegenwoerdicheit mosten si deruen v soete minlike...

In de uitgave van Seversz. is weer een regel overgeslagen.

2^o. Thans enige plaatsen, waar door Snellen werd aangenomen of vermoed, dat er in de uitgave van Seversz. een drukfout voorkwam, hetgeen thans wordt bevestigd.

Boeck tracterende van desen puncten...

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
2b r. 11: ... ic arm sonderster...	2b r. 11 (Sn.35): ... ic arme zondasser...
4a r. 13-14: ... in deser weerdiger scikinge...	4a r. 17-18 (Sn. 37): ... in deser weerdiger scrijckinge...
12b r. 16-17: ... so ghinghen wt van die haren haers hoofdes...	12b r. 19-20 (Sn. 45): ... so ginghen wt van die haren haere des hoofts
16a r. 11: ... ende in eewicheyt/ ...	16b r. 1 (Sn. 49): ... ende in eenicheyt...
16b r. 12: ... godlyke minnen teykenen...	17a r. 4-5 (Sn. 49): ... godlicke minne en teykenen...
16b r. 17-18: ... dat suete saerte kint Ihesus...	17a r. 10 (Sn.49): ... dat soete saerse kijnt Ihesus
26a r. 5: Daer ons veel heels wert van gheseyt	26a r. 12 (Sn. 59): ... Daer ons veel heyls wert van gheseynt.
28b r. 21: ... openbare	28b r. 21 (Sn. 63): ... openbaer
32a r. 3: ... daer niet in verslaen	32a r. 2 (Sn. 68): ... daer in niet versaken...
32a r. 4-5: Met vrouden wil ic aengaen. Ic selse wel verweren	32a r. 3-4 (Sn. 68): ... Met vroechden wil anegaen. Ic selse verweren...

Dus een bevestiging van Snellen's toevoegingen.

33b r. 1: Die min/si heeft...	33b r. 1 (Sn. 71): Die min hy heeft...
Dus niet ‘mint’.
35a r. 8: ... tot enen nyen iaer	35a r. 8 (Sn. 73): ... tot een nyeu iaer.
35b r. 10: ... gheen dinc dan god...	35b r. 10 (Sn. 74): ...gheen dinc van god

[p. 288]

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
35b r. 15-16: ... dat reyn lichaem Christi in minen mont...	35b r. 15-16 (Sn. 74): ... dat reyn lychaem cristi mi (Sn.: mit) minen mont...

Uitgave Vorsterman hier als Berntsz.; zie dit tijdschrift XIX. 293.

Boecxken van die passie

Uitgave Berntsz. II	Uitgave Seversz. (NK. 308)
4b r. 4-5: ... ende veruolget met valschen tughen om te vercrighen...	4b r. 4-5 (Sn. 5): ... ende veruolget met valschen tugen veruolget om te vercrighen...

Vermoeden van Snellen, dat tweede ‘veruolget’ moet vervallen, dus juist.

6a r. 20-21: ... voer geset die aldus zijn...	6b r. 8 (Sn. 7): ... voert geset Aldus sijn...
14a r. 19: ... hebben sy v versmaet...	14b r. 22 (Sn. 16): ... hebben si versmaet
25b r. 11: van die v minnen is in v ghebleuen...	25b r. 11 (Sn. 28): ... van die v minnen ia in v gebleuen...

‘ia’ niet door Snellen vermeld als drukfout.

26a r. 11-12: ... het is my een groot verdryet...

26a r. 12-13 (Sn. 29;): ... het is mi in groot verdriet...

3^o. Er is ook een enkele plaats, waar Snellen een drukfout veronderstelde, die door de uitgave van Berntsz. niet bevestigd wordt of mogelijk ook daar als drukfout te beschouwen valt.

Boeck tracterende van desen puncten...

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
13a r. 13-14: ... dat si vander ghewoenliker iubilacien...	13a r. 17-18 (Sn. 46): ... dat si vander gewoenliker iubilacien...

Noot Snellen: ‘Wsch. te lezen: ongewoenliker.’

14a r. 16: ... hoochlike louende

14b r. 3 (Sn. 47): ... hoochlike louende

In beide uitgaven dus gelijk en Snellen's vermoeden, dat het een drukfout voor ‘louenden’ zou zijn, daarom minder waarschijnlijk.

15a r. 5-6: ... doe creech sy haestelick neder ghedenckenisse...

15a r. 13-14 (Sn. 48): ... doe creech si haestelic neder gedenckenisse...

Snellen verbeterde neder in weder; vermoedelijk terecht.

25b r. 14: Veel glorioser dingen so zijn van haer geschiet

25b r. 18 (Sn. 59): ... Veel glorioser dingen so zijn van haer geschyet

Dus ook bij Berntsz. de vorm ‘geschiet’, die Snellen, vermoedelijk terecht, in ‘geseit’ wil veranderen. Aldus inderdaad in de latere uitgave van Vorsterman (NK. 2407); zie dit tijdschrift XIX. 293.

[p. 289]

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
26a r. 16: ... hi is sonder beginne.	26a r. 21 (Sn. 60): ... hi is sonder beghin.

Dus niet ‘beghinnen’, als Snellen voorslaat.

Boecxken van die passie

Uitgave Berntsz. II	Uitgave Seversz. (NK. 308)
8a r. 6: ... ic lope verwoest...	8b r. 5 (Sn. 9); ic lope verwoost...

Dus blijkbaar geen drukfout voor ‘verweest’, als Snellen even veronderstelde.

4^o. Hier en daar, schoon niet vaak, tekende ik uit de editie van Berntsz. een drukfout op, daar te verbeteren naar de vorm bij Seversz.

Boeck tracterende van desen puncten...

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
3a r. 14-15: ... gheue ic nv seluen ghelijc ouer met siel ende lijf...	3a r. 17-19 (Sn. 36): ... gheue ick mi seluen ghelijck ouer met siel ende lijf...

Ook in de editie Vorsterman (NK. 2407) hier de fout nv voor mi; zie dit tijdschrift XIX. 293.

10b r. 17: dat si so hooch ende dien(sic) soude staen...	10b r. 15 (Sn. 43): ... dat si so hooch ende so diep soude staen...
12a r. 13-14: ... dat harem(sic) liue dat naecte (sic) was....	12a r. 16-17 (Sn. 45): ... dat haeren liue dat naeste was...
24a r. 9: ... twee misdage	24a r. 9-10 (Sn. 57): ... twee misdadigen...
28a r. 12: soon tot haer gecomen.	28a r. 12 (Sn. 62): ... soon tot haer ghenomen
31a r. 13: in gheerne noot...	31a r. 13 (Sn. 67): ... in geenre noot...

Boecxken van die passie

Uitgave Berntsz. II	Uitgave Seversz. (NK. 308)
6a r. 5: ... hebt v voeten gewasschen...	6a r. 11-12 (Sn. 7): ... hebt haer voeten ghewassen...
23a r. 9: O Mijn hoge...	23a r. 20 (Sn. 26): ... O Mijn hope...
23a r. 15-16: ... daer ick v sonder ophouden mach leuen...	23b r. 5 (Sn. 26): ... daer ic v sonder ophouden mach louen

5^o. Hier volgt nog een reeks plaatsen, waar de tekst in beide uitgaven lichtelijk afwijkt, zonder dat de ene nu veel beter dan de andere schijnt te zijn. Dialectverschillen als met - mit, bin - ben, mi - mij, veruult - veruolt, bliuen - blijuen, hert - hart, enz. laat ik buiten beschouwing.

[p. 290]

Boeck tracterende van desen puncten...

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
5a r. 11-12: ... v seluen ons gheeft...	5a r. 12-13 (Sn. 38): ... v seluen geeft...
5a r. 20: ... vol pinen hoe iammerlic...	5b r. 3 (Sn. 38): ... vol pijnen iammerlic...
5b r. 9-10: ... openbaert voer die afgrondicheit...	5b r. 13-14 (Sn. 38): ... opembaer voer die afgrondicheyt...
5b r. 14-15: ... in uwen heyligen naem/ ...	5b r. 18-19 (Sn. 38): ... in uwen naem...
8b r. 8-10: ... voert trecken vanden wreeden/ ende seer woerden veronweerdicht/ ...	8b r. 6-7 (Sn. 41): ... voert trecken vanden ioden ende wordet seer veronweerdicht...
8b r. 17: ... dat alre booste...	8b r. 14 (Sn. 41): ... dat alre snoetste
8b r. 20-21: ... grote oueer(sic) is v bewesen/ ...	8b r. 18 (Sn. 41): ... grote oneer v bewesen...
9a r. 11-12: ... mijn hert also moet berueren...	9a r. 8-9 (Sn. 41): ... mijn hert also moet bernen...
13a r. 6-7: ... op ghetogen ende in gheleydt...	13a r. 11 (Sn. 45): ... op getogen in geleyt...
13b r. 17: ... die hem vermoidet...	14a r. 2-3 (Sn. 46): ... die hem vermoedet...
14a r. 21: seer begeerlick ontfinghen/ ...	14b r. 8 (Sn. 47): ... seer begeerlic ontfangen...
16a r. 6: ... gheboren was soe begheerde sy	16a r. 16 (Sn. 49): ... ghebooren was begheerde sy
17a r. 1: ... haer meechdelike borst te suken...	17a r. 14-15 (Sn. 50): ... haer maechdelike borst te sugen...
17b r. 7: ... seer na verbrant was...	18a r. 1 (Sn. 50): ... by nae al verbrant was....
17b r. 19-20: ... Ioseph sach dat wonderlike verwandelinghe gheschyeden...	18a r. 13-15 (Sn. 51): ... Ioseph sach dat wonderlijcke verwandelinghe gheschyede...
18a r. 12: ... die melodye...	18b r. 7-8 (Sn. 51): ... dye soete melodie...
18b r. 9-10: ... in dat oude huis doe hi sorchde...	19a r. 5-6 (Sn. 51): ... in dat oude huys. Doe sorchde hi...
18b r. 19: die goede Ioseph zijn herte...	19a r. 13-14 (Sn. 52): ... dye goede oude ioseph sijn herte...
18b r. 20-19a r. 1: ... Doe onse here gheboren was ende alle dinc...	19a r. 13-16 (Sn. 32): ... doe onse here geboren was als alle dinc...

De punctuatie van Snellen (punt na ‘was’, nieuwe zin beginnend ‘Als alle’...) is dus blijkbaar niet juist.

[p. 291]

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 309)
19b r. 20-20a r. 1: ... ende Maria ontwant ende ioseph custen...	20a r. 9-10 (Sn. 52-53): ... ende maria ontwant iesus ende Ioseph custen...
22a r. 14-15: ... den alren costelijcsten ende besten balssaem/ ...	22a r. 15-16 (Sn. 55): ... den alren costelijcsten besten balsem...
23a r. 3-4: ... als een smeltende wassem (sic?)/ ...	23a r. 3-4 (Sn. 56): ... als een smeltende wasch...
23a r. 14-15: ... met altemael ewelick...	23a r. 15 (Sn. 56): ... mit al altemael ewelic...
23b r. 13: ... ende in armoede minre ioecht	23b r. 13 (Sn. 57): ... ende in arbeyde van mijnre ioecht
29a r. 3: Ick en mach niet langher...	29a r. 3 (Sn. 63): En mach niet langer...
31a r. 7: O ihesu suete brudegom alist bouen mijn macht	31a r. 7 (Sn. 67): O ihesu soete brudegom ist bouen mijn macht.
36a r. 3: ... niet langher verleyden	36a r. 3 (Sn. 74): ... niet langer verblyden

Boecxken van die passie

Uitgave Berntsz. II	Uitgave Seversz. (NK. 308)
3a r. 20-21: bereyt wesen te ontfermen/ die sondaren in ghenade te nemen...	3a r. 20-21 (Sn. 4): ... bereit wesende de sondaren in genade te nemen...
11a r. 5: ... O enighe begeerte...	11b r. 10 (Sn. 13): ... O ewighe begheerte

6^o. Op verschillende plaatsen zijn in de uitgave van Seversz. ondertitels ingelast - waardoor soms verband met de kerkelijke getijden wordt gelegd -, die bij Berntsz. geheel of ten dele ontbreken of wel afwijken.

Boecxken van die passie

Uitgave Berntsz. II	Uitgave Seversz. (NK. 308)
4b, na r. 12, ontbreekt.	4b r. 13-15 (Sn. 5): Een inwendige daneberheit mit heimelijc stil vander groote oetmoedige voetwassinge ons heren iesu cristi int auentmael.
7a r. 5-6: Een innige sprake tot ihesum aen den berch olyueten	7a r. 17-19 (Sn. 8): Totten eersten compleet. Een innige sprake tot ihesum danekende hem vander droefheit ghebet ende sweetinge water ende bloet in dat hoefken.
7b, na r. 18, ontbreekt.	8a r. 15-16 (Sn. 9): Een verborgen vurich ghebet sonder wtspraec van buten seer begerende tot ihesum.
9a r. 1-8: Eeu(sic) inwendighe	9b r. 1-10 (Sn. 10): Een inwen-

[p. 292]

Uitgave Berntsz.	Uitgave Seversz. (NK. 308)
oeffeninge tot Ihesum als hi geuanghen wert ende van sinen discipulen verlaten	dighe oeffeninghe te metten tijt vander vangenisse leydinghe presentieringe voir Annas ende Cayphas ende bespottinghe ons heeren Ihesu cristi.
11a, na r. 2, ontbreekt.	11b r. 7 (Sn. 13): Een deuote ende vuerige begeerte tot ihesum.
13a r. 4-11: Een inwendich beclaghen met medeliden tot Ihesum als hi voor Pilatus geleidt wardt ende valschelick besculdicht	13b r. 9-19 (Sn. 15): Te priem tijt. Een inwendich beclaghen met medeliden hoe dat onse heere ihesus voer Pilatus ende herodes gebrocht wort ende begheert worden vander ioden te crucen
16a r. 16-19: Een beclaghen met medelyden tot ihesum als hi vanden ioden gecroont wardt ende als sy ryepen cruisten cruysten	16b r. 17-20 (Sn. 18): Te tercie tijt. Een inwendige beclaginghe met medeliden van dat Ihesus gegeesselt ghecroont ende verwesen wert dragende dat cruys op zijn scouderen.
18a r. 4: Ghebet	18a r. 21-22 (Sn. 20): Tot Ihesum een vuerich ghebet met beclagen ende berou onser groter ondancberheit
19b r. 9-17: Een deuote oeffeninge tot Ihesum als hi soe bitterlic aen den cruyce ghenagheldt werdt ende met galle ende edick ghelaeft.	20a r. 5-11 (Sn. 22): Te sexte tijt een deuote anmerken van binnen tot ihesum hoe hi anden cruce genagelt wort met edic ende galle gelauet.
20b, na r. 20, ontbreekt.	21a r. 15-16 (Sn. 23): Minnende dancbaryghe of begheerte mit ghebet tot ihesum
21b r. 12-14: Een deuote beclaghinghe met medeliden totten sueten Ihesum als hy aenden cruce starf den alder bittersten doot voor ons sonden.	22a r. 8-11 (Sn. 24): Te noen ijt(sic). Een swigende inwendyghe oeffeninghe tot ihesum in den cruce int middel der moordenaren hanghende ende bitteren doot steruende
23a, na r. 8, ontbreekt.	23a r. 17-19 (Sn. 26): ... Gebet. Een vuerighe begeerte tot ihesum met dancbaerheit al swigende.
23b r. 9-19: Een deuote oeffeninge totten bermhertygen ihesum als hy vanden cruce ghedaen werdt ende zijnder moeder maria in haren schoot geleidt werdt	23b r. 21-22 en 24a r. 1-2 (Sn. 26): Te vesper tijt Een inwendihe(sic) oeffeninge mit deuoter andacht hoe dat ihesus vanden cruce gedaen wordt ende van sijnder moeder maria ende anderen vrienden seer droeflic beclaecht

[p. 293]

Bijlage II

1. Suster Bertken, Boeck tracterende van desen puncten.... Utrecht, Jan Berntsz., 23 Juni 1516.

1a: S(hsn.)Vster Bertkens || boeck dat sy seluer || gemaect en̄ bescre- || uen heeft Tracterē || de van desen pūctē || hyer na bescreuen || Itē eē schoō ghebet vādē suetē naē ihūs || Itē een voer beredinge alsmen dat hey || lich Sacramēt begeert te ontfanghen. || Een deuoet ghebet alsmēt ōtfāgē heeft. || Een ghebet om dat herte te verweckē || tot deuociē || Eēsuuerlic (sic) Tractaet vand' Kersnacht || en̄ der gheboertē ons heeren. || Een inwendyghe sprake tusschen den || Brudegom Ihm̄ en̄ die mīnēde Syel. || Oec staē hyer in veel Leydekens dye || Suster Bertken seluer ghedicht heeft || 1b hsn.: kind Jezus met wereldbol, onderschrift: IHESVS (letters S in spiegelbeeld) || 2a: Een ghebet vanden suetē naē Ihesus. || O Suete Ihū maect mȳ memorie ge || stadich... 20b hsn. HMT.42(40), 1 || Die minnende Siel || O Gloriose doerluchtige vorstē... 256 r. 4: Dese Ledekēs heeft suster Bert || ken seluer gedicht ende ghe- || maect / ... r. 8: Mit desen nyen iare laet ons ghedach || tich zijn... 35a r. 16: Sy wil hem ghestadich blyuen / ganslick || tot inder doot || 35b: Item mē leest dat sinte Bernaert dese- (sic) || nauolghēde pūcten ghemaect heeft op de || seuen dootsonden || Dat yerste pūct is || Doe ick bekende... 36a r. 16... om sijnre boesheit || wille || 36b: Gheprint tot Vtricht by den Gansse || mart achter dʒ gheuanghen vleyschuys (sic) || Bi my Iā Bernt Op sint Iohānes pap || tystē (sic) auont Anno M.CCCCC. en̄ xvi. || NAT.III.10, links en onder randjes, onderaan dat van NAT.XI.33, onderaan.

8^o. 36 bll., [A⁸]B-D⁸E⁴, goth., 20-21 rr., vijf hsnn.

's-Gravenhage KB.

2. Suster Bertken, Een boecxken van die passie ons liefs heeren. Z.j.? Utrecht, Jan Berntsz., (Juni 1516?).

Begin? 25?a (sign.D): mīnē daer ic minē scepper en̄ goed'tierē v̓- || losser mach aēscouwē... r. 13: Eē deuote || oeffenīge tot || Ihm̄ alshi (sic) be II grauē werdt || van sinē vriē- || den. || links van rr. 9-18 hsn.: graflegging || 25?b: O Alre ghenadichste heer doe ghy vā || dē cruce... 27?b r. 7: nv en̄ altoes eewelic sonder eynde || AMEN || Hyer is voleyndt een suuerlic boecxkē || ghemaect en̄ bescreuen vā een deuote clu- || senersse (ghehetē Suster Bertken) die in || een Cluse tot Vtricht in dye Buerkercke || lvij. iaren gode deuotelick ghedyent heeft || En̄ si plach haer hyer meede te b[e]cūmerē || op dye passie ons liefs heeren || Hier na volghet een deuoet ghebet dat || sinte Iheronimus die Cardinael maecte || en̄ heeft ghegeuē dyet lesen inder eerē der || passien ons heeren aflaet vā allen sondē. || 28?a: HEre Ihū christe du woudest zȳ ver || smaet... r. 15: brenctse met v in dat ewige leuen Amen. || Gheprint tot Vtricht by den Gansse- || mart achter dʒ gheuanghen vleyschuys(sic) || Bi my Ian Bernt. || 28?b hsn.: vrouwenfiguur geknield voor Christusbeeld; boven het randje NAT.XI.33, links; onder het randje NAT.XI.33, boven; beide randjes wat afgesneden, doch minder dan op de reproducties NAT.V.15.

8^o. 24? + 4 bll., [A-C⁸?]D⁴, goth., 21 rr., twee + ? hsnn.

's-Gravenhage KB. (defect; vermoedelijk ontbr. er 24 bll., 1-24).

3. Suster Bertken, Een boecxken van die passie ons liefs heeren. Utrecht, Jan Berntsz., 1 Sept. (1516?).

1a: Een boecxkē gema || ket en̄ bescreuē vā suster bertkē || die .lvij. iaren beslotē heeft ghese || tē tot Vtrecht in die buer kercke ||

[p. 294]

hsn. als op 28? b van 2 || 1b: Hier beghint een seer deuoet boecxkē || vā die passie ons liefs heerē Ihesu Christi || tracterende / geordineert nae dye getyden || der heyliger kerken mit weel (sic) ander gebe || dē en̄ punten en̄ is ghemaect vā een deuo || te Clusenersse ghehetē suster Bertkē die || Lvij. Iarē beslotē heeft gesetē tot Vtricht || in die Buerkercke in een Cluse goede (sic) die- || nēde En̄ is ghestoruen op sint. Lebuijns || dach en̄ leyt begrauen in haer Cluse. Int || iaer ons herē .M.C.C.C.C.C. En̄ .xvi. || Een inwendige aenmerckinge der min- || liker wercken ons heren Ihesu christi... 2a: O Scepper alre creaturē con̄. d' conī- || gē... 25a: minnē daer ic minē scepper en̄ goed'tyerē || v̓losser mach aenscouwē... r. 13: Een deuote || oeffenīghe tot || Ihm̄ als hi be || grauē werdt || van sinē vriē- || den. || links van rr. 9-18 hsn.: graflegging || 25b: O Alre ghenadichste heer doe ghi van || dē cruce... 27b. r. 7: nv ende altoes eewelic sonder eynde || AMEN. ∵ || Hier is voleyndt een suuerlic boecxken || ghemaect en̄ bescreuē vā een deuote cluse- || nersse geheten snster (sic) Bertken / dye in een || cluyse tot Vtricht in dye Buerkercke lvij. || iarē gode deuotelic gediēt heeft / eū (sic) si plach || haer hier mede te becummerē op dye pas- || sie ons liefs heeren || Hier na volghet een deuoet ghebet dat || sinte Iheronimus dye Cardinael maecte || en̄ heeft ghegeuen diet lesen inder eerē der || passien ons heerē aflaet van allen sondē. || 28a: HEre Ihesu criste du woudest sijn v̓- || smaet... r. 15: brenctse met v in dat eewighe leuen· || AMEN.:.. || Gheprīt tot Vtricht by dē gansse mart || in die cortē mīrebroeders strate bi mi Ian || Berntson op sint Agneten auōt. || 28b NAT.II.6.

8^o. 24 bll,, [A⁸]B-C⁸D.⁴, goth., 21 rr., tien hsnn.

's-Gravenhage KB.